Баайаҕа сиригэр ураты музей тэриллиэ

Саха омук түҥ былыргыттан тимири уһаарар. Тимиртэн дьиэ иһигэр-таһыгар туттуллар тэрилтэн саҕалаан, булт, сэрии сэбин-сэбиргэлин, сахалыы киэргэл эгэлгэтин оҥорор. Былыр-былыргыттан тимири уһаарыыга, уһаныыга идэтийбит удьуор уустар ааттара удьуортан удьуорга бэриллэр, кинилэр үгэстэрэ утумнаан салҕанар. Тимири уһаарыы омук сайдыытын биир сүрүн кэрэһитэ.

Билиҥҥи кэмҥэ тимири уһаа­рыы саха былыргы үгэстэрин культуратын харыстааһын биир сүрүн соругун быһыытынан көрүллэр буоллаҕына, ааспыт кэмнэргэ тимир оҥоһук омук тыын суолталаах кыһалҕатын толуйара. Тимир сэптээх-сэбиргэллээх киһи бултка-алка кыайыы­лаах, ол аата, дьоно-сэргэтэ мэлдьи эбинэр астаах-үөллээх, тотоойу, кыахтаах буолара.
Тимир оҥоһук бэйэни көмүскэнэргэ, күөн көрсөргө суолтата хайа да омукка ордук үрдүктүк тутуллар кэмэ баара мэлдьэҕэ суох. Саха да оннук этэ. Былыргы өбүгэлэрбит оҥорбут кылыстара, батастара, куйахтара, үҥүү-оноҕос төбөлөрө, о.д.а. оҥоһуктара бэйэлэрин кэмигэр бастыҥ оҥоһуктарга киирсэллэрэ. Ол кэлин анаан туран ылҕаммыта, атарахсытыллыбыта, суох оҥоһуллубута. Онон саха уустара күөн-көрсөргө, көмүскэнэргэ анаан оҥорбут оҥоһуктара билигин бэрт сэдэхтэр, Саха сирин, атын сирдэр уонна тас дойдулар музейдарыгар дэҥнэтэн көстөллөр, археологтар хаһыыларыттан булуллаллар.

Умнулла сыспыт тимири уһанар дьарык колхоз, совхоз техникатын өрөмүөннүүр уус дьиэлэригэр, мастарыскыайдарга иҥнэн хаалбыта. Өрөмүөн үлэтин таһынан уустар кистии-саба быһах эҥин охсоллоро. Кэнники кэмҥэ тимири уһаныы хаттаан сөргүтүллэн эрэр. Ордук чуолаан тимири уһаарыы, уһаныы тарҕаныытыгар 2009 с. Уус Алдан улууһугар буолбут Олоҥхо ыһыаҕа тирэх буолбута. Олоҥхо ыһыаҕар тимир уустарын Ыһыах программатыгар киллэрэн анаан түмүүттэн саҕалаан, үгүс киһи болҕомтотун тардан, тэнийэн барбыта.

Саха тимир уустарын уһанар дьоҕурдарын чыпчаала буолбут адьырҕа булт, күөн көрсүү сэбин-сэбиргэлин харыстыыр, көрдөрөр туһугар анаан быһаарыы ылынан, маннык оҥоһуктары хайдах баалларынан эбэтэр чопчу үтүгүннэрэн оҥорон анаан музей тэрийэн тутар туһунан санаа атастаһыыта, сүбэлэһии саҕаламмыта балайда буолла. Биллэрин курдук, 2016 с. Б.Ф. Неустроев-Мандар Уус, Н.И. Егоров-Баайаҕыын, Баайаҕа нэһилиэгин баһылыга Р.Р. Романов, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ А.Н. Жирков көрсүһүүлэригэр маннык хайысхалаах музей сахаҕа баар буолуохтаах уонна Баайаҕа сиригэр тутуллара сөптөөх диэн сүбэлэһии буолбута.
Ити быһаарыы сыыйа туолан иһэр. Ол курдук, Музей дьиэтигэр анаан 1912 с. тутуллубут, бэйэтэ музей суолталаах Баайаҕа оскуолатын урукку дьиэтин сөргүтэргэ быһаарыллыбыта. Саха улахан бултка, күөн көрсүүгэ туттар тимир оҥоһуктарын туһунан кинигэ бэлэмнэнэр. Баайаҕа томторугар музей дьиэтэ, ону кытта эмиэ саха биир ураты тутуута – туос ураһа оҥоһуллан туруохтаах сирдэрэ чуолкайданна. Быйылгыттан бу тутуулар туруохтаах сирдэрин көннөрүү, улахан томтору чөлүгэр түһэрии саҕаланыахтаах. Бу үлэлэр биһиги республикабыт Ил Дархана А.С. Николаев өйөбүлүн ыллылар.

Ил Түмэн бастакы вице-спикерэ А.Н. Жирков уонна Мандар Уус тэрийбит сүбэ мунньахтарыгар Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Я.А. Ефимов, Баайаҕа нэһилиэгин баһылыга Р.Р. Романов, норуот маастара Н.И. Егоров-Баайаҕыын, “Мандар Уус” киинин салайааччыта П.П. Бурнашова, В.В. Яроев салайааччылаах “Уран” дизайн-студия үлэһиттэрэ, олохтоохтор кытыннылар. Сүрүн сорук – Баайаҕа Томторугар оҥоһуллуохтаах тутуулары үбүлээһин, үлэ хаамыытын торумнааһын, музейга көрдөрүллүөхтээх экспонаттары хомуйуу, бэлэмнээһин, оҥоруу тула кэпсэтии, санаа атастаһыыта буолла. Александр Жирков музейга көрдөрүллүөхтээх оҥоһуктары сканердааһын уонна 3D моделирование үлэтин саҕалыырга Баайаҕа уустарын кытта кыттыгас бырайыагы оҥорор эбии соругу туруорда. Ити үлэ уталытыллыбакка, быйылгы сайынтан саҕаланыаҕа.
Ил Түмэн бастакы вице-спикерэ кэлиитигэр баайаҕалар Мандар Уус түһүлгэтигэр Нам улууһун тимир уустарын ыҥыран, былыргылыы оһох тутан тимир уһаарыыта буолла. Ыкса киэһэ, 9 чаас саҕана, Нам уустара, норуот маастардара Нь.Н. Уваров, В.И. Герасимов, оһох аннын дьөлөн, кытыаста умайар ууллаҕас тимири хостоотулар.

Эмиэ бу күн Баайаҕаҕа тимири уһаарыы, уһаныы былыргы үгэстэр мындырдарыгар оскуола саастарыттан оҕолору уһуйар, быйыл 13-с сылын үлэлиир Сахабыт сирин бары улуустарыттан дьоҕурдаах, баҕалаах оҕолору түмэр «Мандар кыһата» аһылынна.
Кэллэ кэлээт, оҕолор өбү­гэлэрин тимири уһаарар дьарыгын илэ харахтарынан көрдүлэр, оһох оҥорустулар, күөт күөттээтилэр, уус кыһатыгар чох куттулар, уһаарыллыбыт тимири эллээһини көрдүлэр-иһиттилэр. Аны бу болгуоттан кинилэр бэйэлэрэ тутан-хабан, уһанан бастакы тимир оҥоһуктарын охсуохтара турдаҕа.
Онон, от ыйын 5 күнэ Баайаҕаҕа, «Мандар кыһатыгар» сэргэхтик, бэлиэтик, дьоһуннаах кэпсэтии, инникини ыралааһын үлэ-хамнас доҕуһуоллаах буолла. «Бүгүн биһиги нэһилиэкпитигэр, биһиэхэ барыбытыгар даҕаны өтөр умнуллубат, өр сылларга өйдөбүлгэ хаалар, дьиҥнээх дьоро күн буол­ла», – диэн ытык-мааны Мандар Уус мустубут дьон санаатын барытын сайа эттэ, доҕоругар Александр Николае­вичка, Таатта улууһуттан Ил Түмэн депутата, биир дойдулааҕа Я.А. Ефимовка мэлдьи үтүө өйөбүл, көмө иһин дьонун-сэргэтин аатыттан махтал, алгыс тылларын анаата.

Сергей Васильев