Кыһамньылаах аҕалар түмүстэхтэринэ

Өрөспүүбүлүкэбитигэр аҕалар сүбэлэрэ диэн уопсастыбаннай тэрээһиннэр улуустарга, нэһилиэктэргэ тэриллэн үлэлииллэр. Бу холбоһукка эр санааны кытары кыһамньы иэйиитэ холбоһон улахан кэскиллээх үлэ оҥоһуллар диэтэхпинэ сыыспаппын. Биһиги оннук үлэлэринэн дьоҥҥо биһирэммит аҕалар сүбэлэригэр тахсан, үлэлэрин-хамнастарын туһунан ыйыталастыбыт.

Уол оҕо аҕыс кырыылаах буола улаатарыгар бары кыах баар

Аҕа иитиитин билбэттэрэ кыһыылаах

Бүлүү улууһун аҕалар сүбэлэрин уопсастыбаннай тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Тутукаров:

— Биһиги уопсастыбаннай тэрилтэбит 2017 сыллаахха тэриллибитэ. Бүлүү куорат уонна нэһилиэктэр аҕаларын сэбиэтигэр уопсайа 51 аҕа киирбитэ. Тэриллэрбитигэр эр дьону, аҕалары түмэн эр санаалаах кэнчээри ыччаттарбытын иитэн таһаарар соруктаммыппыт. Социальнай бырайыактарга көхтөөхтүк кыттан барбыппыт. Ол курдук, сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор “Кэнчээри”  социальнай-реабилитационнай кииннэрин кытары холбоһон социальнай бырайыак оҥорон, олоххо киллэрэ сылдьабыт. Төрөппүт көрүүтэ суох сылдьар уонна соҕотох ийэлэр уол оҕолорун эр киһи дьарыгар үөрэтэбит, саха киһитин төрүт үгэстэрин иҥэрэбит. Оҕолору кытта күһүҥҥү, кыһыҥҥы, сааскы, сайыҥҥы сынньалаҥнарыгар алтыһабыт. Ол курдук 15 уол оҕону көрүүбүтүгэр ылан араас хайысханан дьарыктыыбыт. Холобур, биир кыһын идэҕэ туһаайыыга ылсыбыппыт. Онно Бүлүү куорат суол инспекциятын үлэһиттэрин кытары көрүһүннэрбиппит. ГАИ үлэһитэ буолар хайдаҕын билбиттэрэ. Улахан массыына суоппардарын кытары билсибиттэрэ, ханнык эмэ уол онно дальнобойщик буолуон баҕарбыта буолуо. Улууспут ытыктанар ууһугар Иннокентий Иннокентьевич Акимовка сырытыннарбыппыт. Уолаттар бэйэлэрэ тимиринэн сибэкки долбуурун оҥорбуттара. Маны таһынан аҕалар уолаттарга булт-алт, кыыл-сүөл туһунан кэпсиир чаастара баһаам. Ол лекциялар кэннилэриттэн уолаттарбытын илдьэ тыаҕа тахсан балаакканан сытан бултуурга, тыаҕа сылдьыы сиэригэр үөрэппиппит. Балыктаабыппыт. Маны таһынан үөрэх күһүҥҥү сынньалаҥыгар уолаттарбытын илдьэ илимҥэ тахсабыт, куобахха туһах иитэргэ үөрэтэбит, улахан муҥха тэрийэн, иитээччилэрбит бэйэлэрэ кыттан, дьону көрөн элбэххэ үөрэнэллэр.

Уолаттарбыт аны сааскы сынньа­лаҥнарын күүтэллэр, муус аннынан балыкка сылдьаары. Ол курдук аҕа иитиитин-такайыытын билбэккэ сылдьар чороччу улаатан эрэр уолаттары кытары бу курдук үлэлэһэбит. Бастакы сылларбытыгар бэйэбит үппүтүнэн барытын тэрийэрбит. Билигин социальнай бырайыактарбытынан куонкурустарга кыттабыт. Бүлүү куорат коммерческайа суох тэрилтэлэрин күрэҕэр кыттан 50 тыһ. солк. грант ылбыппыт.

Бастаан бырайыакпыт чэрчитинэн тэрээһиннэргэ эрэлэ суох туттар-хаптар, сэрэнэ-сэрбэнэ сылдьар уолчааннар кэлэллэр, онтон аҕалар түмсүүлэрин кытары булка-алка, араас тэрээһиннэргэ кыттан баран, чыҥха атын буола түһэллэр, эрэллээхтик тутталлар,  дьоһуннар, бигэ санаалаахтар. Суобастаах көрүүлэрдээх, киһи киэн туттар эр бэртэрэ буолалларыгар эрэллээхпит.

Ис туруктара бөҕө уолчааннар

Ньурба улууһун аҕаларын сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Петр Николаев:

—            Мин Ньурба типографиятын дириэктэринэн үлэлиибин. Ньурбаҕа аҕа сүбэтэ өссө 90-с сылларга тэриллэн үлэлээбитэ, онтон ыһылла сылдьыбыта. Үс сыллааҕыта аҕалар мустаммыт, түмсүү тэрийэргэ уолдьаспытын быһаарбыппыт. Сүрүн сыалбытынан-сорукпутунан соҕотох ийэлэргэ, аҕаларга көмөлөһүү буолар. Мастарын, отторун киллэриигэ, муустарын ылыыга көмөлөһөбүт. Маны таһынан сокуоннай саастарын ситэ илик оҕолор хамыыһыйаларын кытары үлэлэһэбит. Учуокка турар оҕолорго араас тэрээһиннэри ыытабыт. Холобур, сылын аайы национальнай остуол оонньууларын ыытабыт. Аҕа күрэҕин тэрийбиппит. Аны сайын оҕолору кытары өрүһүнэн тыынан устар баҕалаахпыт. Аҕа иитиитин билбэт уол оҕоҕо туһаайыллыбыт үлэлэрдээхпит. Мин санаабар, оҕо кыратыттан сахалыы сиэргэ-туомҥа ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыахтаах, үчүгэйдик билэр буолуохтаах. Оччоҕо киниэхэ ис туруга бөҕө буолар. Улуус дьаһалтатын өйөбүлүнэн соҕотох аҕаларга биир кэмнээх көмө оҥоробут. Докумуоҥҥа киирэринэн 20-тэн тахса тахса соҕотох аҕа олорор. Дьиҥэ, биллибэтинэн элбэх буолуохтаах.

Эр хоһуун эн буол

Мэҥэ Хаҥалас эр дьоннорун “Төлкө” түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ Иван Румянцев:

—       Биһиги уопсастыбаннай тэрилтэбит элбэх хайысханан үлэлиир. Онтон биирдэстэринэн уол оҕону эр хоһуун буола улаатарыгар туһуламмыт хайысха буолар. Бырайыактары оҥорон үлэлиибит. Холобур, “Тыл хоһууннара” 2011 сылтан үлэлиир. Оҕолору ыраас тыллаах-өстөөх, түмсүүлээх буолалларыгар уһуйабыт. Араас күрэхтэри тэрийэбит, хамаанданан оонньууллар. Холобур, өбүгэлэрбит умнуллан эрэр оонньууларын билиһиннэрэбит. “Көтөх ынаҕы туруоруу”, “Кырынаастыыр” оонньотобут. Тылга-өскө күрэхтэһэллэр. 2013 сылтан Ороссолуодатааҕы салаабытыгар Сергей Николаевич Филиппов “Булчут сэһэнэ” диэн бырайыагынан түөрт эр киһиттэн уонна түөрт чороччу улаатан эрэр уолаттартан хамаанда тэрийэн күрэхтэһии тэрийэр. Булт сиэрин-туомун туһунан буолар.

Көлүөнэ ситимэ күүстээх буоллаҕына, биһиги норуот быһыытынан сайдарбытыгар эрэл баар. Ол санааттан эдэр ыччаты уонна кырдьаҕас көлүөнэни кытта сибээһи бөҕөргөтөбүт.  Ол курдук, оскуола уолаттара  “Төлкө” түмсүү базатыгар эр киһи үлэтин-хамнаһын кытта билсэллэр. Тыаҕа сайылаан, өбүгэлэрин төрүт дьарыктара диэн тугун эттэринэн-хааннарынан билэллэр. Куйуурга, муҥхаҕа сылдьаллар.

Төхтүргэ баар салаабыт эмиэ үлэтэ көдьүүстээх. Онно Мандар Уус мастарыскыайын филиала баар. Уус Федот Николаевич Максимов уол оҕолору мунньан уһанарга үөрэппитэ. Оҕолор сайын лааҕырга курдук сытан, эр дьон дьарыгар үөрэнэн, сөтүөлээн дуоһуйа сынньаммыттара.

Итиэннэ биир киэн туттуубут — “төлкөлөр” уһуйбут оҕолоро улаатан, устудьуон буолан баран бэйэбитигэр кэлэннэр наставник буолаллар. Холобур, Чурапчы институтун устудьуона Володя Слепцов, бааһынай хаһаайыстыбалаах, билигин аармыйаҕа сулууспалыы барбыт Дьулус Говоров кыра уолаттары эмиэ эр хоһуун санааҕа уһуйаллар. Онон үлэбит хайысхата олус киэҥ, кылгастык кэпсээтэххэ маннык.