Бордоҥ уолаттара абырыыллара элбэх

Ыраах сытар Маалыкайга ас-таҥас, мал-сал төгүрүк сыл кэлэ турара үчүгэйин!

Ньурба улууһун Бордоҥ нэһилиэгэ (Маалыкай сэлиэнньэтэ) өрөспүүбүлүкэбитигэр баар ньиргийэн-ньаргыйан олорор нэһилиэктэриттэн биирдэстэринэн буолар.

Сойуус саҕана Бордоҥ нэһи­лиэгэ Степан Васильев аатынан мэҥэдьэк боруода сүөһүтүн иитэр сопхуоһун таһаарыылаах үлэтинэн биллэрэ, оттон 90-с сыллартан алмаас хостуур бырамыысыланнас сайдар саҕахтарыгар улахан төһүү үктэл буолбута.  Бордоҥ нэһилиэгин сиригэр-уотугар Марха өрүс сүнньүнэн Арассыыйаҕа хостонор алмаас 25 бырыһыана хостонор. Ол курдук дойдуга уларыта тутуу диэн аатынан уустук күннэр-дьыллар сатыылаабыттарыгар, Маалыкай урукку кыаҕын ыһыктыбатаҕа. Төһө даҕаны сопхуос үлэтэ сыыйа-баайа уостан истэр. Маныаха төрүөтэ биир дии саныыбын. Ол — олохтоохтор төрөөбүт нэһи­лиэктэригэр тапталлара. “Дэриэбинэҕэ олох ыараата” диэн биричиинэлээн көһөн хаалбакка, төттөрүтүн нэһилиэктэрин сайыннарарга дьулуһар киһи элбэх буолан, бүгүҥҥү Маалыкай чуумпуран иһийэн турбат – үлэ бөҕө барар, эдэр ыаллар үөскүүллэр, дьиэ-уот тутталлар, оҕолор дьоллоох күлүүлэринэн нэһилиэк уулуссалара туолар.  Ол курдук ыарахаттартан куттаммакка, дойдуларын сайыннарар ыччаттар оччоттон баччаҕа диэри элбэхтэр. Холобур, Дьокуускайга диэри суолунан айан баар буолбутугар,  Маалыкай уолаттара сөбүгэр сыанаҕа куоракка таһан дьону төһөлөөх абыраабыттара буолуой. Оттон Дьокуускайтан 1000 килэмиэтир ыраах сытар Маалыкайга ас-таҥас, мал-сал төгүрүк сыл кэлэ турара үчүгэйин! Маныаха эмиэ Маалыкай уолаттарыгар олохтоохтор махталлара улахан. Дэриэбинэҕэ хас да чааһынай маҕаһыын үлэлиир, сыаналара Дьокуускайтан улахан уратыта суоҕа сөхтөрөр. Бу эмиэ биири туоһулуур – кинилэр байарга эрэ соруктанан буолбакка, биир дойдулаахтарын туһугар үлэлииллэрин.

Ол курдук биир оннук дойдутугар кэлэн үлэни көҕүлүттэн туппут киһинэн Маалыкайтан төрүттээх Владимир Дмитриевич Матвеев буолар. Кини арыы сыаҕын үлэтин саҥардан, олохтоохтор күнүн ахсын сэппэрээтэртэн саҥа түспүт сүөгэйинэн, сип-сибиэһэй суоратынан күндүлэнэллэр.  Владимир Дмитриевич киэҥ сиргэ Дьокуускайга бэйэ дьыалатын ситиһиилээхтик сүһүөҕэр туруоран баран, төрөөбүт Маалыкайыгар кэлэн үгүс үтүө үлэни ыытта. Онтон биирдэстэринэн буолар — арыы собуотун үлэтин саҥардыы. Мин биир күн сыахха баран үлэ-хамнас туһунан билистим.

Эбиэт саҕана сыах үлэһит­тэрэ үлэлэрин хайыы-сах үмүрүтэ сылдьаллар. Оннук да буолар, үүт ас түргэн-тарҕан туттууну ирдиир. Таһырдьа холбуу үүттээх бөтүөннэр кэчигирэспиттэр. Ып-ыраас дьиэҕэ анал халаат, бэргэһэ кэтэн киирэн, сыах маас­тарын Александра Афанасьевна Семенованы кытары кэпсэттим.

Александра Афанасьевна бу салааҕа 1983 сылтан үлэлиир буолан, үлэтин ымпыгар-чымпыгар диэри билэр. “Олохтоох нэһилиэнньэ күнүн аайы сибиэһэй үүт аһынан аһаан, арыы сыаҕын үлэһиттэрин аадырыһыгар махтал тылларын этэллэрин элбэхтэ истэбин”,  — диэн мин санаабын этэбин. Александра Афанасьевна онуоха кэпсиир:

— Дьиҥэ, арыы сыаҕа  “Байар” ТХПК иһинэн уруккуттан үлэлиир, урут эмиэ арыы, сүөгэй оҥорон таһаарарбыт. Арай быйыл үлэбит тэтимирдэ. Владимир Дмитриевич  “Байар” ТХПК иһинэн “Маалыкай” диэн тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар тэрилтэ тэрийэн, биһиги сыахпытын арендалаан үлэлэтэр. Үлэбит тупсубута тута биллэр, тоҕо диэтэххэ, саҥа оборудованиелары аҕалла, аны үүт бородууксуйатын кутар иһиппитин Дьокуускайтан тута аҕала турар.  Бу соторутааҕыта үүтү пастеризациялыыр оборудованиены аҕалан туруоран, нэһилиэнньэҕэ 3,8%-наах хойуу үүтү атыылыыр буоллубут. Биһиэхэ 46 хаһаайыстыба үүтүн туттарар. Саамай элбээбитэ туонна 400 лиитирэ үүтү тутабыт. “Айда” диэн сайылыкка “Кустук” тэрилтэҕэ чааһынайдар сүөһүлэрин туттаран сайыҥҥы кэмҥэ көрдөрөллөр. Онно икки дайаарка 30-тан тахса ынаҕы ыыр, оччо ньирэйи көрөллөр. Күнүн аайы сайылыктан  300 лиитирэ үүт кэлэр.  Ити таһырдьа турар холбуу үүттээх бөтүөннэр ньирэйдэр аһылыктарыгар ананаллар.

Мин туттарааччылар саамай тыын боппуруостарынан буолар “үүт харчытын” туһунан ыйытабын. Онуоха Александра Афанасьевна уоскутар. “Үүт харчыта кэмигэр кэлэр. Лиитирэтин, ханна баҕарар буоларын курдук, 45 солкуобайга тутабыт. 35 солк. судаарыстыба субсидиятыттан, 10 солк. бэйэбититтэн аныыбыт. Туттарааччылар үксүгэр бу 10 солк. арыынан ылаллар. Оҥорон таһаарбыт үүт бородууксуйабытын “Үрдэл” диэн таһынааҕы маҕаһыыҥҥа туттарабыт. Күнүн аайы хамаҕатык ылаллар. Таһынааҕы сэлиэнньэҕэ Маль­даҕарга эмиэ ыытабыт, эмиэ түргэнник атыылаһан бүтэрбит буолаллар”,  — диэн кини кэпсиир уонна сыах ис бараанын көрдөрөр. Үүт пастеризациялыыр, сүөгэй оҥорор оборудованиелар, сэппэрээтэр бааллар. Сойутар хоско атыыга ыытыахтаах сүөгэйдэрэ, суораттара, йогуртара кэчигирэһэн тураллар. Дьааһыктаах арыылар дьаарыстаммыттар. Үлэһиттэр Альбина Александровна Элегяева, Валентина Софроновна Анисимова бүгүҥҥү күннээҕи үлэлэрин түмүктүү сылдьаллар.

Маастар Александра Афанасьевна инники былааннарын туһунан кэпсиир: “Салайааччыбыт Владимир Дмитриевич Матвеев урукку сопхуос мэҥэлээх фермаларын оннугар саҥа хотон туттарыахтаах, күһүҥҥүттэн үлэ барыахтаах. Итиэннэ сүөһүнү өлөрөр сыах туттарар былааннаах. Оччоҕо эттэн бородууксуйа оҥорор буолуохпут. Урут кыһын үлэлээбэт этибит, сүөһү төрөөбүтүн кэннэ муус устартан аһыллааччыбыт. Быйыл Владимир Дмитриевич кыһыннары сыаҕы үлэлэтэр былааннаах. Саҥа оборудование кэллэҕинэ оҥорон таһаарар бородууксуйабытын элбэтиэхпитин баҕарабыт. Холобур, сыыры, иэдьэгэйи оҥорор баҕалаахпыт”.

Түмүгэр үүт бородууксуйатын туһунан технолог Надежда Семеновна Афанасьева кэпсээтэ. Кини сыахха 2004 сылтан үлэлиир. “Биһиги арыы, сүөгэй, суорат, фрукта амтаннаах йогуртары оҥоробут, үүтү пастеризациялыыбыт. Туттарар үүттэрин сыата ардыгар 4% тиийэр. Арыыбыт 80%, сүөгэйбит 50% сыалаах буолар. Салайааччыбыт Владимир Дмитриевич сүөһүлэргэ аналлаах микроэлеменнэрдээх битэмииннэри, ньирэйдэргэ ийэлэрин үүтүн солбуйар аһы (заменитель цельного молока), уотурбалары аҕалан  тарҕатта, ынахтар биэрэр үүттэрэ элбээтэ. Битэмииннэри хаһаайыстыбалаах ыалларга босхо биэрбитэ. Сайылык дайааркалара кэпсииллэринэн, күөххэ нэһиилэ үктэммит тарбыйахтар тута тупсубуттар. Сайын, дьэ, үүт аспыт элбиир, дьон тото-хана сиир. Быйыл кыһын үлэлээтэхпитинэ, эмиэ оннук буолуоҕа диэн эрэллээхпит”,  — диэн Надежда Семеновна санаатын үллэһиннэ.

Дьон сыахтан үүт аһы ылан бараллар эбит. Биир оннук атыылаһааччыттан Сардаана Ели­сеевна Ивановаттан санаа­тын этэрин көрдөстүм. “Арыы сыаҕа уруккуттан үлэлиирэ, ол эрээри быйыл олохтоох нэһилиэнньэни олус абыраата. Суорат, йогурт, сүөгэй, арыы долбуур хотойорунан атыыланар. Билигин эбээлэригэр, эһээлэригэр сайыҥҥы сынньалаҥнарын атаара кэлэ сылдьар сиэннэр элбэхтэр. Эбээлэр барахсаттар тапталлаах сиэннэрин кыһыҥҥыга күүс-уох ылалларын курдук сип-сибиэһэй үүт аһылыгынан тото аһата сылдьаллар. Клубника амтаннаах йогуртара минньигэһиин, ол эрэ буолуо дуо! Барыта да үчүгэй, туох да эбиилигэ суох буоллаҕа!”, — диэн кини санаатын эттэ.

Бу курдук Бордоҥ нэһилиэк таһаарыылаахтык үлэлиир салааларыттан биирдэстэрин кытары билистим. Арыы сыаҕа олохтоох нэһилиэнньэҕэ кыһаллар түбүгэ  истиҥ махтал тылларынан эргийэрэ саарбахтаммат.

Сардаана КУЗЬМИНА