«Дойдубутун өрө тардыахпыт!»

Билигин  дойду  үрдүнэн  бэйэ  бородууксуйатын оҥорон  таһаарыы уонна элбэтии сүрүн сорук быһыытынан турда. Оттон бэйэбит республикабытын ылан көрдөххө, глобализация тымныы тыына кэлиитигэр төрүт дьарыгы сөргүтүү уонна сайыннарыы, сирбитин-уоппутун, айылҕабытын харыстааһын норуот быһыытынан чөл туруктаах уонна тыыннаах хаалыыбытын кытта ыкса ситимнээх, улахан суолталаах хамсааһын буолар. Биһиги тыа хаһаайыстыбата сайдыытыгар, агро хайысхалаах  оскуолалары  сырдатар анал балаһабытын салгыы таһаарабыт.

Бүгүҥҥү үйэ киһитэ диэн кимий? Саҥалыы өйдөөх-санаалаах, билиҥҥи олох балысхан тэтимигэр тэҥҥэ олорсор сайдыылаах, чиҥ тирэхтээх, кытаанах тускуллаах, үлэни сыаналыыр, буккуурдаах  уустук да кэмҥэ туруктаах олоҕу бэйэтэ тобулар кыахтаах киһи буолуохтаах диэн сыаналыыллар. Хаһыакка олоҕун оҥкулун булуммут, атаҕар турбут, куоракка дьиэлээх-уоттаах буолан баран тыа сирин талан, сылгы тутан дойдутугар Лөгөйгө тахсан үлэлии сылдьар Анатолий Бурнашев  туһунан Людмила Ноговицына сырдатан турар. Бүгүн биһиги эмиэ маннык суолу тутуспут хоту дойду хоһууна Альберт Колесов туһунан кэпсиэхпит. Куорат нус-хас, баай-талым олоҕун хаалларан, өбүгэлэрин төрүт дьарыгын сөргүтэргэ, төрөөбүт-үөскээбит сирдэрин өрө тардарга  ылсыбыт дойдуларыгар бэриниилээх уолаттар, мин санаабар, бүгүҥҥү  күн  дьоруойдара буолаллар. Олох үгүс тургутуутун ааспыт, 90-с дьалхааннаах сылларын туораабыт, атахтарыгар туралларыгар урбаан үлэтин уустук кэмин эттэринэн-хааннарынан  билбит, кэлин атахтарыгар турбут, ситиһиилээх уолаттар дойдуларыгар тардыһыылара, түөлбэлэригэр төннүүлэрэ  – кинилэр өй-санаа уонна духуобунас өттүнэн ситиилэрин кытта сибээстээх.

Альберт оҕо сааһа кэрэ айылҕалаах Эбээн-Бытантай улууһун Кустуур сиригэр ааспыта. Элбэх оҕолоох ыал улаханнара буолан үлэни-хамнаһы, кыһалҕаны  кыратыттан билэ улааппыта. Оскуоланы бүтэрэн баран армияҕа ытык иэһин төлөөн, эт-сиин өттүнэн балайда кыанар уол  үрдүк үөрэххэ  — физкультура салаатыгар киирэн үөрэнэр. Бастаан куоракка олохсуйан, балайда ситиһиилээх урбаанньыт буолан маҕаһыын арынан үлэлиир. Онтон санаата батарбакка, дойдутугар төннөн өбүгэлэрин үтүмэн үйэлэртэн илдьэ кэлбит төрүт дьарыктарын, сиэрдэрин-туомнарын сөргүтэр сырдык санаалаах, үөһэттэн кэлэр көмөнү кэтэспэккэ аҥардас бэйэтин кыаҕар тирэҕирэн ыстаада тэриммитэ. Мин кинини бу күннэргэ куоракка кэлэн сылдьарын көрсөн кэпсэттим. 

—  Тыа сиригэр уларыта тутуу кэнниттэн олох укулаата уларыйан, тигинээн олорбут совхозтар ыһыллан, ынах, таба, сылгы аҥарыттан аҥара хаалбытын олус аймана көрөрүм. Төрөөбүт нэһилиэкпэр сыһыы муҥунан сыспай сиэллээх, хонууну толору ынах сүөһү, ыстаадаҕа аҥардас Кустуур сиригэр 10-н тыһыынча таба баара кылгас кэм иһигэр  эстэн хаалан, 200 эрэ таба толугуруу сылдьара. Үлэ суох буолан үгүс ыччаттар суол арахсыытыгар туран хааланнар, мунуу-тэнии да элбэх этэ. Оҕо сылдьан эһэлээх эбэбэр сайылыыр ыстаадам сирэ иччитэхсийэн турара олус хомолтолоох этэ. Ол иһин 2011 сыллаахха бастаан  800  табаны атыылаһан община тэриммитим. Манна бастаан тэринэрбэр Д.Е.Старостина эрэнэн, итэҕэйэн таба биэрбитигэр махтанабын.  Онно үлэтэ-хамнаһа суох нэһилиэгим ыччаттарын таһааран үлэлэппитим. Сорохтор Кустуур сиригэр таба эстибит буолан ыаллыы Булуҥ улууһугар баран үлэлии сылдьалларын төттөрү ыҥырбытым. Бастаан хантан да көмөтө суох хаттаан тэринии уустуга, ыччаттар да улахан баҕалара суох курдук этэ. Ол иһин усулуобуйа тэрийэн, астарын-таҥастарын барытын хааччыйан, кэлин спутниковай  Интернет, телевизор киллэрэн, техниканан толору хааччыйан, уолаттар билигин үөрүүнэн тахсаллар. Хамнастарын бириэмэтигэр ылаллар, хайдах үлэлииллэриттэн көрөн эбии төлөбүр оҥоробун.

Табаны үчүгэйдик көрдөххө-харайдахха олус үөскүлэҥ, түргэнник элбиир. Төрүөх кэмигэр күннэри-түүннэри  маныыбыт. Ол иһин көрдөрүүбүт улуус үрдүнэн  саамай  үрдүк – төрүөх 85%, оттон табаны тыыннаахтыы  иитии – 75%.  Биир кыһалҕабыт диэн – уолаттарым олорор дьиэлэрэ суох. Тыа хаһаайыстыбатын нөҥүө кэлэр субсидияны туһанар кыахтара суох. Тоҕо диэтэргит, ити өйөбүлгэ усулуобуйа быһыытынан дьиэ көҥдөйүн туттубут эрэ дьон тиксэр. Сыл устата тыаҕа сылдьар дьоҥҥо ол кыаллыбат. Итиннэ сокуонунан туох эмит уларыйыы тахсара буоллар.

— Булуҥ улууһун табаһыттара кинилэргэ мас үүммэт туундара сирэ буолан, ити көмөттөн маталларын туһунан биир мунньахха ахтыбыттара. Дьиҥинэн, куоракка тутуунан дьарыктанааччылар  элбэхтэр. Түргэнник тутуллар дьиэлэргэ государство  сакаас оҥорон, тиэйтэрэн ити кыһалҕаны быһаарыахтарын сөп этэ.

— Табаһыт үлэтин таһаарыыта кини олорор усулуобуйатыттан эмиэ улахан тутулуктаах. Кини табатын үчүгэйдик көрбөт, уоран сиир буоллаҕына, ол аата тэрээһин үлэтэ мөлтөх, таба элбииригэр интэриэһэ суох. Хамнаһа кэлбэт эбэтэр кыра буоллаҕына табатын атыылаан эрэ олороругар тиийэр. Государствоттан кэлэр үп-харчы хас да сиринэн эргийбэккэ  хаһаайыстыбаларга чопчу кэлэн түһэрэ буоллар быдан көдьүүстээх буолуо этэ. Эбэтэр ити харчы табаһыкка хайдах тиийэрэ кытаанахтык хонтуруолланыан наада. Үөскээбэт таба диэн суох, салайааччыттан барыта тутулуктаах. Үлэ усулуобуйатын тэрээһиниттэн эмиэ элбэх тутулуктаах. Ыччаттары кыһыл тылгынан ыарахан үлэҕэ таһаарбаккын, кинилэр эмиэ таһаарыылаахтык үлэлииргэ баҕалаах буолуохтарын наада. Билигин табабыт ахсаана 2625 тиийдэ, үс ыстааданан үллэрэн тутабыт, 34 үлэһиттээхпин. 

— Өбүгэлэриҥ иннигэр иэскин төлүүр буолбуккун, эһэҥ оҕонньор аттыгар сылдьан алгыыр буолуохтаах…

— Кустуурга сыллата 100-200 табаны киллэрэн  нэһилиэнньэҕэ сөбүгэр сыанаҕа атыыга таһаарабыт, уопсайа 1,5  тыһ. тахса табаны атыыга таһаардыбыт. Ааспыт сыл бүтүүтэ  Арктика Госкомитетын куонкуруһугар кыттаммыт эти переработкалыыр мобильнай контейнер-сыахтары аҕалан улуус киинигэр – Баатаҕай-Алыытыгар туруордубут. Бу сыахха эппитин эттээн, астаан, суулаан бэлэм бородууксуйаны оҥорон атыыга таһаарыахпыт. Манна эмиэ 4-5 киһиэхэ үлэ миэстэтин таһаарыахпыт. Маны таһынан куоракка эмиэ сыахтаахпыт, онно таба, “Буран” сыарҕаларын оҥорон атыылыыбыт. Манна эмиэ нэһилиэгим уолаттарын үлэлэтэбин. Биһиэхэ  республика эрэ дьоно буолбакка, Чукоткаттан, Магадантан кытта сакаастаан сыарҕа оҥортороллор. Модьу-таҕа уонна хоту сир усулуобуйатыгар барсар диэн ылаллар. Таба туга барыта туһаҕа тахсар, тириититтэн сылаас саҥыйах, ыстаан тиктэрэн атыылаан эрэбит. Сотору дойдубар нэһилиэк баһылыга Константин Старостины кытта утарыта үбүлээһиҥҥэ тириини таҥастыыр, имитэр сыах арыйар былааннаахпын. Манна эмиэ  үлэ миэстэтэ тахсыаҕа. Сылаас таҥаһы Канадаттан, Америкаттан аҕалбакка бэйэбит тигэн атыылыахтаахпыт. Бэйэбит таҥаспыт быдан сылаас уонна туһалаах. Биһиги баҕа санаабыт – ити сыарҕалары, сылаас таҥаһы тигиигэ Арктикаҕа баар байыаннай чаастары кытта сакаас ылан  үлэлэһиэхпитин баҕарабыт.

— Кустуурга саха ынаҕар эмиэ ылсан эрэриҥ иһиллэр…

— Онно хотон туттаран билиҥҥитэ 13 төбөнү тутан турабыт. Саха ынаҕа хайаан да элбиэн наада, былырыын үлэтэ суох ыччаттары мунньан оттоппутум, атыыга кытта таһаарбыттара. Үлэни сатаан тэрийдэххэ дьон тоҕо  оттообот, үлэлээбэт буолуой? Уһук хоту сиргэ тыа хаһаайыстыбатын салаатын сайыннарыы олус уустук, барыта санаабытыҥ курдук буолбат. Холобур, сылгы үөрүн тутар табаарыстаахпын, кини биир куһаҕан дьыл турда да, сылгытыттан ытыс соттон хаалыан сөп. Эбэтэр халыҥ хаар, тибии хоту абыйдар, халымалар  сылгыларын, табаларын улаханнык аччатта. Икки миэтэрэлээх хомурах анныттан сылгы, таба хайдах да хаһан аһаабат. Ол иһин государство өттүттэн көмө хайаан да баар буолара наада. Саатар уматык, ас-таҥас өттүнэн киһилии хааччыйан. Кэлэр ГСМ хаачыстыбата олох мөлтөх, техника түргэнник алдьанар.  Биһиэхэ кыһыҥҥы суол үс ый эрэ устата турар. Ити кылгас кэмҥэ уматыкпытын, аспытын-таҥаспытын барытын тиэнэ охсуохпутун наада, бу билигин да иннэ үрдүгэр олоробун.

— Кустуур агрооскуолатын  кытта хайдах үлэлиигит?

— Миэхэ сайын ахсын 12-15 оҕо тахсан үөрэ-көтө сайылаан, табалаан кэлэллэр. Бу оҕолортон кэлин солбук табаһыт дьон улаатан тахсыахтара дии саныыбын. Күһүҥҥү забой кэмигэр оскуолалар бары кыттыһан бырааһынньык курдук  тэрийэллэр. Оҕолор манна табаттан кэлэр ас-таҥас хайдах үлэнэн кэлэрин үөрэтэллэр, нэһилиэнньэ да үөрэр-көтөр, таба аҕыйыаҕыттан маннык тэрээһиннэр буолбатахтара ыраатта дииллэр. Инники өттүгэр оскуола эбии үлэһит штатын көрдөҕүнэ, кинилэргэ босхо таба биэрэн бэйэлэрэ хаһаайыстыба тэринэллэригэр өйүөҕүм. Бу соторутааҕыта буолан ааспыт табаһыттар III Оонньууларыгар икки хамаанда туруоран кытыннарбытым, сорохторо бэйэбэр сылдьар оҕолор этэ. Үлэһиттэрим, оҕолор бары көрүҥнэргэ бастааннар сүрүн бириистэри барытын ыллыбыт: 3 “Буран”, ол иһигэр 1 “Ямаха”. Онон үс ыстаадабар сүүрбэччэ “Ямаха”, “Буран” баар буолла. Бу тэрил бөрөнү бултаһарга сүрдээх туһалаах уонна түргэн.

— Инники былааныҥ?

— Элбэх омук дойдуларынан сырыттым, элбэҕи биллим-көрдүм, үөрэттим. Ол курдук, Скандинавия дойдуларыгар тугу барытын туһаҕа таһаараллар эбит. Сүөһү, таба сааҕын күөл кытыытыгар сүөкээн үөҥҥэ ыстаран балыгы үөскэтэллэрин сэргии көрдүм. Бу уопуту үөрэтэн көрөр санаалаахпын. Саха сиригэр күөл саҕа элбэх суох, балыгы үөскэтэн туһаҕа таһаарар тоҕо сатаммат буолуой? Киһи олорорун тухары үөрэниэхтээх, аны күһүн Финляндияҕа баран тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатын көрөөрү суруттардым. Аан дойду тугунан тыынан, үлэлээн олорорун, туох саҥа технологиялары тутталларын көрүөм, истиэм диэн.  Былааммыт — барыта этэҥҥэ буоллаҕына, аҕыйах сылынан бэйэбит табабыт ахсаанын 5 тыһыынчаҕа тиэрдибит киһи диэн санаалаахпын. Нэһилиэкпитигэр табаны, ынаҕы элбэтиэхпит, үлэ миэстэтин таһаарыахпыт диэн баһылык Константин Старостинныын эрэллээхпит. Кини эмиэ эдэр, саҥалыы көрүүлээх салайааччы буолан уопсай тылы булабыт.