Бюджет-2019: «нулевой ааҕыы»

2019   сыллааҕы   бюджет кээмэйдэрэ 

Саха сирин үпкэ миниистирэ Валерий Жондоров мустубут дьоҥҥо уонна онлайн-биэрии көрөөччүлэригэр 2019 с. судаарыстыбаннай бюджет сүрүн кээмэйдэрин билиһиннэрдэ, кэккэ түгэннэргэ бэйэтин быһаарыыларын биэрдэ. Ол курдук, 2019 сылга бюджет дохуоттаах чааһа 180 млрд 242 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ, ороскуоттаах чааһа – 181 млрд 377 мөл. солк., дефицитэ – 1 млрд 135 мөл. солк.

Билгэлээһин быһыытынан, 2019 сылга нолуок дохуоттара 104 млрд 619 мөл. солк. буолан, 2018 сыл таһымыгар хаалыахтаахтар. Валерий Жондоров бэлиэтээбитинэн, 2012 сылтан нолуоктан уонна нолуогу таһынан дохуоттар таһымнара 70% үрдээбит. Нолуогу таһынан дохуоттар 21 млрд 192 мөл. солк. кээмэйинэн билгэлэнэллэр. Төннөрүллүбэт харчы киириитэ – 54 млрд 430 мөл. солк., ол иһигэр бюджетынан хааччыллыыны тэҥнээһиҥҥэ дотациялар – 46,9 млрд солк.

2020 уонна 2021 сс. Саха сирин судаарыстыбаннай бюджетын дохуоттара билгэлээһин быһыытынан туһааннааҕынан 166,6 млрд солк. уонна 169,3 млрд солк. буолуохтаахтар. Үп миниистирэ бэлиэтииринэн, ити сыыппаралар бүтэһиктээх буолбатахтар – федеральнай бюджет туһунан сокуон барылыгар сөп түбэһиннэрэн, бюджетынан хааччыллыыны тэҥнээһиҥҥэ дотациялар регионнары өйөөһүн уопсай фондатыттан 70% тыырыллаллар.

Дохуоттан   ороскуокка

«Биһиги бюджеппыт социальнай хайысхалааҕынан хаалар. Судаарыстыбаннай бюджет ороскуоттарын 50-ча бырыһыана  социальнай-култуурунай  эйгэҕэ тиксэр. Ону сэргэ улахан өлүүтэ (17%) – бу муниципальнай тэриллиилэргэ олохтоох суолталаах боппуруостары толорууга бюджеттар икки ардыларынааҕы трансфертар», – диэн бэлиэтээтэ үп миниистирэ.

Кини ДьУоКХ эйгэтин субсидия­лааһыны, чуолаан экономическай өттүнэн дакаастаммыт тарифтар уонна нэһилиэнньэҕэ олохтоммут тарифтар икки ардыларыгар үөскүүр араастаһыыны толуйууну таарыйда. Биэдэмистибэ баһылыга бэлиэтээбитинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ экономическай өттүнэн дакаастабыллаах тариф 36 % кээмэйинэн балайда намыһах тарифтар олохтоммуттара.  Кини этэринэн, манна үөскүүр араастаһыы 2019 сылга 21 млрд солк. диэри буолуоҕа.

СӨ 23 бырагырааматыгар ороскуоттар 2019 сылга 171 млрд солк. тэҥнэһиэхтэрэ. Саамай улахан ороскуот үөрэх эйгэтигэр тиксэр – 41 млрд солк. кэриҥэ; хаачыстыбалаах олорор дьиэнэн хааччыйыы уонна дьиэ-уот-коммунальнай өҥөлөр хаачыстыбаларын үрдэтии бырагырааматыгар – 23,9 млрд солк., ити ороскуоттар истэригэр нэһилиэнньэҕэ чэпчэтиилээх тарифтары олохтооһунунан сибээстээн сүтэр дохуоттары толуйууга ДьУоКХ субсидиялар бааллар; судаарыстыба үбүн уонна судаарыстыба иэһин салайыы – 34,3 млрд солк., ол иһигэр 28,8 млрд солк. муниципальнай оройуоннарга, куорат уонна тыа сирин нэһилиэнньэлээх сирдэригэр дотация быһыытынан туһаныллыаҕа. Миниистир этэринэн, муниципальнай тэриллиилэр бюджеттарыгар бэриллэр бюджеттар икки ардыларынааҕы трансфертар уопсайа 70 млрд солк. аһарыахтара.

Инвестиция бырагырааматын барылыгар, Суол фондатын үбүн учуоттаабакка эрэ, 8 млрд 89 мөл. солк. угулунна. «Сүрүн суума социальнай эйгэҕэ тутууга көрүллэр – бу үөрэх объектара. Ол иһигэр судаарыстыбаннай-чааһынай бииргэ үлэлээһин туһунан сөбүлэһиинэн объектары тутууну салгыы ыытыы, ити сөбүлэһиилэринэн 27 объект олоххо киирэр, олортон сорохторо номнуо киллэриллибитэ», – диэн эбэн эттэ Валерий Жондоров. Кини иһитиннэрбитинэн, Суол фондатын кээмэйэ 2019 сылга 4,8 млрд солк. буолуоҕа; тырааныспар комплекса – 615 мөл. солк; инженернэй инфраструктура – 682 мөл. солк.

Эдэр ыаллары, гражданнар сорох категорияларын уонна тулаайах оҕолору олорор дьиэнэн хааччыйыыга ыытыллар харчы 1 млрд 300 мөл. солк. тэҥ, ол иһигэр кыттыгас федеральнай үбүлээһин ылар өлүүтэ – 10% кэриҥэ эбэтэр 125 мөл. солк.

Салайааччы санаата

Аһаҕас уонна тииһимньилээх буолууга дьулуһан

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев бэйэтин киирии тылыгар бэлиэ­тээбитинэн, парламент VI ыҥырыыта үлэтин бастакы күннэрэ аһаҕас уонна тииһимньилээх буолуу девиһинэн ааспыттарын бэлиэтээтэ. Ити үлэ биир холобурунан “Аһаҕас парламент” санаа атастаһыытын былаһаакката буолар. Бу атын да кырата суох суолталаах боппуруостары дьүүллэһиигэ анаан тэриллибит саҥа былаһаакка уопсастыба интэриэһин тардарыгар уонна санаа атастаһар миэстэнэн буолуоҕар эрэнэрин биллэрдэ. «Эһигиттэн хас биирдиигит судаарыс­тыбаннай суолталаах боппуруостары, оройуоннар олохторун-дьа­һахтарын боппуруостарын быһаа­рыыга кыттар кыахтаныаҕа, онон бүгүн өрөспүүбүлүкэ иннигэр турар баһырхай соруктары быһаарыыга кыт­тыгас буолуоҕа диэн эрэнэбин», — диэтэ Петр Гоголев.

Төһө   кыалларынан тыыннаах   хаалыахпыт эбэтэр   сайдабыт   дуу?

Саха сирин бюджетын дохуоттаах чааһа туруктаахтык үүнүүтэ көстөрүн да иһин, кэнники сылларга өрөспүүбүлүкэ бюджета «эрэһиинэ» туругар сылдьар буолбатах. Хас биирдии көннөрүүгэ «оптимизмҥа» балайда майгынныыр «оптимизация» диэн өйдөбүлгэ кэтиллэр, ол эрээри итинник эрэли сахпат. Бюджекка туһааннаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев бэлиэтээбитинэн, бюджет үгүс проблемаларын ортотугар сүрүнүнэн бюджет дохуоттаах чааһын үүнүүтүн тэтимэ ороскуоттары кытта сөп түбэспэтэ буолар. Кини этэринэн, дохуот уонна ороскуот араастаһыытын кредити ылыынан толоруохха наада, ити иэс эбэһээтэлистибэтэ үрдүүрүнэн кутталлаах.

«Хас биирдии саҥа тутар объекпыт саҥа ороскуоттары аҕаларын биһиги өйдүөх тустаахпыт», – диэтэ кини. Ол да буоллар, маннык ыарахан усулуобуйаларга бюджет социальнай хайысхалааҕынан хааларын Юрий Николаев бэлиэтээтэ.

Валерий Жондоров итини сэргэ өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай иэһин тутулун билиһиннэрдэ, ол 2019 сыл бүтүүтүгэр 52 млрд 532 мөл. солк. тэҥнэһиэхтээх, 2020 с. бүтүүтүгэр – 53 млрд 158 мөл. солк., 2021 сылга – 52 млрд 800 мөл. солк. «Ол аата кини биир таһымҥа хаалыахтаах итиэннэ бэйэ нолуоктан уонна нолуогу таһынан дохуотун 42% бырыһыаныгар тэҥ буолуоҕа. РФ бюджетын кодексын быһыытынан, бэйэ нолуоктан уонна нолуогу таһынан дохуотун таһымыттан 50% хааччахтааһынынан буолар», – диэн быһаарда Валерий Жондоров. Кини бэлиэтээбитинэн, өрөспүүбүлүкэ бүгүн Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук субъектарын ортотугар иэс ноҕуруускатыгар 3 миэстэни ылар, маныаха бэйэ нолуоктан уонна нолуогу таһынан дохуоттарыгар лидеринэн буолан туран. Саха сирэ Россия иэскэ үрдүк туруктаах субъектарын бөлөҕөр киирэр, 33 миэстэҕэ сылдьар.

Үп миниистирэ Валерий Жондоров өрөспүүбүлүкэ бюджетын сайдарынан сыаналаата. Кини бэлиэтээбитинэн, ис регионнааҕы бородуукта 987 млрд солк. тэҥ, сүрүн хапытаалга инвестициялар – 400 млрд солк. Нэһилиэнньэ биир киһитигэр тиксэринэн, нолуоктан уонна нолуогу таһынан дохуоттар кээмэйдэринэн өрөспүүбүлүкэ РФ 85 регионун ортотугар 8 миэстэни ылар, маныаха 2018 сылга ити дохуоттар үүнүүлэрин тэтимэ Россия орто көрдөрүүтүттэн балайда үрдүктэр. Үлэ төлөбүрүн фондата 2012 сыллааҕы 41 млрд солкуобайтан 2018 сылга 84 млрд солк. тиийдэ. Валерий Жондоров ити дааннайдар балайда туруктаах үүнүү баарын туоһутунан буолаллар диэн түмүктээтэ. «Ороскуоттары табыгастаахтык тыырыы, төһө кыалларынан бастакы суолталаах хайысхаларга ороскуоттары көдьүүстээхтик түмүү атын боппуруос», – диэн эбэн эттэ.

Ыҥырыллыбыт эксперт Туяра Гаврильева социальнай-экономическай билгэлээһини бэлэмнээһин хаачыстыбата үрдээбитин, ол төрүтүгэр бюджет барыла оҥоһуллубутун бэлиэтээтэ.  Кини этэринэн, билгэлээһиҥҥэ бары баар уустук түгэннэр учуоттаналлар. Кини Саха сирин 2019 сыллааҕы уонна 2020-2021 сс. былааннаммыт кэмҥэ судаарыстыбаннай бюджетын туһунан сокуон барылын консервативнайынан сыаналаата. «2019 сыллааҕы бюджет сүрүн трендинэн мин модельнай бюджеты оҥорууга ыарыыта суох көһүүнү ааттыам этэ», – диэтэ Туяра Гаврильева. Кини манна баҕарыллар соругунан судаарыстыбаннай бюджет дефицитин сарбыйыыны уонна бюджет эйгэтигэр хамнас үрдээһинин ааттаата.

Дьулус БОРОЧКОВ.

Ыстатыйа тылбаастанан тахсар.