Александр Акимов: «Судаарыстыба болҕомтотугар —Арктика»

Олунньу 6 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ Федерация Сэбиэтин федеративнай тутулга, регионнар политикаларыгар, олохтоох салайыныы уонна Хотугу дьыалаларга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Акимов суруналыыстарга пресс-конференция оҥордо.

Дьыалабыай сырыы соруга

Федерация Сэбиэтин чилиэнэ Александр Акимов бастаан суруналыыстарга Саха сиригэр тоҕо кэлэ сылдьар сыалын-соругун кытта билиһиннэрдэ. Ол курдук, Федерация Сэбиэтин чилиэннэригэр региональнай нэдиэлэ диэн баар.

Сенатордар хас ыйын ахсын регионнарга сылдьаннар олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы кытта билсэллэр, бэйэлэрин ыытар үлэлэрин кытта билиһиннэрэллэр. Александр Константинович дойдутугар оннук дьыалабыай сырыыга кэлбитин туһунан эттэ.

Анал этии тула

Ол кэнниттэн кини дойду Президенэ Федеральнай Мунньахха оҥорбут Анал этиитигэр тохтоото.

— Үлэҕэ-хамнаска үгүс түбүктээх ыгым нэдиэлэ ааһан эрэр. Өрөспүүбүлүкэ Конституционнай суута ыыппыт, дойду Президенэ Владимир Путин Федеральнай Мунньахха оҥорбут Анал этиитин дьүүллэһиигэ научнай-методическай Сэбиэтигэр кыттыыны ылбытым. Мин итинник үрдүкү таһымнаах тэрээһиҥҥэ алтыс төгүлүн сырыттым. Онон уруккулары кытта тэҥниир толору бырааптаахпын. Быйылгы Анал этии олох ураты буолбутун тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Сүрүннээн дойду иһигэр баар кыһалҕалар, демографическай, дьиэ кэргэн политикатын боппуруостара таарылыннылар.

Россия бырабыыталыстыбата от­ставкаҕа барда, кадрдар уларыйдылар. Маны уопсастыба кэтэспитэ ыраатта. Онон тустаах боппуруос быһаарыллар кэмэ тирээн кэлбитин этэбин. Дойду экономическай уонна социальнай политиката уларыйыахтаах. Бу туһунан дойду Президенэ Анал этиитигэр ахтан ааспыта.

Тус бэйэм социальнай эйгэҕэ өр кэмҥэ үлэлии сылдьыбытым. Өрөспүүбүлүкэҕэ үлэ уонна социальнай харысхал миниистиринэн үлэлээбитим уонна вице-президеннии сылдьан, социальнай салааны салайбытым. Учуонай-практик да быһыытынан бу эйгэни иһиттэн үчүгэйдик билэбин. Россия Президенэ Анал этиитигэр бэйэлэрин чопчу көрүүлэрин кытта билиһиннэрбитэ. Биллэрин курдук, дойду ырыынак сы­һыаннаһыыларыгар киирэр, ыһыллыы-тоҕуллуу 90-с сылларыгар оҕо төрөөһүнэ таҥнары түспүтэ. Ити кэм демографическай дьааманан ааҕыллар,  — диэн Александр Акимов эттэ.

Ити кэмҥэ ийэ буолар дьолу билбит дьон бу балаһыанньаны иһиттэн билэбит уонна өйдүүбүт. Ол курдук, төрүүр дьиэлэргэ оҕолонор дьахтар ахсаана олус аҕыйаҕа. Маҕаһыннарга оҕо суута, таҥаһа уонна аһа диэн суоҕун кэриэтэ этэ. Күнү саҥа көрбүт кырачааннар барахсаттар эдьиийдэрин-убайдарын эргэ-урба сууларыгар сууланан дьиэлэригэр тахсаахтыыллара.

Билигин ити уустук кэмҥэ төрөөбүт оҕолор ийэ-аҕа буолар саастарын ситтилэр. Маны тэҥэ, кэлиҥҥи кэмҥэ Россияҕа төрүүр саастаах дьахтар ахсаана биллэрдик аччаабыта бэлиэтэнэр. Ол курдук, Росстат дааннайынан, 2017 сыл тохсунньу-алтынньы ыйдарыгар 2016 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 170 тыһыынчанан аҕыйах оҕо күн сирин көрбүт.

— Ити кытаанах кэм дуораана дойдуга билиннэ. Өссө биһиги өрөспүү­бүлүкэбитигэр атын субъектары кытта тэҥнээтэххэ, демографияҕа бала­һыан­ньа арыый ама курдук. 90-с сыл­­ларга төһө даҕаны уустук кэм буоллар, өрөспүүбүлүкэбит маҥнайгы Президенэ Михаил Николаев олус сөптөөхтүк дьаһаммыта. Социальнай политикаҕа Саха сирэ дойдуга инники күөҥҥэ сылдьара. 90-с сылларга Саха сирэ бэйэтин нэһилиэнньэтин уларыйыылартан көмүскээбитэ. Киин регионнарга итинник кыах суоҕа, — диэн Александр Константинович эттэ.

Кырдьык, дьиэ кэргэн, дьахтар уонна оҕо туһугар өрөспүүбүлүкэбит бастакы Президенэ Михаил Николаев үгүс өрүттээх үлэни ыыппыта. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэбитигэр дьиэ кэргэн туруктаах, социальнай көмүскэллээх буолуутугар, дьахтар, оҕо бырааптара көмүскэнэригэр улахан суолта уонна болҕомто ууруллар буолбута. Бастакы Президеммит 1993 сыл олунньу 6 күнүнээҕи Ыйааҕынан Дьиэ кэргэн, дьахталлар проблемаларыгар уонна демографическай политикаҕа кэмитиэт тэриллибитэ. Бу комитет хара маҥнайгыттан элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ, аҥаардас ийэлэргэ, аҕаларга, тулаайах, инбэлиит оҕолорго улахан болҕомтотун уурбута.

Дьиэ кэргэн, дьахталлар уонна оҕолор боппуруостарыгар туһуламмыт Президент Ыйаахтара, Бырабыыталыстыба уураахтара, дьаһаллара ылыллыбыттара.

Александр Акимов салайар Арктика уонна Антарктика Сэбиэтин үлэтигэр кылгастык тохтоото. Кини судаарыстыба Арктикаҕа уонна Уһук Илиҥҥи региоҥҥа болҕомтотун күүскэ ууран эрэрин, анал политиканы ыытан эрэрин бэлиэтээтэ. Арктиканы сайыннарыыга аналлаах түөрт докумуон оҥоһуллан, бэлэмнэнэн эрэрин туһунан эттэ. Ол курдук, стратегия, социальнай-экономическай сайдыы бырагыраамата, нолуок преференцията, о.д.а. Социальнай бакыат бэлэмнэнэ сылдьарын туһунан бэлиэтээтэ. Сенатор Хотугу муора суолун-ииһин, национальнай куттала буолуу боппуруостарын таарыйда. Александр Константинович: «Судаарыстыба Арктикаҕа диэки хайыста, төнүннэ», — диэтэ. Арктиканы сайыннарыы уһун кэмнээх политика буолуоҕун туһунан санатта.

Төрүт Сокуоҥҥа уларыйыылар тула

Александр Константинович суруналыыстарга Россия Конституциятыгар киирэр уларыйыылар тула эмиэ санаатын үллэһиннэ.

— Дойду Төрүт Сокуона 1993 сыллаахха ылыллыаҕыттан ылата сүүрбэ сэттэ сыл ааста. Олох-дьаһах уларыйда, уларыйар. Россия атын буолла. Конституцияҕа уларыйыылар киирэллэригэр ситтибит-хоттубут дии саныыбын. Көрөргүт курдук, аан дойду отуора уларыйбыт кэмигэр олоробут, балаһыанньа күн ахсын кэриэтэ уларыйар-тэлэрийэр. Оннооҕор сайдыылаах АХШ, Евросоюз судаарыстыбалара кириисиһи көрсөллөр. Россия норуоттар икки ардыларыгар буола турар быһыыга-майгыга эппиэттэһиэхтээх, хардарыахтаах. Дойду Президенэ Анал этиитигэр ити туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ.

Президент сорох боломуочуйалара Госдумаҕа уонна Федерация Сэбиэтигэр биэрэн эрэр. Ол курдук, Госдума бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин, вице-премьердэри уонна федеральнай миниистирдэри бигэргэтэр буолуоҕа. Бу да иннинэ Федерация Сэбиэтэ Үрдүкү Сууту уонна Генеральнай Прокуратураны бигэргэтэрбит.

Федерация Сэбиэтигэр дойду Төрүт Сокуонугар уларытыылары киллэрэргэ оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Манна соопредседателинэн конституционнай, сокуону оҥорууга уонна судаарыстыбаннай тутулга кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ, юридическай наука доктора, конституционнай быраапка специалист Андрей Клишас анаммыта. Кини этэринэн, регионнартан этиилэр киирэ туралларынан сибээстээн, Конституцияҕа уларытыылары киллэрии дьүүллэһиитин уонна Госдумаҕа иккис уонна үһүс ааҕыыларга ылыллыытын болдьоҕун уларыппыт­тар, көһөрөн биэрбиттэр. Биллэрин курдук, тустаах барылы Госдумаҕа дьүүллэһиллибитин кэнниттэн Федерация Сэбиэтин үөһэ палаатата бүтэһиктээхтик Конституцияҕа уларытыылары ылыныаҕа эбэтэр утарыаҕа. Ол кэнниттэн дойду Президенэ уонна оробуочай бөлөх этэрин курдук, сокуону норуот дьүүллэһиэҕэ. Манна бүттүүн норуот куоластааһына буолуохтаах дии саныыбын. Дойду Төрүт Сокуонугар уларытыыларга дьүүллэһии эбэтэр куоластааһын буолар механизма бүтэһиктээхтик өссө быһаарылла илик. Сотору кэминэн ити боппуруос быһаарыллыа дии саныыбын, — диэн эттэ.

Суруналыыстар Федерация Сэбиэтин чилиэниттэн Александр Акимовка бизнес социальнай эппиэтинэһигэр, Уһук Илиҥҥи регион социальнай-экономическай бырагырааматыгар, 2% ипотекаҕа туһаайыллыбы, о.д.а. ыйытыылары биэрдилэр.

Людмила НОГОВИЦЫНА