Ийэ дойдуга таптал тыына иҥэриллэр

Мустубут педагогтары, агро үөрэх­тээһиҥҥэ үлэлии-хамсыы сылдьар дьону Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин аатыттан парламент үөрэх­хэ, наукаҕа, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар кэмитиэтин салайааччыта, “Саха Өрөспүүбүлүкэтин агро хайысхалаах оскуолаларын сойуустарын” бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева, тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, норуот дьокутаата Иван Слепцов эҕэрдэлээтилэр.

Феодосия Габышева өрөспүү­бүлүкэҕэ агро үөрэхтээһин тэриллиитин бэлиэ түгэннэрин, сүрүн тосхоллорун ахтан ааста. «Бу отут сыл устата улахан уопуту ыллыбыт. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит бүтүн Арассыыйаҕа аан бастакынан агротехнологическай үөрэхтээһиҥҥэ суолу аспыта. Билиҥҥи туругунан бэдэрээлинэй таһымҥа сөп түбэһиннэрэн, агро үөрэхтээһини сайыннарыыга саҥалыы хайысхалары, дьаһаллары  ыларбыт ирдэнэр. Ол курдук, маннык оскуолалары бары өттүнэн өйүүр, таһымнарын үрдэтэр сорук турар», — диэн эттэ.

«Маны таһынан оскуолалар үс гыммыттан биирдэрэ толору хааччыллыыта суох, итиэннэ ыраах, суол-иис өттүнэн ыарахан усулуобуйалаах нэһилиэктэргэ бааллар. Маннык оскуолалар хас биирдии үөрэнээччигэ сөптөөх усулуобуйаны тэрийиэхтэрин наада. Дьоҕурдаах да оҕо, доруобуйатын да туругунан кыаммат да оҕо сөптөөх үөрэҕи ылыахтаах. Ол туһугар оскуолалары идэлээх учууталынан хааччыйыы, оскуола материальнай-техническэй базатын тупсарыы, исписэлиис квалификациятын үрдэтии инники күөҥҥэ туруохтаах. Сороҕор хоту, Арктика улуустарын оҕолоро араас олимпиадаларга, тэрээһиннэргэ барар-кэлэр сыана ыараханыттан кыттыбакка хаалаллара баар суол. Аны туран Интернет нөҥүө ыытыллар тэрээһиннэр сибээс хаачыстыбатыттан быһаччы тутулуктаахтар. Онон маннык оскуолалары болҕомтоҕо ылар уолдьаста. Ол туһугар «Хоту сир оҕолоро» диэн бэдэрээлинэй бырагырааманы үлэлэтэр былааннаахпыт”, — диэн норуот дьокутаата инники былааннары иһитиннэрдэ.

Парламентарий Андрей Находкин: «Бу отут сыллаах үлэ түмүгүн билигин көрөбүт. Инникитин агрооскуолаларбыт ойдон-быстан хаалбаттарын курдук, көмүскэллээх буолалларын, үүнэн-сайдан иһэллэрин туһугар үлэлэһиэхпит диэн бигэргэтэбин», — диэн эттэ.

“Саха Өрөспүүбүлүкэтин агро хайысхалаах оскуолаларын сойуустара” өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, Арассыыйа таһымыгар биир саамай актыыбынай уопсастыбаннай тэрилтэ буолар. Сойууһу норуот дьокутааттара 2003–2013 сс. Александр Жирков, 2013-2017 сс. Антонина Григорьева салайан кэлбиттэрэ.

Көлүөнэлэр көрсүһүүлэрэ

Саха тыйаатыра бүтүн өрөс­пүүбүлү­кэттэн үгүс учууталы, оскуола дириэктэрдэрин түмтэ. Тэрээһин өрө күүрүүлээхтик, үөрүүлээх быһыыга-майгыга ааста. Учууталлар барахсаттар үгүстэрэ сахалыы таҥнан-симэнэн, киэргэнэн кэлбиттэрэ көрүөххэ эриэккэс. Үөлээннээхтэрин, биир идэлээхтэрин көрсөн үөрүүлэрэ үгүс.

Семен Собакин, Чурапчы улууһун П.М.Васильев аатынан Соловьев орто оскуолатын дириэктэрэ:

«2006 сылтан агрооскуола аатын сүкпүппүт. Сүрүннээн сылгы иитиитинэн, оҕуруот олордуутунан дьарыктанабыт, итиэннэ маска уһаныы, иистэнии өттүгэр идэ биэрэбит. Оскуола үлэһиттэрэ бары анал бырагырааманан үлэлиибит. 2017 сыллаахха саҥа оскуолаҕа киирбиппит, үлэлииргэ-хамсыырга усулуобуйа барыта баар, үлэлиэххэ эрэ наада. 110 гектар сирдээхпит, онтон 5–6 гектарга хортуоска үүннэрэбит, уоннааҕытыгар оттуубут. Биир үөр уонча төбө сылгылаахпыт. Оҕолорго тыа хаһаайыстыбатын бары өрүтүн үөрэтэбит, маны сэргэ инникитин сүөһү, сылгы иитиитигэр ыччаты быһаччы сыһыаран, этэргэ дылы, тутан-хабан, көрдөрөн үөрэтэр былааннаахпыт. Бизнес өттүгэр эмиэ кыралаан ылсан, үөрэнээччилэрбит оҥоһуктарын атыылаан, холонон көрөбүт”.

Саха тыйаатырын киэҥ киэлитигэр “Саха Өрөспүүбүлүкэтин агро хайысхалаах оскуолаларын сойуустарын” тэрийсибит, оскуолалар сайдалларыгар күүскэ үлэлэспит Николай Жиркову илэ бэйэтин көрсө түһэн, оччолорго үлэ-хамнас хайдах барбытын кэпсииригэр көрдөстүм.

Николай Жирков:

“Оччолорго агрооскуолалар тэрилтэлэрин салайа сылдьан, маннык оскуолалар үлэлэрин сүрүннүүр, кинилэр материальнай-техническэй базаларын бөҕөргөтөргө көмөлөһөр, муниципальнай, ситэриилээх уонна сокуон таһаарар уорганнар иннилэригэр оскуола интэриэһин туруорсар, үөрэтэр-методическай, научнай үлэлэрин сүрүннүүр, тыа хаһаайыстыбатыгар наука ситиһиитин тарҕатар хайысхаларга үлэлиир сыалтан маннык оскуолалар статустарын үрдэтэргэ туһунан тэрилтэ наада эбит диэн толкуйдааммын, 2002 сыллаахха “Саха Өрөспүүбүлүкэтин агро хайысхалаах оскуолаларын сойуустара” диэн коммерческайа суох тэрилтэни үлэлэтэн барбытым. Оччолорго Ил Түмэн үөрэххэ уонна наукаҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн Александр Жирков үлэлии олорбута. Киниэхэ быһаччы тиийэн, кэпсэтэн, көрдөһөн, кини сөбүлэҥин ылан, үлэбитин саҕалаабыппыт. Уонтан тахса сыл олус таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан кэллибит. Александр Николаевичтыын олус тапсан, бары боппуруоһу ымпыктаан-чымпыктаан, силигин ситэрэн, өрөспүүбүлүкэ агро хайысхалаах оскуолаларыгар үгүс көмөнү оҥорбуппут, статустарын үрдэтиигэ күүскэ үлэлэспиппит. Министиэристибэлэри кытта ыкса үлэлэһэн, ол курдук Үөрэх министиэристибэтиттэн миниистири солбуйааччы  Евдокия Никифоровалыын, тыа хаһаайыстыбатын миниистирин бастакы солбуйааччыта Николай Поповтуун бэрт таһаарыылаахтык, биир санаанан үлэни ыыппыппыт диэн бэлиэтиибин. Биир улахан ситиһиибит диэн агрооскуолалар хамнастарыгар 40 % эбэри ситиспиппит. Тыа хаһаайыстыбата бүтүн МТЗ, ДТ тыраактардарынан хааччыйан, оскуолаларга материальнай-техническэй базаларын тупсарыыга улахан көмө буолбута саарбахтаммат. Аксакалбыт Афанасий Чугунов кинигэлэрин бэчээттэтэн, анал үөрэх кинигэлэрдээх буолан, тыа сирин сайыннарыыга туспа хардыы буолбута, “Чугуновскай ааҕыылары” билигин министиэристибэ таһымыгар ыытар буоллубут. Сойууспутун тэрийэн, үлэлэрин сүрүн суолун тыыран, статустарын көтөҕөн баран, бочуоттаах сынньалаҥҥа барбытым үһүс сыла. Ити курдук күүстээх үлэ түмүгүн билигин тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлии-хамсыы сылдьар ыччаттарга көрөбүн. Онон Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр агрооскуолалар төрүттэммиттэрэ 30 сыллаах үтүө үбүлүөйүгэр, маннык үөрүүлээх түгэҥҥэ кэлэн турарбыттан үөрүүм үгүс”.

Агро хайысхалаах оскуоланы аһар идеяны СӨ НА академига, ССГТХА профессора, өрөспүүбүлүкэ агро-оскуолаларын научнай консультана, профессор Афанасий Васильевич Чугунов уонна Үөрэх министиэристибэтин иниспиэктэрэ Петр Петрович Кондратьев киллэрбиттэрэ. Аан бастакынан Сунтаар Элгээйитин уонна Чурапчы Дириҥин оскуолалара тыа хаһаайыстыбатын дириҥэтэн үөрэтэн саҕалаабыттара.

Агрооскуолалар тэриллэн, оннуларын булалларыгар, нормативнай-правовой базалара бөҕөргүүрүгэр өрөспүүбүлүкэ салалтата күүскэ үлэлэспитэ. Сокуону оҥорууга, оскуола бары өттүнэн көмүскэллээх буолуутугар дьаныардаахтык киирсэн, күн бүгүн маннык хайысхалаах оскуолалар үтүө көрдөрүүлээх кэллилэр.

Сир хаһаайыннарын иитэр  аналлаах

Афанасий Чугунов: “Агрооскуолалар сүрүн соруктара — үөрэнээччини сир дьиҥнээх хаһаайына буоларга, өйүн-санаатын, дьоҕурун, кэнэҕэски олоҕун төрөөбүт дойдута сайдарыгар аныыр патриот тыыныгар иитии буолар”, — диэн этэн турардаах.

Агро хайысхалаах оскуолалар үлэлэрэ үөрэнээччини төрөөбүт Ийэ сир биһигэр иитии, үлэни өрө тутуу, тулалыыр эйгэҕэ харыстабылы, тапталы үөскэтии, төрөөбүт түөлбэ олоҕор сүгүрүйүү, дьонугар-сэргэтигэр ытыктабылы иҥэрии курдук саха омук үйэлэргэ сүрэҕэр-быарыгар, кутугар-сүрүгэр бүөбэйдээн кэлбит ытык өйдөбүллэрин көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ салҕааһын курдук сыаналанар.

* * *

Биллэн турар, өрөспүүбүлүкэбит тыа сириттэн аһаан олорор. Тыа сирэ дьиҥ сахалыы тыыны, төрүт үгэстэри, дьарыгы илдьэ сылдьара саарбахтаммат. Онон маннык оскуолалар элбииллэрэ хайаан да наада. Агро хайысхалаах оскуола аатын сүгүөн баҕалаах үөрэх тэрилтэтэ элбэх. Анал экспердиир хамыыһыйа биһирэбилин ылбыттар эрэ агрооскуола статуһун ылаллар. Баҕар, эбии көрүллэр 40% туһугар да диэтиннэр. Ол гынан баран саха ыччата төрөөбүт сиригэр хаһаайынныы сыһыаннаһарын ситиһэргэ үлэнэн иитии оруола муҥура суох.

Удьуор ситимин утумнаан

Саҥаны, бастыҥы өйөөҥҥүн
Сүрэхтиин, дууһалыын ылсаҕын,
Үлэһит үтүөтэ буолаҥҥын
Үлэттэн чэрдийбит ытыһыҥ.
Олохпут тупсарын туһугар
Олорон түспэккэ үлэлээн,
Тылгын тыалга ыспатах
Тыа сирин киһитэ буолаҕын.

Уйбаан Бөтүүнүскэй

Кистэл буолбатах, куоракка буоллун, тыа сиригэр да буоллун, төлөпүөн, көмпүүтэр харахтаах, уу ньулдьаҕай, кубаҕай сирэйдээх, аккыраҥ ыччат элбээтэ. Көмпүүтэр быһа сиэбит оҕото диэн итини этэн эрдэхтэрэ. Үгүс төрөппүтү, үөрэх тэрилтэтин оҕону хайдах иитэбит, үлэҕэ хайдах сыһыарабыт диэн ыйытыы үүйэ-хаайа тутар. Урукку оҕону таһырдьаттан сылгылаан киллэрэр эбит буоллаххына, билигин саахар да манньаҕа таһырдьа быкпат ыччат элбээтэ. Ол иһин үлэнэн иитии, үлэҕэ сыһыарыы киһини эт-хаан, санаа-оноо да өттүнэн сайыннарар дииллэрэ мээнэҕэ буолбатах. Аныгы цифровой эйгэ сайдыбыт кэмигэр сиппит-хоппут, олоххо бэлэмнээх ыччаты иитии соруга турар.
Бу сытыы боппуруос тула Амма улууһун Бөтүҥ агрооскуолатын дириэктэрэ Акулина Иванованы кытта атах тэпсэн олорон сэһэргэстим.

— Агрооскуола оҕону иитиигэ
оруола туохха сытарый?
— Билиҥҥи кэнчээри ыччаты хайдах, туохха олоҕуран иитэбитий диэн ыйытыы хас биирдии тыа оскуолатын долгутар. Бэйэбит сахабыт норуотун үгэстэрэ иитии суолун ыйаллар. Норуот идеятыгар иитии диэн, биһиги өйдүүрбүтүнэн, норуот иитэр үөрүйэҕэр эргиллэн, оҕоҕо удьуор тыынын иҥэрии, нация генийдарын, нация ньургуннарын үтүө холобурдарыгар тирэнии буолар.
Биһиги оскуолабыт үлэнэн иитиигэ улахан болҕомтону уурар. Онно оскуола тэриллиэҕиттэн ылсан, урукку баай уопукка олоҕуран, үлэ былааннаахтык, утумнаахтык ыытыллар. Сылтан-сыл үлэбит хайысхатын тупсаран, саҥардан, иитиигэ сыһыаннаах араас бырайыактары үлэлэтэбит.

— Биир эмэ бырайыаккыт туһунан сиһилии кэпсээтэххэ?
— Оннук биир идеянан оскуола оҕолоругар от охсуутугар күүлэй тэрийии буолбута. Тэрээһиммитин хас даҕаны көрүҥүнэн элбэтэн биэрбиппит (үөрэх дэгиттэр дьайыыларын кытары сибээс олохтоон). Ону былааннаан, бырайыак оҥорон олоххо киллэрэн 2017 с. от ыйын 14 күнүгэр Бөтүҥ оскуолатын үөрэнээччилэрин икки ардыгар «Күүлэй-2017» тэрээhини ыыппыппыт. Тэрээhини ыытарга Амма улууhун бочуоттаах олохтооҕо, суруйааччы, ытыктыыр киhибит, суруналыыс, кыһыл көмүс бөрүө лауреата Иван Корякин — Уйбаан Бөтүүнүскэй Булуҥ диэн ходуhатын уларсыбыта. Онно 7 күрэх көрүҥүн ахсын попечителлэрбит, меценаттар, өйүүр дьон бириис туруоран олус сэргэхтик барбыта. Илиинэн охсууга 3 оҕо кыттыбытыттан Николай Семенов, 11 кылаас үөрэнээччитэ, кыайан хайанан-маардарынан айанныыр бэлисипиэтинэн наҕараадаланан үөрүүтэ үгүс буолбута. Бирииһи Амма улууһун биллэр мецената, билигин Ил Түмэн дьокутаата Руслан Федотов туруорбута. Оттон баһылык бирииһигэр — мотокоса күрэҕэр 7 оҕо кыттыбыта, ону таһынан уруһуй күрэҕэ, дьэрэкээн сибэккинэн төбөҕө кэтиллэр венок өрүүтүгэр, отууга күөс күөстээһинигэр күрэхтэһии буолбута.
Бастакы тэрээһиммит этэҥҥэ ааһан, дьон-сэргэ сэҥээрэн, сүргэбит көтөҕүллүбүтэ. Итинтэн сиэттэрэн, куорсун анньынан, киэҥ далааһыннаахтык ыытыах баҕа санаа үөскээбитэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ бастакытын оҕо күүлэйин тэрийэргэ быһаарыммыппыт. Кэллэктииппит, нэһилиэкпит, улууспут, агрооскуола түмсүүтэ өйөөн, агрооскуолалар икки ардыларыгар «Күүлэй – 2018» от охсууга «Үлэни холобур оҥостон» диэн девизтээх күрэхпит былырыын Амма улууһун Дьалабына диэн кэрэ айылҕалаах, өҥ хочолоох сиригэр буолбута. Ол сири Бөтүҥ коллективнай хаһаайыстыбата көҥүллээн уларсыбыта.
Күрэххэ түөрт оскуолаттан биэс хамаанда: Дьокуускай куорат Тулагы орто оскуолата, Мэҥэ-Хаҥалас Дьабыыл орто оскуолата, Нам улууhун 2-с Хомустаах орто оскуолата кыттыбыттара, Амма улууhуттан Бөтүҥ оскуолата икки хамаанда туруорбута, Амма улууhун Мээндиги оскуолата биир күрэххэ кыттыыны ылбыта. Барыта 27 оҕо, 66 киhи кыттыыны ылбыта. Күрэхтэһии түмүгүнэн быйылгы тэрээһини тулагылар ыытыахтаахтар.

— Бу бүгүҥҥү агрооскуолалар 30 сыллаах үөрүүлээх тэрээһиннэригэр бэлиэтээн, Ил Түмэн бочуоттаах кыраамататын туттардылар. Ситиһиигит төрдө туох дии саныыгын?
— Бөтүҥ оскуолата оҕону үлэнэн иитиигэ дириҥ уопуттаах. 36 сыл оскуола дириэктэринэн үлэлээбит Иванов Николай Егорович оҕону үлэнэн иитиигэ Бөтүҥ оскуолатыгар, өрөспүүбүлүкэҕэ киллэрбит кылаата улахан. Үлэ лааҕырдарын үлэтин сүрүннээн, киэҥ далааһыннаах үлэни ыыппыта. 80-90-с сылларга Сойууска тиийэ бастыыллара. Бу уопуту билигин сөргүтэн, ыччаты тыа сиригэр сыһыарыы, төрөөбүт сирдэригэр-уоттарыгар хаһаайынныы сыһыаны иҥэрии өттүгэр чахчы күүскэ үлэлиэххэ наадатын өйдөөн, оскуола үлэтин ол хайысханан ыытабыт.
2014 с. агрооскуола буолар статуһу ылбыппыт. 2015 с. «Школа агроэкотехнологий» диэн тиэмэнэн Өрөспүүбүлүкэтээҕи инновационнай былаһаакка хандьыдаата буолбуппут. Бөтүҥ ыччатын лидерэ Александр Артемьевы кытта мобильнай оттуур биригээдэ туһунан бырайыак суруйбуппут. Ол чэрчитинэн кини оҕолору окко үлэлэтэн саҕалаабыта. Онтон Үлэлээх буолуу киинин кытта дуогабар түһэрсэн, оҕолору хамнастыыбыт. Сыл ахсын 2-4 оҕо оскуола оттуур биригээдэтигэр үлэлиир.

— Инники былааҥҥытын кэпсээҥ.
— Нэһилиэк дьаһалтата өйөөн, бүгүҥҥү туругунан кэтэх хаһаайыстыбабытыгар 16 сүөһүлээхпит, 1 биэлээхпит. Быйылгыттан «Бөтүҥ» хаһаайыстыбаны кытта үлэлэһэбит. Былаан киэҥ. Оскуола иһинэн бизнес-инкубаторы сайыннаран, материальнай базабыт эппиэттээбэтин иһин үөрэнээччилэр дьиэлэринэн калифорнийскай чиэрбэлэри, кроликтары иитэллэр. Билигин хас да хайысханы тутан олоробут. Быйыл аммаларга ураты сыл – Саха сирин норуоттарын оонньуулара буолар. Ону кытта тэҥҥэ 220 миэстэлээх саҥа оскуолабыт тутуллан киириэхтээх. Бу үөрүүлээх түгэни бары долгуйа күүтэбит.