Бэҕэһээҥҥи, бүгүҥҥү, кэлэр кэм быстыбакка силбэһэн, сиэттиһэн сылдьыахтаах

Бу Мандар Уустуун көрсөн кэпсэппиппитин, мындыр уус, норуот бөлүһүөгэ олоҕу дириҥник анааран көрүүлэрин ааҕааччыларбытыгар таһаарабыт. Кини олоҕу анааран көрүүтүн сүрүн сүмэтэ – киһи Аар Айылҕаҕа сүгүрүйүөхтээҕин таһынан, киһи киһини араҥаччылыыр, харыстыыр уонна ытыктыыр аналлааҕын, норуотун уруккутун, бүгүҥҥүтүн, инникитин холбуу тутан бар дьоҥҥо тарҕатар сүдү аналлаах киһи буолар.

Олох  диэн  — хамсаныы

— Мин сэрии  сут дьылларыгар төрөөбүтүм. Балтараа эрэ киилэттэн ордук ыйааһыннаах оҕону тыыннаах хаалара эрэ диэн улаханнык эрэммэтэхтэр, үстэ өллө диэн таҥаһынан сабан баран, ийэм илиитин сылааһынан имэрийэн, хааммын хамсатан тилиннэрбитэ. Соҕотох үөскээбит оҕо буолан кыра эрдэхпиттэн айанньыппын. Тыанан, толоонунан, үрэх баһынан сылдьан улааппытым. Биирдэ түөрт саастаахпар тыа саҕатыгар хонон турбуттаахпын. Оҕону дьиэҕэ хаайан олордор куһаҕан, ордук билиҥҥи үйэҕэ тараҥ гына иитэн оҕону буортулууллар. Оттон айылҕаҕа сылдьар киһи кыайыгас-хотугас, түргэн, өйө-санаата тобуллаҕас, этэ-сиинэ чиҥ буолар. Өбүгэлэрбит «олох диэн хамсаныы» диэн сөпкө да эппиттэр. Билигин мин көрүүбүнэн, аныгы киһи өбүгэлэрбит хамсаныыларын чиэппэрин эрэ саҕаны хамсанар. Сайдан истэхпит ахсын хамсанарбыт аҕыйаан иһэр, оҕолор компьютерга олорон эттэрэ-сииннэрэ сайдыбат, сахсархай, ыарытыган  буола улааталлар.

Билигин киһи үйэтэ кылгаата дииллэр, ону мин айылҕаттан тэйииттэн уонна хамсанарбыт аччаабытыттан диэн быһаарабын. Саха киһитэ этэ-сиинэ, уйулҕата айылҕаны кытта ыкса ситимнээх, туох баар олох эйгэтэ хамсааһынтан тутулуктаах. Онон айылҕаттан тэйбэккэ, хааман-сиимэн, тиритэн, буһан-хатан киһи этэ-сиинэ тургутууну ааһар. Оҕо эмиэ итинник улаатыахтаах, оттоон-мастаан, тиритэн, көлөһүн таһааран. Мин айылҕаҕа уһуннук сылдьабын, ардыгар иккилии ыйга тиийэ. Барарбар үс хонук эрэ аһыыр өйүө ылынабын. Бастакы уон хонукпар аспын кыралаан үүнээйини кытта аттаран аһыыбын. Онтон оттон-мастан тардыһа сылдьыахпар диэри сэниэм-сылбам эстэр. Киһи этэ-сиинэ муҥутуур кыаҕынан туруулаһара сүрдээх кытаанах буолар. Ол гынан баран инники үчүгэй эрэ күүтэр, айылҕаҕа сылдьар киһи сайыҥҥы өттүгэр хоргуйан охтуо суохтаах диэн санаанан салайтарабын. Син бэйэм сиир оттордоохпун, иһэр ыраас дьүүктэ уулаахпын. Бу кэмҥэ дьиэҕэ киириэ суохтааххын, киирдэххинэ дьарыгыҥ таах хаалар. Салгыы сүүрбэ хонукка диэри дьиэтийии барар, дьиэтийбэтэххинэ, айылҕа ылымматаҕына сүрдээх ыарахан. Ол кэнниттэн сылгыты­йыы кэрдииһин ааһаҕын, кыра да аһылыгынан тот сылдьаҕын. Уопсай туруккар уларыйыы тахсар. Ис-искиттэн ырааһыран дьикти күүс киирэр. Улаханнык тоҥмоккун-хаппаккын, баттаҕыҥ кырыарыар диэри хаһыҥҥа утуйан тураҕын. Туран ыстаҥалаан, хамсанан биэрдэххинэ ааһан хаалар. Ити кэрдииһи аастаххына, айылҕа киһиэхэ саамай улахан күүһүн, эрчимин биэрэр кыыллыйыы кэмэ кэлэр. Бу кыылга кубулуйуу буолбатах, айылҕаны кытта ситим муҥутуур чыпчаала. Кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр, от-мас сытын билэр, бэл кэпсэтэллэрин истэр курдук буолаҕын. Көннөрү иһиттэххэ «чыып-чаап» дииллэрэ да араастаах буолар эбит. Ханнык баҕарар киһи муус курдук ырааһырдаҕына, атын киһи сүрүн, буор кутун көрөр турукка киириэн сөп эбит. Уһун айаннарга айылҕа биллибэт күүстэрин киһи билэр, этиҥ сааһа арыллар.

Тоҕо киһи ырааһырара нааданый? Дьиэҕэ киһи 4-5-тэ аһыыр. Испитигэр ас тобоҕо сытыйбыта-ымырбыта чэлкэх, чалахай буолан, астан күүс ылар сиидэҕин бүөлээн кэбиһэр. Аһаабыт аспыт улахан аҥара туһата суох тахсар. Оттон айылҕаҕа сылдьан киһи ыраастанар, көрдөххө көтөх курдугуҥ иһин эйиэхэ төттөрү күүс киирэр. Айылҕаҕа көннөрү сылдьан 4-5 көскө быстараҕын, дьарыктаах сырыттахпына сууккаҕа 15-20 көһү тахсыталыырым. Биирдэ булчут уоллуун аргыстастым, этэрбэһин тыаһа сырдырҕаан олорор, син тилэх уопсан тэҥҥэ кэлбиппит. Аҕам от тиэйэ бардаҕына илдьэ сылдьааччы. Киниэхэ кэннигэр мэҥэстэн иһэбин, биир кэм киҥинэйэн ыллыыр. Холто буолбут моойторуктаах буолааччы, ону көхсүгэр таҕайдаҕына кылыһаҕа дүҥ-дүҥ иһиллэр, дьэ ону сөбүлээн истээччибин, кулгаахпын үлүтүөхпэр диэри.  Ийэм сүрдээх тэтиэнэх этэ, тарбыйаҕын эккирэтэн 86 саастааҕар тыа саҕатынан сүүрэн эрэр буолара. Үс Кыталык удаҕан сыдьааннарыттан төрүттээҕэ да, кыайан туһамматаҕа. Дьахталлар кэлээччилэр, ону быыс кэннигэр илбийэн эмтиирин өйдүүбүн.

Маны тоҕо кэпсиибин? Аныгы дьон үйэтэ кылгаабытыттан уонна уол оҕону иитиигэ сыыһабыт олус элбээбититтэн ытырыктатан. Уол оҕону сатаан ииппэтэхпитинэ омук быһыытынан эстэбит.

Өбүгэлэрбит тоҕо  уһун үйэлээхтэрэй?

Саха омук өйүн-санаатын оннун буллардаҕына, этин-сиинин чөлүгэр түһэрдэҕинэ уһун тыыннаныаҕа, үйэтин уһатыаҕа. Тоҕо өбүгэлэрбит уһун үйэлээхтэр этэй? Мин кыр­дьаҕастары кытта кэпсэтэрбин олус сөбүлүүбүн, хас биирдиилэрин кэпсээнин сурунан иһэбин. Биирдэ 90-н ааспыт кырдьаҕастары ыһыахха мунньан Баайаҕаҕа кэпсэттибит. Номуукка, Саабыска, Түмэппий, Оммуос кэргэнинээн 100-тэн тахсыбыт дьон, уоннааҕылара 90-тан тахсыбыт уопсайа 20-чэ киһи хаалбытын аҕалтаатыбыт. 100-тэн тахсыбыт Номуукка оҕонньор: «Нохоо, дьоҥҥун мунньуталаа эрэ!» — диэн «нохоолору» — 90-тан тахсыбыт оҕонньоттору аҕалтарда. Ол онно үйэҕитин хайдах уһаттыгыт диэн ыйыталастахха этэллэр:

— Туох улахан кистэлэҥэ кэлиэй, турар кэмҥэ туран, утуйар кэмҥэ утуйан, аһыыр кэмҥэ аһаан олохпут тэтимин быспакка, тиэтэппэккэ, бытаардыбакка айылҕа биэрбитин толору туһанан кэллэхпит», — дэһэллэр. Кинилэр сүрүн кистэлэҥнэрэ дьэ итиннэ сытар. Олоҕу тиэтэппэккэ, олох тэтимин быспакка, төрүт дьарыктарыттан тэйбэккэ, чөл олоҕу тутуһан, төрүт аһы аһаан,  үлэлээн-хамнаан үйэлэрэ уһаабыт. Куруук тиэтэйэ сылдьар киһи олоҕун тэтимин уларытар, сүүрэ сылдьар киһи охторо да үгүс буолар. Онон олохпут тэтимэ бэйэбитигэр сөптөөх гына, тэҥнии тутар ньыманы булуохха. Биһиги, сахалар, бытаан буолан баран, уһун-унньуктаах үлэҕэ анаммыт дьоммут. Ол иһин ыччаттарбыт саҥа тэтимҥэ эмискэ баар буола түһэн мунан-тэнэн эрэллэр.

Кытайы ылан көрүөҕүҥ, туох да сөҕүмэрдик сайынна. Аан дойду сайдыытын салайар кытайдар буолан эрэллэр. Ол тоҕо диэтэххэ, Мао үөрэҕин кытта туох баар олохторун тэтимин тэҥҥэ тутан үөрэтэллэр эбит. Биһиэхэ олохпут тэт­имэ кэһиллэн,   саха дьонун ыраас уйулҕатыгар ханан да барсыбат тосту-туора аска – кэлии аска, арыгыга убанан дьон үйэтэ кылгаата, ити кэм холкуостааһын сылларыттан  саҕаламмыта. Былыргы оҕонньоттор кытархай, арыы-саһыл хааннаах, туох да ордук-хоһу сыстыбатах  дьоно эбит буоллахтарына, билиҥҥи дьон күл курдук дьүһүннээхпит, эппит-сииммит сахсархай. Итинник салҕанан бардаҕына норуот быһыытынан кэхтиигэ тиийиэхпитин сөп. Онон тэтими сааһылыыр, сааһыланар кэммит кэллэ.

Үйэлээх  тутуулар

Ханна да сырыттахха киһи хараҕар быраҕыллар үйэлээх тутуулар баар буолаллар. Ол курдук, Тааттаҕа сылдьан Баайаҕаҕа Таҥара дьиэтэ, Чөркөөххө 1827 сыллаахха тутуллубут улуус быраабатын дьиэтэ, 1907 сыллаахха тутуллубут балыыһа дьиэтэ музей буолан туралларын сөҕө-махтайа көрдүбүт. Баайаҕалар нэһилиэгинэн бары саба түһэн «Уус дьиэтин» туттарбыттар. Быралыйар былыргы дьылларга Улуу Туймаадаҕа аан бастаан кэлбит Сабарай Баай Үрдүкү Айыыларга үҥээри-сүктээри Моҕол ураһа туруортарбыт сиригэр Мандар Уус барылынан ХХI үйэҕэ саха бастакы туос ураһата оҥоһуллубута. Кини былыргы сахалыы оһуорга-бичиккэ сүҥкэн суолтаны биэрэр. Манна норуот итэҕэлэ, култуурата, олоххо сыһыана, олоҕу айхаллыыр сырдык философията, кэлэр кэми кэрэһэлиир ыра санаата тиһиллэр. Аныгы дьон манна улахан суолтаны биэрбэппит өбүгэлэрбит духуобунай ситимнэрин быһар. Бу дьиэлэр тустарынан, былыргы дьон тутууга сыһыаннарын туһунан Мандар Уус манныгы кэпсээтэ:

— Ураһа – халлааны, айылҕаны кытта ыкса ситимнээх көстүү, ураты тутуу. Норуот өйө-санаата, кута-сүрэ үрдүккэ дьулуһуутун, сырдыкка, кэрэҕэ, өрөгөйгө тардыһыытын кэрэһитэ, мэҥэ бэлиэтэ. Былыргы уустар уһаныынан эрэ буолбакка, норуот  тыынын бөҕөргөтүүгэ, сайдар кэскиллэрин кэҥэтиигэ үгүһү оҥорор уһулуччулаах дьон буолаллара. Саха өйдөбүлүнэн киһи олоҕун устата үс кэрдииһи ааһыахтаах — уһуйууну, үөрэтиини уонна такайыыны. Былыр өбүгэлэрбит ойууга-бичиккэ кэнэҕэски кэлэр ыччаттарын алҕаабыт эбиттэр. Үчүгэй олохтоох буолуҥ, үүнэ-сайда туруҥ, төрөөҥ-ууһааҥ, тэнийиҥ, иллээхтик-эйэлээхтик олоруҥ диэн. Алгыс ойуулара итинник суолталаахтар.  Аны бааллар эбит харысхал ойуулара – куһаҕан тыынтан харыстыыр оруоллаахтар. Орто дойду барыта кэмнээх-кэрдиилээх, туох барыта бас-баттах сайдыбат, күрүө-хаһаа иһинэн сайдар диэн этиллэр. Сэрэтэр ойуулар бааллар, абааһыттан маннык харыстанаҕыт диэн сүбэлииллэр. Биирдии ойууну ылан көрдөххө, холобура, лоһуор ойуу диэн ортотунан мастаах, икки өттүгэр эриллэҕэстэрдээх биһиги чаппараакпытыгар саамай киин ойуу. Скифтэр илин эҥэрдэригэр сакилар диэн омуктар олорбуттар. Кинилэргэ эмиэ бу сүрүн ойуу, эмиэ кут-сүр оһуора буолуон сөп.

Ити ойуу үөскээбит төрүтэ маннык эбит. Түүр омуктарга  «символ могущества и власти» диэн аатырар ойуу баар. Биир өттүгэр Аал-Луук маска хахай тайанан турар уонна кэннин диэки хайыспыт. Оттон иккис өттүгэр единорог кэннин диэки хайыһан турар. Кутуруктара аллараа эриллибит, атахтара иһирдьэ эриллибит курдук. Ити ойуу үгүс уруулуу омуктарбытын кытта сибээстиир. Монголларга баар ойуулар үксүлэрэ биһиэхэ бааллар уонна түҥ былыргы суолталарын тута сылдьаллар. Оттон Дьабака бэргэһэ ойуутун мин маннык быһаарыам этэ. Сирэй өттүгэр кыыс оҕо баай-талым олохтоох, элбэх астаах-үөллээх, киэҥ-куоҥ, сырдык, ыраас дьиэлээх-уоттаах дьахтар, ийэ буоллун диэн алгыс ойуутун оҥороллор. Кэтэх өттүгэр кыыс-дьахтар элбэх оҕолоох-уруулаах, күүстээх-уохтаах, сайдыылаах ийэ ууһун төрүттээтин диэн ийэ буолар бэлиэлэрин оҥороллор. Дьабака чопчутугар икки өттүн Аал Кудук маһынан ойуулаабыттар. Бу киһи маһа диэн. Киһи барыта тус-туһунан мастаах буолар эбит, дьылҕата ол маһын туругунан быһаарыллар эбит. Бу орто дойдуга төһө уһуннук олороро, олоҕун чэрчитэ барыта. Ол иһин сүктэр кыыска кини ийэ буолар бэлиэтин икки өттүгэр Аал Кудук маһы үүннэрбиттэр. Үүннэрэн баран дьиктитэ баар – ийэ буолар өттүн кытта баайын-дуолун ситимнээн биир күдьүс ситим ыыппыттар. Бу баайы-дуолу ситимнээн икки өттүнэн хой муоһа ойуунан күрүөлээбиттэр. Бу харысхал ойуутун биир саамай улахан көрүҥэ.

Туос туһунан аҕыннахха, саха курдук туоһунан тиктибит иһит-хомуос, туттар тэрил, бэл олорор дьиэ оҥостубут омук суох. Туос диэн саамай дириҥ, улахан культура. Аны маска кэлиэххэ, мас оҥоһукка биир да омук сабыдыаллаабатах. Хайдах тутан кэлбитэй да, оннук тутан олорбута. Баайаҕаҕа Мандаараптар, Чаховтар мас уустара, Луковцевтар, Неустроевтар тимир уустара этилэр. Бэйэм 11-с көлүөнэ тимир ууһа буолабын. Ийэм өттүттэн Игидэй удаҕаттара бааллара биллэр, аҕам Кутаама уустарыттан төрүттээх. Сойуппат диэн ааттаах тимир ууһун сыдьаанабын. Ийэм дьону эмтээн чэпчиэ эбитэ буолуо да, оччолорго бобуулаах буолан тыына-быара улаханнык ыгыллара. Оҕо эрдэхпинэ ыарыйдахпына илиитин иминэн эмтээн кэбиһэрэ, баастарым көрдөрбүтүнэн оһон хаалаллара. Эмээхситтэр биһиэхэ кэлэн саҥата суох быыс кэннигэр киирэн эмтэнэн бараллара.

Дьэ былыргы мас уустара бааллара — дьиэ тутар баҕаналарын күөл кытыытыгар соһон киллэрэллэр эбит  уонна эргитэ-эргитэ сытыараллар. Мас уу бөҕөнү иһэр, онтон хатырыгын күһүн тоҥҥо ууну испитин кэннэ дьэ таҥастыыллар эбит. Сүөһү иһинэн, сылгы ис сыатынан уҥунуохтууллар, үҥкүрүтэ сылдьан иҥэрэллэр. Уонна уһуннук сытыаран куурдаллара. Ити 1853 сыллаахтан туох да буолбакка турар тутууну көрдөххө, биир мутук суох, ханан да устуруус, көөбүл суола суох көбүс-көнө, маһын икки арда 1-2 мм. Билиҥҥи курдук атан хаалбат. Биирдии мас холлоҕоһун 2 солк. 70 харчыга атыылыыллара (ынах сыаната 7 солк. 20 харчы). Оччолорго да мас сыаналаах эбит. Былыргы маллары көрдөххө орон маһа 6-7 см ханан да хоппойботох. Маннык тутуллубут дьиэҕэ 200 сыл 8 көлүөнэ дьон олороллор. Былыргы дьон тиэтэйбэккэ, оргууй наллаан, туохха барытыгар олус кичэллээхтик сыһыаннаһаллара. Күннээҕинэн, көтүмэхтик, аччык сүөһү аһыы турарын курдук сыһыан суоҕа. Хайдах эмит гынан үлэҕэ-хамнаска итинник майгыны бэриһиннэрбит киһи диэн. Сахалар бытаан гынан баран уһун-унньуктаах үлэҕэ анаммыт дьоммут.

Итэҕэл  уонна чөл  олох  омугу   быыһыаҕа

Норуот чөл буолуутун туһунан кэпсэтии хойутаан да буоллар саҕаланна. Дьиҥинэн, олох эрдэттэн барыахтаах этэ бу хамсааһын.  Биһиги кыһалҕа  муннубутугар анньылыннаҕына эрэ ыксыыр уратылаахпыт. Арыгы – атын омук аһа, биһиги эппит-хааммыт букатын ылыммат аһа. Нуучча темперамена букатын атын: энергияны ыла охсоллоро да, ороскуоттууллара да түргэн. Оттон биһиэхэ арыгы киирдэ да олохсуйа киирэр. Эппитигэр-хааммытыгар наһаа уһуннук сылдьар, киһи мэйиитигэр ынырык дьайыылаах. Армияҕа сырыттахпытына «Пьяный якут хуже танка» диэн дэлэҕэ да чеченнэр этиэхтэрэ дуо? Ахсааммыт аҕыйах, өлүүбүт төрөөһүнү кыайан иһэр.

Мин бу сааспар диэри биир таммах арыгыны иһэ иликпин, биир табаҕы тарда иликпин.

Үрүҥ Аар Айыы Тойон олоҕу түстүүрүгэр икки утарыта күүһү айар: үрүҥ-хара, сырдык-хараҥа, үтүө-мөкү… Ити икки күүс алтыһыытынан хамсааһын тахсан олох үөскүүр. Саха тылыгар «ай» диэн өйдөбүл баар. Айыы, Айылҕа, Айылгы… Ытык тыллар. «Ай» утарыта күүһэ «дьай» диэн тыл. Дьайыы, дьаһайыы. «Ай» — «дьай» тэҥҥэ алтыстахтарына олох сүнньэ көстөр. «Дьай» аһары баран дьарыйан, дьакыйан бардаҕына олох огдолуйан барар. «Ай» муҥура суох айа туруон сөп, ону «дьай» дьаһайан тэҥнээн биэрэр. Иккиэн тэҥ күүстээхтэр. Арыгы норуоту бүтүннүү баһылаатаҕына улуу хара дьайга кубулуйар. Хомойуох иһин, муҥур уһукпутугар тиийэн баран дьэ өйдөнөн өрүттэр суолу көрдөөн эрэбит.  Дойдубутугар ол иһин арыгыны утары охсуһуу государство политикатыгар кубулуйда. Омук быһыытынан хайдах тыыннаах хаалабыт, хайдах буолабыт диэн боппуруос турда. Итинник санаа, чөл олох сиэрэ хас биирдии киһиэхэ тиийиэхтээх.  Үтүө санаа хас ыал ахсын киирдэҕинэ биирдэ туох эмит түмүк баар буолуо.

Уол  оҕо  көлөһүнэ тохтуохтаах

—  Аҕам хамсатын туора уобан олорон наар мөккүһүннэрэр, кэпсэтэр идэлээх этэ. Ол оскуолата абыраата. Тыаҕа илдьэ сылдьан бу мас тоҕо сытарый, оттон 8-9 туора үүммүт, 9-с араа-бараа салаалаах, оттон 10-11 дьэ киһилии киэптээх диэн. Мөккүһэ үөрэммит оҕо өйө-санаата тобуллаҕас буолар, толкуйдуу, ырыта үөрэнэр. Миэхэ сылдьар уолаттар бары уустук олохтоох ыал оҕолоро. Маҥнай хайдах эрэ умуллан хаалбыт харахтаах уолаттар кэлэн баран, тимири уһааран, буһан-хатан бардахтарын ахсын өйдүүн-санаалыын уларыйан бараллар. Мин кинилэри кытта кэпсэтэрбэр куруук мөккүһүү таһааран кэпсэтиини күөртүүбүн. Оччоҕо сирэйдэрэ-харахтара сырдаан мөккүһүү бөҕө буолаллар уонна сөптөөх түмүккэ кэлэллэр. Оттон оскуолаҕа хайдаҕый? Учуутал тарбаҕын таҥара курдук анньан турар, айдаарымаҥ диэн. Оттон оҕо тыына таҕыстаҕына эрэ киһи буолар. Уол оҕо 12 сааһыттан күүс-уох өттүнэн  сайдан барар. Оттон 12-гэр диэри кини тылын-өһүн көлөһүнэ, өйүн-санаатын, кутун-сүрүн көлөһүнэ таҕыстаҕына сайдыылаах киһи буолар. Уол оҕо өй-санаа, кут-сүр, күүс-уох өттүнэн көлөһүнэ таҕыстаҕына кыахтаах, чиҥ тирэхтээх киһи буола уһаарыллан тахсар. Ол иһин 8-с сылбын уол оҕолорго анаан лааҕыр тэрийэн сайын ахсын үлэлэтэбин. Кинилэр тимири уһааран тиритэн-хорутан таһырдьа тахсан 30 кыраадыс куйааска «Һуу, сөрүүнүн!» диэн көлөһүннэрин соттоллор. Сүрдээх уустук майгылаах, баппатах аатырар оҕолор кэлэн, кэлин тосту уларыйан үлэни, олоҕу сыаналыыр, толкуйдуур кыахтаах  дьон буолан салгыы үөрэнэ баралларыттан олус үөрэбин. Икки уол финансист, биир уол юридическайы бүтэрэр, биир уол саха тылын чинчийэр.

Оҕону кытта куруук кэпсэтэ сылдьыахха наада. Мөккүһүннэрэ сатыахха, оҕону мөккүөр нөҥүө үөрэтэр учуутал — талааннаах учуутал. Оҕо уйулҕатынан аҥардас учуутал эрэ өттүттэн кэлэр теманы 10% эрэ тутан хаалар, атына көтөн хаалар. Оттон мөккүөр өйгөр хаалан хаалар, оҕо түргэнник өйдүүр. Сатаан мөккүһэр киһи олоҕун оҥостор кыахтаах. Санаатын сатаан көмүскүүр киһи бэйэтин санаатын, олоххо көрүүтүн көмүскүүр кыахтаах.

Мин армияҕа олус уһуннук сулууспалаабытым – 4 сыл атомнай подводнай лодкаҕа сылдьыбытым. Армияҕа бастаан тиийэн баран, кыра-хатыҥыр уолу сэнии көрдүлэр. Хантайан көрөр доруобай нууччаларбар чочоҥолоон турдум, саҕабыттан ылан сири сыллаттылар. Онтон кэлин кэпсэтэн-билсэн баран, тылбын-өспүн ылынан, истэр буолан өссө тойон оҥордулар. Тыл баар сүдү күүс, “логическое мышление” диэн нууччалыы эттэххэ. Пушкин, Лермонтов, Ломоносов бары логиканы үөрэппит дьон. Өйү-санааны сайыннарыы үөрэҕэ, оттон билигин компьютер салайар буолла барытын. Бу предмет оскуола программатыгар киирэрэ наада. Миэхэ 7-8 кылаас уолаттара кэлэллэр. Оҕо кыратыттан ыарахаттары, мэһэйдэри туоруу, кыайа үөрэниэхтээх. Олоххо мэһэй олус элбэх, ону чаҕыппат гына табан үөрэтии наада. Тимири эттии турдахтарына дэлби кыынньаан, мөккүһүннэрэн ытыы сыһаллар, онтон тэҥҥэ мөккүһэн бараллар. Итиигэ 40 кыраадыска кыһа иннигэр тураннар көлөһүннэрэ ыһылла-ыһылла саайаллар. Уонча хонон баран олох бэрээдэгэ мөлтөх аатыра сылдьыбыт оҕо чыҥха атын киһи буолан тахсар. Алампа туһунан кэпсэтэбит, айымньыларын ырытабыт. Икки оҕо аан дойдутааҕы олимпиадаҕа кыттыбыттара. Онно сылдьыбыттар оҕолору түмэн дакылаат ааҕаллар. Верхоянскайтан лааҕырбытыгар кэлэ сылдьыбыт уол букатын мөлтөх бэрээдэктээх диэн ыыппыттара, туох да ааттаах бэрт мөккүөрдьүт, өйдөөх уол буолан тахсыбыта. Булуҥтан биир 8 кылаас оҕото дойдутугар тиийэн таба сүүрдүүтүгэр бастаан, эһэтигэр бэйэтэ быһах оҥорон бэлэхтээн турардаах.

Уол оҕону өбүгэлэрбит үтүө үгэстэригэр, норуот билиитигэр, сиэригэр-туомугар, төрүт дьарыгар  ыкса тутан иитиэхтээхпит.  Бэҕэһээҥҥи, бүгүҥҥү, кэлэр кэм быстыбакка силбэһэн, сиэттиһэн сылдьыахтаах. Оччоҕо быстыспат ситим салҕанан барар, олоҕу салгыыр кыахтанар. Төрүт өйдөбүллэрбит – бигэ тирэхпит.