Тыа сирин кэскилэ — биир нэһилиэк олоҕор

Олунньу 27 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр «Тыа сирин сарсыҥҥыта» диэн тыа сирин кыһалҕаларын, инники кэскилин торумнуур, дьүүллэһэр, дьон санаатын истэр сыаллаах Ил Түмэн көһө сылдьар мунньаҕа буолан ааспыта.

Урукку сылларга федеральнай таһымҥа тыа сирин сайыннарыыга кэлим программа үбүлээһинэ кыра этэ, өрөспүүбүлүкэ бэйэтин кыаҕынан грант, субсидия көрөн өйөбүл оҥороро. Уустук усулуобуйалаах, суоллаах-иистээх дойдуга тыа сирин сайыннарыы, тыа сирин бородууксуйатын оҥорон таһаарыы судаарыстыба көмөтө суох өнүйбэтэ биллэр. Билигин дьон олоҕун тупсарарга туһуламмыт сүрүн хайысхалары хабар национальнай бырайыактары кытта тэҥҥэ «2032 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ уонна тыа сирин сайдыыларын сүрүн хайысхалара» дойдубут социальнай-экономическай сайдыытын стратегиятыгар киирдилэр. Бу тыа сирин-уотун, олоҕун-дьаһаҕын, суолун-ииһин, дьон олорор усулуобуйатын тупсарыыга туһуламмыт кэлим бырагыраама 2020 сыл тохсунньу 1 күнүттэн олоххо киирэн үлэлээн барыахтаах. Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев бэлиэтээбитинэн, бу чопчу хайысхалаах кэлим бырагыраамаҕа олоҕуран, тыа сирин олохтоохторо бэйэлэрэ аныгы нэһилиэк, бөһүөлэк сайдыыларын торумнаан олоххо киллэриэхтээхтэр.

Бу тэрээһин чэрчитинэн биһиги «Майа» эт-үүт комбинатыгар сылдьан тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар бөдөҥ тэрилтэ үлэтин-хамнаһын кытта билистибит. Төрүт аһы, бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйатын элбэтии уонна киэҥник тарҕатыы, төрүт дьарыкка төннүү – норуот доруобуйата чөл туруктаах буолуутун кытта ыкса ситимнээх буолан, маннык тэрилтэлэр судаарыстыба өйөбүлүн ылыахтаахтар. Инсульт, инфаркт, онкология ыарыыта элбээбитин кэлии аһы-үөлү олохтоох дьон этэ-хаана ылымматын, тымыр-хаан киртийиитин түмүгэ буоларын уонна төрүт дьарыктан тэйиини, экология киртийиитин кытта учуонайдар сибээстииллэр. Инникитин 1 мөлүйүөн киһини, ол иһигэр кэҥии-тэнийэ турар промышленнай кииннэри аһынан-үөлүнэн хааччыйыы уустук гынан баран, бу сорук тыа сиригэр үлэнэн хааччыллыыны, дьон олохсуйуутун, харчы эргийиитин кытта быһаарар кыахтаах. Биһиги курдук уустук айылҕалаах Аляска аһын-үөлүн 50% бэйэтэ оҥорон таһаарар. Нэһилиэнньэ да төрүт аска ирдэбилэ улааппытын куоракка дьон кэлии аһынан толору килэйбит-халайбыт маҕаһыыннары тумнан, сүрүннээн олохтоох аһы-үөлү атыылыыр киоскалартан ылар буолбута туоһулуур. Инникитин хас биирдии улуус тус-туһунан маҕаһыыннанан, төрүт ас-үөл киэҥник тарҕанарыгар атыылаһааччы ирдэбилэ биллэ улааппытын толуйар кыахха киирэн тэнийэрин олох ирдиир.
Интернет ситимигэр үрдүк үөрэхтээх эдэркээн уол куоракка үтүөх-батаах сылдьан кыра хамнаска үлэлии сатаан баран, Өлүөхүмэҕэ табаарыһыгар баран сиэмэ хортуопуйу иэс ылан, быраҕыллыбыт бааһынаҕа хортуоппуй олордон куоракка ыытан атыылаан, үгүс ороскуота суох улахан барыһы киллэриммитин туһунан суруйбутун аахпытым. Онтон эр ылан бу уол оҕуруот аһын харайар база туттан, үлэтин киэҥ хабааннаахтык ыытан улахан көмөтө суох атаҕар турбута ыччакка үтүө холобур буолар.

Ханна даҕаны тыа сиригэр сатарыйыы бара турарын туһунан үгүстэр этинэллэр, ол гынан баран сатаан дьаһаннахха, тыа да сиригэр куораттан итэҕэһэ суох тупсаҕайдык оҥостон, төрүт дьарыгы сайыннаран, сүөһүнү элбэтэн олоруохха сөп эбит диэн сүрдээх сэргэхтик олорор Майаны кытта силбэһэ турар Хара нэһилиэгин илэ харахпынан көрөммүн кэпсииргэ соруннум.
Асфальт суолунан айаннаан тиийэн сабыс-саҥа таас оҕо саадыгар киирэн, бу кыра нэһилиэк оҕолоро сүрдээх тупсаҕай, аныгы ирдэбилгэ толору эппиэттиир усулуобуйаҕа оонньуу сылдьалларын астына көрдүбүт. Иитээччи кыргыттар тупсаҕай биир форманы кэтэннэр, сырдыгынан мичээрдээн кыра нэһилиэккэ буолбакка, ханна эрэ омук сиригэр улахан сайдыылаах мегаполис ортотугар турар тэрилтэни санаттылар. Бэл унитазтара кыракый дьоҥҥо ананан оҥоһуллубута, кыраантан ып-ыраас ыраастаммыт уу сүүрэрэ хайдах эрэ тыа сирин өрүттүүтүн сырдык кыымын саҕарга дылы. Салгыы ытыска уурбут курдук кэрэтик көстөр алааска сабыс-саҥа дьиэлэр кэчигирээн, бары өттүнэн тупсаҕай гына оҥоһуллубут эдэр ыалларга анаммыт бүтүн кыбаартал тутуллубутун сэргии көрдүбүт.

Дьон санаатын көтөҕүү —  сайдыы суола

«Хара нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии баһылыга Дарья Ивановна Назарова кэпсиирэ-ипсиирэ да ийэлии истиҥ, сылаас. Дьахтар баһылык нэһилиэгин экономическай хайысхатын эрэ өрө туппакка, бастатан туран, дьон олоҕун таһымын тупсарыыны, дьиэ кэргэни, эдэр ыаллары өйүүр, өйдүүр үлэни ыытарын Хара нэһилиэгин саҥа кыбаарталыгар сылдьан баран бэлиэтии көрдүм. Кини саас-сааһынан үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсээтэ.

— Мин бастаан үлэбин нэһилиэк испи­сэлииһин быһыытынан саҕа­лаабытым. Онтон улуус дьаһалтатыгар дьиэ кэргэн отделын салайбытым. 2007 сыллаахха дьонум-сэргэм итэҕэлин ылан Хара нэһилиэгин баһылыгынан талыллыбытым. 2017 сыллаахха үһүс төгүлүн дьонум-сэргэм эрэнэн хаттаан талбыттара. Онон бастаан үлэбин саҕалыырбар нэһилиэгим кыһалҕатын иһиттэн билэр буолан, ону туоратыыга үлэбин туһаайбытым. Син атын кыра нэһилиэктэр курдук, биһиги эмиэ үбүлэниибит да кыра этэ, сүрүн тутуулар улуус киинигэр ыытыллар буоланнар, дьиэ-уот, суол-иис да мөлтөх этэ. 90-с сылларга барыбытын хаарыйбыт ыһыллыы-тоҕуллуу кэнниттэн дьон үлэтэ суох туран хаалыыта, бөдөҥ хаһаайыстыбалар эстиилэрэ, сүөһү ахсаана аҕыйааһына биһигини да тумнубатаҕа. Ол курдук, нэһилиэк 2000 сүөһүтүттэн 300 төбөнү эрэ тутан хаалбыта. Холкуос сирин-уотун, ходуһатын төрүт сирдэр диэн атын нэһилиэккэ быһаннар, быстар быһаҕаһын тутан хаалбыттара. Тыа сирин сайдар кэскилэ эстэн, киин сиргэ көһүү элбээбитин көрөн, бастатан туран, хайдах гынан дьон санаатын өрө көтөхпүт, дьону уһугуннарбыт киһи диэн санааҕа кэлбитим. Дьон тохтообот, тутуу барбат, туох да кэскил суох буоллаҕына үүнүү-сайдыы хантан кэлиэҕэй?

Биһиги өбүгэлэрбит сүрдээх туруу үлэһит дьон этилэр. Сталин аатын сүгэр холкуос оройуоҥҥа бастыҥ үлэлээҕинэн аатырара. Бэл сэрии ыар сылларыгар үрдүк көрдөрүүлэрин иһин үрдүкү салалтаттан Махтал телеграмматын тутан тураллар. 1945 сыллаахха туох да улахан үөрэҕэ суох буолан баран, сүрдээх киэҥ, мындыр өйдөөх-санаалаах Харалыыр Хабырыыс – Григорьев Г.Н. диэн холкуос бэрэссэдээтэлэ сэриигэ өлбүт буойуттарга анаан Кириэмили санатар улахан өйдөбүл бэлиэтин туттаран бэс ыйын 22 күнүгэр Кыайыы ыһыаҕын көрсүбүттэрэ. Кини нэһилиэгин дьонун харыстаан, сэрии сут сылларыгар ким да көрбөт ырааһыйаларыгар бурдук ыһан, киэһэ аайы бэс сутуруохатын, үөрэни хааһылаан дьонун барытын аһатан хоргуйан өлүүнү улаханнык таһаарбатаҕын дьон махтана ахталлар. Бэрэссэдээтэл сэрии сылларыгар 200 тыһ. солк. хомуйан «Советская Якутия танковой колонне» диэн бэлиэ сурук оҥорторон ыыттарбыт. Оччолорго бу баһаам харчы этэ, атын холкуостар нэһиилэ 20 тыһ. хомуйан ыыталлара. Холкуос бу көмөтүн иһин Сталин тус бэйэтэ махтанан телеграмма ыыппыта Майаҕа мусуойга харалла сытар.
Дьон санаатын көтөҕөр сыалтан эргэ самнархай кулууппутун көтүрэн дьоҕус гынан баран саҥа кулууп туппуппут. Бөһүөлэкпитин ыраастаан, эргэ тутуулары көтүрэн, дириҥ историялаах Кыайыы скверын саҥардыыга, тупсарыыга үлэни ыыппыппыт. 2010 сыллаахха дьон олоҕун таһымын өрө тардар сыалтан тус сыаллаах программа ылынан ыал ахсын 50 тыһ. көрөн дьиэ-уот тупсаҕай хааччыллыылаах буолуутун үлэтин саҕалаабыппыт. Бу программаны үс сыл устата ыыппыппыт.

Киһи киһиттэн үөрэнэр

— Үлдьүҥэхтээх саҥа кыбаарталын, таас оҕо саадын, суолу-ииһи тутууга үтүмэн үп бардаҕа. Хантан үп-харчы булан бу улахан тутуулары ыыттыгыт?
— 2010 с. улууспутугар Учуутал сыла биллэриллибитигэр элбэх ыччаты, эдэр ыаллары аҕалан олохсутар сыаллаах үлэни ыыппыппыт. Ол курдук, чааһынай дьиэни тутталларыгар бастакы 10 уһаайбаны улууспут үөрэҕин үлэһиттэригэр анаабыппыт. Ол түмүгэр Майа, Хара нэһилиэктэрин бастыҥ учууталлара кэлэн олохсуйбуттара. Эдэр ыал, исписэлиис дьиэ-уот туттар буоллаҕына, ол аата кини бу сиргэ олохсуйар. Маны таһынан ИЖС бырагырааматынан 10 ыалга 500-түү тыһ. солк. 10 сылга бырыһыана суох биэрбиппит.

Онтон 2011 с. өрөспүүбүлүкэттэн 7 киһилээх дэлэгээссийэҕэ киирэн атырдьах ыйыгар Мордовия Өрөспүүбүлүкэтин Саранскай куоратыгар ыытыллыбыт II Бүтүн Арассыыйатааҕы Тыа сирин баһылыктарын пуорумугар кыттыыны ылбытым. Дойду 64 эрэгийиэниттэн 530 муниципальнай тэриллии баһылыктара кыттыбыт пуорумнарыгар оччотооҕуга дойдубут Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Владимир Путин кыттыбыта. Онно кини элбэх ыйытыыларга эппиэттээн, инники үлэбитигэр тыа сирэ куораттан итэҕэһэ суох сайдыылаах буолуохтаах, сыал-сорук онно туһуланан үлэ-хамнас ыытыллыахтаах диэн этиитин сэргээбиппит. Бу кэпсэтии тула киирбит этиилэр барыта олоххо киллэриллибиттэрин бэлиэтиэм этэ. Мордовия куораттара уонна сэлиэнньэлэрэ олус ыраастык олороллорун, тыа сиригэр кытта куораттыы таас, кирпииччэ дьиэлэри туталларын сылдьыбыт киһи барыта сөхпүтэ, астыммыта. Хас сылдьыбыт сэлиэнньэбит бары уулуссалара асфальт суоллааҕа уонна социальнай эбийиэктэрэ сабыс-саҥа хапытаалынай тутуулааҕа. “Төгүрүк остуолга” Мордовия баһылыгыттан Николай Меркушкинтан хантан үп булан тутуулары, суоллары оҥорбуттарын ыйыттыбыт. Онуоха кини 2009 сылтан «Тыа сирин биир кэлимник сайыннарыы» тус сыаллаах федеральнай бырагыраама үлэҕэ киириэҕиттэн бары муниципальнай тэриллиилэргэ сорудах биэрэн, баҕалаах бырайыактарынан куонкурус ыыталларыгар, сыл саҕаланыыта тустаах министиэристибэлэр салайааччыларын «үбэ-харчыта суох эргиллимэҥ» диэн сорудахтаан Москваҕа ыытарын, бүгүн ол үлэ түмүгүн көрбүппүтүн эппитэ. Маннык бырагыраама баарын үгүстэр онно саҥа истибиппит. Онуоха кэллиэгэбит, оччотооҕута Нам улууһун I Хомустаах нэһилиэгин баһылыга, билигин СӨ тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов Саха сиригэр Өктөмҥө уонна кини нэһилиэгэр бу бырагыраама киирбитин, инфраструктура оҥоһулла турарын кэпсээтэ. Кэлин бырайыак оҥорторо сылдьан I Хомустаахха баран, Александр Павловиһы көрсөн, саҥа кыбаарталы көрөн, астынан кэлбиппит.

Санаа, дьулуур кыайбатаҕа суох

Бу мантан кынаттанан биһиги эмиэ ылсыахпытын сөп эбит диэн санаалаах Мордовияттан кэлэн саҥа кыбаарталы ханна тутуохха сөбүн сонно тута тобулан кэлбитим. 2011–2012 сс. Үлдьүҥэхтээх алааһыгар турар быраҕыллыбыт хотоннору ыраастатан, саҥа кыбаартал бырайыагын оҥорторорго бырайыактыыр тэрилтэ көрдөөн барбыппыт. Сүрдээх элбэх дөкүмүөн ирдэнэрэ. Бастаан өрөспүүбүлүкэ улахан бырайыактыыр тэрилтэлэригэр сылдьан, сыаналара улаханыттан саллан, СӨ тутуутун министиэристибэтин иһинэн судаарыстыбаннай экспертиза департаменыгар бастакы категориялаах эксперынан үлэлиир биир дойдулаахпытыгар Антонина Окоемоваҕа сүбэлэттэрэ тиийбитим. Кини Хараҕа 90 миэстэлээх оҕо уһуйааннаах, 220 миэстэлээх оскуолалаах, ол иһигэр 50 оҕо олорор интэринээттээх, асфальт уулуссалардаах саҥа кыбаартал бырайыагын оҥортороору гынарбын истэн баран соһуйда: «Олус күүстээх санаалаах эбиккин. Маннык улахан тутууну кыайан туттарыаҥ дуо?» – диэбитэ.

IF

Кини тута батыһыннаран эдэр ыччат үлэлиир дьоҕус тэрилтэтигэр сирдээн илдьибитэ. «Туйгун» бырайыак салайааччыта Василий Ващенко истэн баран сөбүгэр суумаҕа сөбүлэһэн үлэбит саҕаламмыта.
Биллэн турар, маннык улахан үлэ үгүс сыраны-сылбаны, түбүгү эрэйэрин өйдүүрбүт. 2012 сыллаахха саҥа талыллыбыт эдэр, эрчимнээх улуус баһылыга Николай Прокопьевич Старостин биһиги бырайыакпыт инникилээҕэр итэҕэйэн, күүскэ өйөбүл буолбута. Дьэ мантан ыла үлэ-хамнас күөстүү оргуйбута. Экспертизаны ааһарбытыгар улахан көмөнү Ил Түмэн дьокутаата Александр Романов, биир дойдулаахпыт Антонина Окоемова оҥорбуттарун махтана бэлиэтиибит. Судаарыстыбаннай экспертиза управлениетын салайааччыта Валерий Суханов экспертиза түмүгэр илии баттыы олорон: «Это историческое событие. Впервые за мою работу такой большой объект прошел госэкспертизу за неделю. Всю неделю наши эксперты только Петровкой и занимались. Как вам это удалось?» – диэн бэрт сөбүлээбэтэх куолаһынан эппитэ. Бырагыраамаҕа киирэргэ нэһилиэк кэлин биэс сылга сүрүн көрдөрүүтэ, нэһилиэнньэ ахсааныттан саҕалаан кэтэх хаһаайыстыбаҕа тиийэ барыта учуоттанара. Биһиги көрдөрүүбүт ирдэбилгэ эппиэттэспитэ.

— Салгыы бырайыаккытын хайдах көмүскээтигит?
— 2015 сылтан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин тус сыаллаах федеральнай бырагырааматыгар киирэр иһин үлэбитин саҕалаабыппыт. Бастакы сылбытыгар бырабыыталыстыба хамыыһыйата эбийиэкпит уопсай сыанатын элбэх диэн куонкурустан туораппыта. Иккис сылбытыгар оҕо уһуйаанын дьиэтин туоратан туран, 50 миэстэлээх интэринээттээх, 220 миэстэлээх оскуоланы, суолу, хочуолунайы киллэрэн, Москваҕа РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр территориялары кытары үлэлиир департамент салайааччытыгар Владимир Тороповка СӨ Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин Александр Артемьевы, территориялар сайдыыларыгар эппиэттээх департамент салайааччытын Николай Петрову кытары бырайыакпытын көмүскүү көппүппүт. Ол гынан баран, эмиэ оскуолабыт тутуутун суумата улаханыттан иҥнэннэр, аһардыбатахтара.

IF

Олус хомойон төттөрү айаннаабытым. Нөҥүө сылыгар, 2017 сыллаахха куонкурус ыытар хамыыһыйа аҥардас инфраструктуранан эрэ кыттаҕын диэн, 184 260 940 солк. суумалаах бырайыагынан СӨ тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Петрову, улууспут дьаһалтатын тутууга уонна архитектураҕа управлениетын салайааччыта Александр Куличкины кытта эмиэ Москвалаабыппыт. РФ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин отделын кылаабынай исписэлииһэ Ольга Баркова, миигин сатаан ааспакка олус хомойон ытаан тахсыбыппын өйдөөн хаалбыт быһыылаах, үөрэ-көтө көрсүбүтэ уонна быйыл хайаан да киирэҕин диэбитэ. Куонкуруска аҕалбыт докумуоннарбын көрөн баран: «Оҕо уһуйаанын киллэриэххин баҕараҕын дуо?» – диэбитэ. Ити курдук, соһуччу оҕо саадтанар буолан хаалбыппыт. Икки күн устата Николай Ильич, Александр Александрович буолан бырайыакпыт сууматын аччатан, докумуоҥҥа уларытыы киллэрэн сыралаһан үлэлээбиппит. Ол түмүгэр, 2018-2019 сыллар устата 262 054 930 солкуобайдаах үс эбийиэги тутан үлэҕэ киллэрдибит. Ольга Семеновна тыа сирин дьонун кыһалҕатын чугастык ылынар буолан, нэһилиэкпит сайдарыгар кыаҕы биэрбитэ. Онон тыа сирин сайдыытыгар бу тус сыаллаах судаарыстыбаннай бырагыраама улахан олугунан буолбута.

Олохтоох ыччакка тирэҕирэн

— Бу тутууларга кимнээх үлэлээтилэр?
— Таас оҕо саадын тутууга бэйэбит уолаттарбыт – Хара ыччаттара үлэлээтилэр. Инньэ гынан олус кыһаллан, ханан да үүтэ-хайаҕаһа суох гына суобастаахтык үлэлээтилэр. Онон бэйэбит ыччаттарбыт үлэлээн үп-харчы киллэринэллэригэр кытта бу бырайыакпыт төһүү күүс буолла. Суолу эмиэ Мэҥэ-Хаҥалас уолаттара туппуттара. Аны хочуолунайбыт 3,9 мгВт кыамталаах, германскай ууну ыраастыыр систиэмэлээх, саҥа кыбаарталы эрэ буолбакка, дэриэбинэбит улахан аҥаарын тардар кыахтаах. Маны таҥарга эмиэ Мирнэйи кытта сибээстэһэн оҥортордубут, урут ханна да суох соҕуруу бырайыактаммыт буолан уустуктары көрсө сырыттыбыт. Билигин саҥа кыбаарталбытыгар 43 ыал бары өттүнэн тупсаҕай дьиэлэргэ олороллор. Өссө 10-н тахса дьиэ көҥдөйө бүттэ, онон 50-тан тахса ыал буоллулар.

— Сүөһүгүт төбөтүн хайдах дьаһанан элбэттигит?
— Бу улахан бырайыакка киирэрбитигэр хайаан да нэһилиэк бары өттүнэн көрдөрүүтэ үчүгэй буолуохтаах. Бастаан баһылыгынан үлэлии кэлэрбэр нэһилиэккэ 350 төбө сүөһү баар этэ. Агрокластер диэн хайдах үлэлии олороллорун билсээри үчүгэй көрдөрүүлээх Чурапчы улууһугар бара сылдьыбытым, үлэлэрин билсибитим. Өрөспүүбүлүкэҕэ фермердэри өйүүр бырагыраама үлэлээбитигэр, онно сыл ахсын 3-түү эдэр ыаллары кытыннаран билигин нэһилиэккэ 9 фермер баар буолла, кинилэри бары өттүнэн өйүү сатыыбыт. Эдэркээн ыаллар ылсаннар, билигин уопсайа сүөһүбүт ахсаанын 700-ҕэ тиэртибит.

— Дария Ивановна, итинэн уоскуйбатах буолуохтааххын, инники былааннарыҥ?
— Бастатан туран, сыбаайата түспүт 90 миэстэлээх оскуолабыт тутуутун бүтэрдэрбит диэн баҕа санаалаахпыт. Оҕо ахсаана эбиллэ турар, нэһилиэнньэбит ахсаана 1040 этэ, билигин 1550 тиийдэ. Оскуолабытыгар 289 үөрэнээччи баар, баппат буоланнар 105 оҕо Майаҕа баран үөрэнэр. Иккиһинэн, Арассыыйа олохтоохторугар Уһук Илин эрэгийиэнигэр биир гаа сири биэрии федеральнай бырагырааматынан биһиги нэһилиэкпит сиригэр-уотугар Сыгынньах алааһын үрдүнэн баар сиргэ 38 киһи сир ыларга сайаапка биэрбитинэн, онно саҥа кыбаартал тутуута былааннанар. Билигин генеральнай былаанын оҥорторо сылдьабыт, Аллараа Бэстээхтэн киин уулуссаҕа киирии суолун оҥорторуохпут. 1 гаа сири биэрии федеральнай бырагырааматынан өскөтүн биир миэстэҕэ 20-тэн үөһэ сайабылыанньа киирбит буоллаҕына, саҥа кыбаартал эбэтэр саҥа нэһилиэнньэлээх пуун тутуллара көрүллэр. Итиниэхэ олоҕуран, иллэрээ сыл ыыппыт докумуоммут көрүллэн, бырагыраамаҕа киирэн хааллыбыт. Онон биир сүбэнэн иннибит диэки эрэллээхтик хардыылыыбыт.

— Ситиһиилэри! Тыа сирэ сайда, маннык нэһилиэктэр элбии турдуннар!