Эдэргэр түһүөҥ дуо, Кылыс сайылык?

Эчи, сайыммыт барахсан аастаҕа түргэнин! Күһүммүт, эрдэтээҥҥи бэлиэтэ буолан, айан суолун кытыытынан сэлэлии үүммүт хатыҥнар сэбирдэхтэрэ саһархай кыраасканан солотууланан эрэллэр. Быраһаай күөх сайын барахсан, эһиил эмиэ көрсүөххэ диэри!

Суол уонна суоппардар

«Бүлүү» бэдэрээлинэй суол­талаах суол, куораттан тахсааты, чааскылаах толору уу долгуйбатынан, массыына биирдэ дьигис гынан көрбөккө сыыйыллар. Омук сирдэригэр үктэнэн көрбөтөх урааҥхайбын, онон кинилэр суолларын билбэппин. Оттон «Бүлүү» суолбут, билиҥҥитэ Арассыыйа атын суолларыттан тугунан да итээбэт курдук майгыламмыт эбит. «Куорунай Бэрдьигэстээҕэр диэри» диэн билэр-көрөр дьон эбэн этэн биэрэринэн. Оннук да буоллаҕына куһаҕана суох, наар түгэх түһэн иһимиэҕиҥ, доҕоттор. Үчүгэй суоллары оҥоруу-тутуу — улуу дьыала.

Маҕараска тиийбэккэ, үчүгэй суолтан туораан, тыа сирин омоох суолугар тахсабыт. Ыспааһаптар ардахтара уһуннук түһэннэр, тыа суола лаппа мөлтөөбүт. Сахаагроплем тэрилтэ УАЗ «санитарката», ону ол диэбэккэ, биир кэм күрдьэн иһэр. Хаста да, бэйэм санаабар, массыынабыт улаханнык иҥнэйэн, олох ойоҕоһунан сиргэ сыстан ылла эрээри, айанаабытын тохтоппутунан абыраата. Массыына үчүгэй, суоппара оннооҕор ордук найаат эбит!

Марк Илларионов, 30-ча сыл ыстаастаах уопуттаах суоппар. Төрөөбүт-үөскээбит Хайахсыта, Чурапчы улууһугар уруккута биир уустук суоллаах-иистээх нэһилиэгинэн биллэр этэ. Тыа эриирдээх суолугар элбэхтик эриллибит, миккиллибит, үгүс көлөһүнүн тохпут суоппар буолара тутатына биллэр. Үлэбинэн, урут, куорат сир суоппардарыныын улуустарынан, нэһилиэктэринэн балачча тиэстэр буолар этибит. Аспаал суол кыырт-мохсоҕол суоппардара, тыа сирин инньэ ооҕуй оҕус бадараанныыр суолларыгар илиитэ-атаҕа суох курдук буолан хаалалларын көрүллэр буолар этэ.

Тыа сирин суоппардара, мэхэньисээтэрдэрэ барахсаттар… Уратылаах уустук усулуобуйаҕа үлэлээн кэлбит урукку көлүөнэ уонна бүгүн үлэлии сылдьар эдэр хоһуун дьон. Эһиги буоллаххыт, тыа сирин төһүү үлэһиттэрэ, ырааҕы чугаһатар, ыараханы чэпчэтэр эрэллээх илиилэр!

Массыынабытыгар толорубут. Бас-көс киһибит, Сахаагроплем тэрилтэ саха ынаҕын салаатын зоотехнига Степан Заровняев. Сахаплемхолбоһук АУо исписэлииһэ баар, Кыра оҕолоох ийэ, сири-дойдуну көрө барсан иһэр табаарыс да баар.

Сөҕүрүйбэт тапталынан

Суол куһаҕанынан, айан уһунан туһанан, Степан Иннокентьевич туһунан билиһиннэрэ түстэххэ, саха ынаҕар дьиҥ бэриниилээх, бу сордоох-муҥнаах дьылҕалаах Маҥаачыйабыт туһугар дьиҥ дууһатынан ыалдьар, кини өрүттэрин туһугар уһун сылларга сыламтата суох үлэлии-хамсыы сылдьар үтүөкэннээх үлэһит уонна исписэлиис буолар. Ыстапаан саха ынаҕар 1996 сылтан үлэлии сылдьар. Ити сыл ыраах Эбээн Бытантайтан Куорунай улууһун Улуу Сыһыы диэн сиригэр-уотугар саха ынаҕа аан бастаан аҕалыллан турар. Өссө чуолкайдыыр буоллахха, дьоҕус үүттэммит уонна эттэммит буруйугар судаарыстыбаннай эрэпиэриссийэлээһиҥҥэ түбэспит Маҥаачыйа сордооҕу, Таастаах Дьааҥы үрэхтэрин тардыыларынан олорор эбээннэр харысыһан, саһыаран ынах оҥостон тыыннаах хаалларбыт үтүөлээхтэр. Ол сүөһүлэр удьуордара, хас эмэ уонунан уһун сыллар кэннилэриттэн, ааспыт үйэ 90-с сылларын ортолоругар, маа бэйэлээх төрүт хаһаайыннарыгар, саҥалыы сүөһү төрдө буолар сыаллаах төннөн кэлбиттэрэ баара. Ол онтон ылата саха ынаҕын саҥалыы одиссеята салҕанар.

Баҕар, болҕомтолоох дьон бэлиэтии көрбүттэрэ буолуо. Кэлиҥҥи сылларга Туймаада (куорат) ыһыаҕын анал түһүлгэтигэр, Дьөһөгөй оҕотун сэргэ, саха төрүт ынаҕын тарбыйаҕын кытта (уонтан тахса сүөһүнү) уонна оҕуһун сыарҕалаан «параадтатан» бар дьон көрүүтүгэр киллэрии бэртээхэй үгэһэ бигэтик олохсуйда. Оттон ити үгэһи олохтооччунан уонна быһаччы толорооччунан Степан Иннокентьевич буолар. Ити кини саха ынаҕын чөлүгэр түһэриигэ уонна бырапагаандалааһыҥҥа элбэх өрүттээх үлэтиттэн  биир сорҕото.

Дорообо, Кылыс!

Туох барыта бүтэр уһук­тааҕынан, бэркэ диэн сыннаран айаннаан, Куорунай улууһун Одуну нэһилиэгин (Маҕарас сэл.) «Кылыс» диэн ааттаах саха ынаҕын тутар сайылык пиэримэтигэр тиийэн кэлэбит. Алта сыллааҕыта, оруобуна дьыл бу кэмигэр бу сайылыкка кэлсэ сылдьыбыттаахпын. Уруккута сопхуос сайылыга, букатын өтөх буолбут 5-6  быраҕыллан турар дьиэлэрдээх. Сайылык, уруккутуттан уларыйбыта, улахан уонна дьоҕус хас да саҥа дьиэлэрдэммит. Ып-ыраас, сабыс-саҥа буруус маһынан тутуллубут, профлииһинэн бүрүллүбүт сарайдардаах дьиэлэр. Тэлгэһэҕэ тиэхиньикэ арааһа толору.

Кэпсэтэн билбитим, бу саҥа дьиэлэри сылгы хаһаа­йыстыбатынан дьарыктанар Контоев Борис Степанович туттубут. Үчүгэйдик, кыахтаахтык тэриммит дьон буолла. Өссө эбии тутуулары ыытар былааннаахтара көстөр.

Ол оннугар саха ынаҕын сайылыга хайдах ньидьирээбитэ ньидьирээбитинэн, туох да уларыйыыта суох олороохтуур эбит. Уларыйыы баар эбит да буоллаҕына, өтөх дьиэлэр өссө эргэрбиттэринэн, сопхуос саҕанааҕы титиик өссө эбии аҥайбытынан ону быһаарар кыаҕыҥ суох. Алта сыллааҕыта сылдьан, сүрдээх хом санааҕа куустаран турардаахпын. Сүрдээх баттабыллаах, тыыннаах сүөһүгэ ньэгэй сыһыан илэ көстүүтэ этэ. Саха төрүт сүөһүтүн өрө тарда, үлэлии сылдьар дьон туһунан куһаҕаны тугу да этиллибэт. Кинилэр бэйэлэриттэн тутулуктааҕы, баччаҕа диэри күүстэрин таһынан оҥоро сатаан кэллилэр. Ол үрдүнэн тугу да ситиһэр кыах суоҕа. Тыа хаһаайыстыбатын кэлиҥҥи миниистирдэрэ, саха ынаҕын саҥалыы иитии боппуруоһун өйдөрүнэн-санааларынан өйүүр этилэр эрээри, бэл, кинилэр тугу да оҥорор кыахтара суоҕа. Өскөтө В.А.Штыров, бэрэсидьиэннии олорон,  саха төрүт ынаҕын чөлүгэр түһэриини өйөөбөтөҕө эбитэ буоллар, бүгүн даҕаны саха ынаҕын боппуруоһа тура илик илик буолуон сөптөөҕө.

— Улуу Сыһыыга аҕалыл­лыбыт саха сүөһүтүн тарҕатыыга, 2007 сыллаахха биһиэхэ 57 ынах кэлбитэ, — диэн кэпсиир Кылыс пиэримэ биригэдьиирэ Павел Корякин. — Улахан аҥаардара Тааттаҕа илдьиллибиттэрэ. Сайылыкпыт бу, кыстыкпытыгар 100 сүөһүгэ аналлаах букатын түһүөтэхтээҕи эргэ хотоҥҥо киирэбит. Сопхуос саҕанааҕы, быраҕыллыбыт хотону өрөмүөннээн, «буруо таһаарынан» олоробут. Сааһын, ыам ыйын 7-8-гар сайылыкпытыгар тахсабыт, алтынньы ортотугар кыстыкпытыгар төттөрү көһөн күккүрээн киирэбит. Сайылыкка эрдэлээн тахсыы, күһүнүн хойутаан киирии, саха сүөһүтүн тулуурунан, доруобуйата чиргэлинэн быһаарылларын таһынан, саха төрүт боруода сүөһүтүн хаанын буккуйтарбат туһуттан итинник дьаһаныллар.

40 ыанньыктаахпыт, субайдыын 140 сүөһү буолар. Биһиги тыһаҕастарбыт бэйэбит Кэптиммитигэр, Эдигээҥҥэ, Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар, Чурапчы Одьулуунугар тарҕатыллыбыттара. 1-2 оҕустаан ыытабыт. Ыанньыксыт, бостуук, субай көрөөччү уонна бэйэм — барыта 4 үлэһиппит. Оппутун атыылаһабыт, харчыта бюджеттан көрүллэр. Ааспыт кыстыкка Хаҥалас Өктөмүттэн атыыласпыт оппут быстар куһаҕан хаачыстыбалаах буолан, оҕустара сыстыбыт. Саха төрүт сүөһүтэ чахчы бор уонна тулуурдаах буолан, кыстыгы этэҥҥэ туораатыбыт. Суобастаах буолуохха наада этэ, от куһаҕанын атыыга куду анньан биэрээһин диэн ханнык да сиэргэ-майгыга сөп түбэспэт дьыала.

Хамнаспыт ыйга 36-37 тыһ. солк. быстыбакка кэлэ турар. Астынабыт, үөрэбит. Саха ынаҕын судаарыстыбаннай таһымҥа өйөөһүн быһыытынан сыаналыыбыт. Эстэр турукка тиийбит саха ынаҕын иитиигэ сыралаһа сылдьар үлэһит хамнаһа быыкаа буоллаҕына, хайдах сатаныай.

Субу балаҕан ыйыгар саҥа сайылык тутуута ыытыллыахтаах диэн кэтэһэн ахан олоробут. 3 мөл. солк. харчы көрүллүбүт диэн буолар. Саҥа сайылык ыыр аптамаат тэриллээх, биир олорор дьиэлээх, үүтү тутар дьоҕус тутуулаах буолуохтаах. Биир сыл анараа өттүгэр Ил Дархан Айсиэн Николаев саха ынаҕын чөлүгэр түһэриигэ сыһыаннаах ыйааҕа тахсан турар. Саха ынаҕын матырыйаалынай баазатын тутуу саамай сытыы кыһалҕа буолар. Олох быһаарыллыбакка турбут ол ыарахан боппуруос хамнаары гынна диэн санаабыт эгди буолар, эрэли үөскэтэр.

Ыанньыксыт Вера Лазарева этэринэн, бастыҥ ыанньыгыттан күҥҥэ 6 лиитэрэни ылар. Иккиэ буолан билигин 23 ынаҕы  сарсыарда-киэһэ ыы сылдьаллар. Быйыл сайын курааннаан, мэччирэҥнэрэ халтаҥнаан, атырдьах ыйыттан үүттэрэ түһэн барбыт. Вера Романовна сүөһүгэ сыстан үлэлээбитэ 40-ча сыл буолбут улахан уопуттаах киһи. Сопхуос производствотыгар, кэлэктиибинэй предприятиеҕа сыратын биэрбит, 2013 сылтан саха ынаҕын көрө-истэ сылдьар.

«Саха ынаҕа барахсан оҕом­соҕо, иччимсэҕэ бөҕө. Киһи үтүө сыһыанын өйдүүрэ, ылынара бэйэтин киэнэ. Кыһынын төрөөбүт ынах эрэ хотоҥҥо уулуур, уоннааҕылара улаханныын-кыралыын ойбонтон уулууллар. Быйыл кыһын атыытыгар ураты куһаҕан хаачыстыбалаах от тиэллэн кэлэн барыбытын ыксата сырытта. Сэтиэнэх, ол үөһэ буордаах дулҕалаах от дуома буолан биэрдэ. Барахсаттарбыт чахчы бор эрэ буоланнар тыыннаах кыстаатылар. Сааска диэри ол куһаҕан отторун сии тураахтаатылар ээ.

Саҥа сайылык тутуллар диэн үөртүлэр. Бу гынан баран, бэйэм санаабар, үөрүүбүт быһаҕас буолсу. Соҕотох олорор дьиэлээх буолар үһү. Биһигиттэн, үс үлэһиттэн, биирбит сылгыһыт Контоевтар саҥа дьиэлэригэр сыстан олорор, бостуукпут дьиэ кэргэнинээн былыр бөһүөлэктэн көһөрүллэн аҕалыллыбыт эргэ кыра дьиэни бас билэн олороллор. Мин, бэйэҥ көрөрүҥ курдук, бу быыкаа эргэ өтөх дьиэҕэ баарбын. Оччо тута сорунан баран, саҥа сайылыгы саатар икки олорор дьиэлиэххэ баар этэ», — үлэ киһитэ санаатын көнөтүнэн этэр.

(Вера Романовна муҥатыйар саҥатын истэн баран, оҕо эрдэхпинэ көрөр хартыынабын өйдөөн кэллим. Бөһүөлэкпититтэн баара-суоҕа 1,5 килэмиэтирдээх сиргэ холкуос пиэримэтэ баара. Ыанньыксыттара, сааһыра барбыт, 3-түү-4-түү, үксүлэрэ улаата барбыт оҕолордоох, сулумах дьахталлар буолаллара. Оччотооҕу холкуос туох сэнэх дьиэлээх-уоттаах буолуой, эгэ кэлэн, пиэримэҕэ. Эмиэ эргэ өтөх дьиэлэргэ иккилии-үстүү ыал буоланнар дьукаахтаһан олороллоро. Ити ааспыт үйэ 50-с, 60-с сылларыгар этэ. 70-с – 80-с да сылларга пиэримэ ыалларын олохторун бэрдэ суох балаһыанньата уларыйан, көнөн биэрбэтэҕэ. Киһи барахсан үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да үөрэнэн, үөрүйэхтэнэн хаалар, эмиэ үчүгэй дуу, куһаҕан дуу саҥнаах буолар. Холкуос, сопхуос биир саамай ыарахан үлэтин көдөрүйэ сылдьар бу барахсаттар куһаҕан олорор усулуобуйалаахпыт диэн ытыы-соҥуу дуу, этиһэ-үөхсэ дуу сылдьыбыттарын ким эрэ көрбүт дуу, истибит дуу баарыгар биир бэйэм улаханнык саарбахтыыбын.

Хоһуун үлэһит Вера Лазарева,  олоҕо бүттүүнэ ааһан эрэр үлэтин миэстэтигэр тоҕо киһилии олоруо уонна сынньаныа суохтааҕый? Икки сулумах, дьахтардаах эр киһини уонна үс оҕолоох дьиэ кэргэни таҥас эбэтэр хаптаһын быыстаан, бииргэ симэн олортоххо төһө бэрт буолуо этэй? Үс кыбартыыралаах биир дьиэни дьэндэтэр тоҕо, туохтан сатаммат буолуон сөбүй? — П.И.).

Субай сүөһүнү көрөөччү, ону сэргэ ыанньыксыт Иван Петров үлэ эстэпиэтэтин маһын ийэтиттэн тутан хаалбыт киһи буолар. Ийэтэ Татьяна Кононовна сааһын тухары холкуоска, сопхуоска ыанньыксыттаабыт. Баанньа 1986 сыллаахха оскуоланы бүтэриэҕиттэн, ханна да бара-кэлэ сатаабакка, бэйэтин үтүө көҥүлүнэн «хотон иччитэ» буолбут. Сүөһү үлэтигэр 33 сыл үлэлээбититтэн, аҥаардас ыанньыксыттаабыт ыстааһа 20 сылга тэҥнэһэр. Туох билиэй, урукку систиэмэ оннунан турбута буоллар Уйбаан Уйбаанабыс, баҕар, иккис Байбал Саарын эбэтэр Быладьыымыр Африканович буолара хааллаҕа. Өссө сэбиэскэй кэмҥэ «12-с пятилетка удаарынньыга», «Сэссэлиистии үлэ туйгуна» буолуталаабыт уонна бу олох кэлин ылбыт  «СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна» бэлиэлэрдээх, күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьар киһи инникитин араастаан түүйүөххэ сөп бөҕө буоллаҕа. Чэ, туох да диэн куолулаабыт иһин, Уйбаан бүтүн олоҕун ынах сүөһүгэ анаан сылдьар чахчыта уратылаах киһи буолар.

«Саха ынаҕа 7 сааһыттан үүтүн үчүгэйдик биэрэр буолар. Эмиэ бу сааһыттан үүтүн сыата үрдүүр. Ынах үүтэ – тылыгар. Саха ынаҕа, эмиэ ынах курдук ынах, кинини эмиэ үчүгэй аһылыкка туруоруохха наада, ол кэнниттэн үчүгэй үүтү ирдиэххэ. Биһиги, сахалар, бэйэбит баар-суох төрүт баайбытын от куһаҕанынан уонна кэмчитинэн аһатабыт уонна кыра үүттээх диэн быыллыыбыт. Дьон да бөҕөлөрбүт. Холобур, бу эйигин, атаххын тэҥнээбэт эрэ гына аһата-аһата, күүстээх үлэҕэ көлүйдэххэ, төһөнү сиҥнэриэҥ этэй. Син-биир ол кэриэтэ буоллаҕа дии», — Уйбаан үлэһитин тэҥэ, бэрт сытыы, кылыс тыллаах-өстөөх эр бэрдэ эбит.

Тыйыс   дьылҕата хатыламматар

Манна сыһыаран эттэххэ, Чурапчы Одьулуунугар барбыт саха сүөһүтэ «холдьоҕуллан», Амма Бологуругар көһөрүллэн турар. Одьулуун олохтоохторо «төрүүр сүөһүбүт кыччаата», «биэрэр үүтэ аҕыйаата» диэн матыыптаан атырдьахтыы сыспыттар этэ. Дьону өйдүөххэ уонна ылыныахха сөп. Тыа киһитэ үүтүн туттаран харах таһаарынар, дохуот киллэринэр. Атын дьарыга суох, сааһырбыт дьоҥҥо бу соҕотох суол буолар. Оттон үүтү туттаран дохуоттанарга эмиэ соҕотох киритиэрий баар – ол үүтүҥ кээмэйэ. Үүтүҥ төһө сыалааҕа-арыылааҕа оруолу оонньообот, төһө элбэҕэ  суолталаах.

Саха ынаҕын эстэр кутталыттан мүччүрүтүү  соруга ситиһиилээхтик олоххо киллэрилиннэҕинэ, кини экэнэмиичэскэй барыһын-ночоотун боппуруоһа булгуччу хаттаан күөрэйэн тахсыаҕа. Ол инниттэн, саха ынаҕын саҥалыы иитии, биэрэр бородууксуйата ырыынакка үчүгэй ирдэбиллээх буолуутун ситиһиигэ букатын саҥа хайысхалары тобулуу, ырытан оҥоруу соруктара туруохтара. Ала-чуо саха сүөһүтэ эрэ биэриэн, киниттэн эрэ ылыллыан сөптөөх хайысхалары тутуһуохпутун наада. Оттон аҥаардас кыһыл тылбытынан хайҕаан, арбаан, айхаллаан туоккалааҕы тугу да ситиһиэхпит суоҕа.

Оттон Кылыс сайылык пиэримэҕэ сылдьыбыппыттан астынным. Төһө да кур бэйэтэ кубулуйбакка турдар, субу сотору кэминэн тиэхиньикэ ньирилиэ, үлэһит туолуо, кырдьаҕас сир-уот эдэригэр түһүө диэн эрэллээх төннөр суолбутун туттубут.

Тиһэххэ, Кылыс пиэримэ салайааччыта Байбал Кэрээкин хоһоонун хаһыат ааҕааччыларыгар билиһиннэриэхпин баҕарабын. Дьиҥнээх бэйиэсийэ үрдүк ирдэбиллэригэр, баҕар, эппиэттиэ суоҕа гынан баран ааптар, сааһырбыт тыа сирин киһитэ, ис дууһатыттан суруйбутугар саарбахтыы барымыаҕыҥ.

Маанылаах Маҥаачыйабыт

Эрэйдээх-буруйдаах дьылҕалаах,

 Эстэргэ анаммыт ыйаахтаах,

 Көйгөтүллэртэн атыны билбэтэх,

Тураахтыыгын эбээт, үйэтин моҥообут өтөххө,

Аһаҕас, сииктээх хотоҥҥо.

Хомойуу-хоргутуу курус күлүгэ

 Олорон хаалбыт харахтаргар.

Үҥсэргээбэккин, эн тыйыс дьылҕаҕар,

Төрөөбүт норуоккар салгыы туһалыыр эрэ баҕаҕынан,

 Бааһырдан сылдьаҕын, эн бу буор сири.

Саха омугу өлбөт тыыннаабыт, ыччатын кэскилин уурсубут,

Сахам маанылаах Маҥаачыйата,

Эн өрүһүнүөҥ, тиллиэҥ, толооннорго туолуоҥ,

Сыһыыларга сырсыаҥ, абыраллаах үрүҥ илгэҕинэн

Үөрүүбүтүн үксэтэ, өрөгөйбүтүн үрдэтэ!

Прокопий ИВАНОВ