Хайдах дьаһаннахпытына ыччат олохсуйуой?

Виталий Власов

Кырдьаҕаһы ытыктаа –
Ол аата Боотургун!
Олоҕу сылыктаа –
Ол аата Куоһургун!
* * *
Оҕо куйуурдуу турара –
Алаас култуурата!
Ыччат үгэһи туойара –
Сайдыы чиҥ туурата!
* * *
Таҥараҕа –
Күлүк диэн суох!
Хараҥаҕа –
Хара диэн суох!
* * *
Эстиэх ыал сүөһүтэ
Бэйэ-бэйэтин кэйсэр,
Кэхтиэх дьон өһүөтэ
Иэстэбилинэн тэйсэр…
* * *
Киһини буулдьа эрэ өлөрбөт –
Өлөрөр сытыы тыл!
Киһини сэрии эрэ өһөрбөт –
Өһөрөр сыппах сыл!

Түмсүү — төлкө төрдө

Сомоҕолоһуу суолун төрдүн таба тайаммыт кэллэктииптэр, эбэтэр үрдүкү былаас уорганнара да буоллуннар, тута тиллэр, тэтимирэр, күүһүрэр, бөҕөргүүр аакка бараллар.
— Тыыннаахтан тыыннаах үөскүүр… маны ким барыта билэр суола. Оттон бу дьон (элбэх киһи: холбоһоннор дьиэ кэргэн, уруу, аймах, ийэ ууһа, аҕа ууһа, биис ууһа, нэһилиэк, улуус, куорат, дьон, омук, норуот, улахан, кыра кэллэктииптэр, былаас бары уорганнара – бу бары тыыннаах дьон холбоһуктара – ол аата кинилэр эмиэ бары тыыннаахтар! Ол аата кинилэр даҕаны мөлтүүр-ахсыыр, ыалдьар-аһааҕырар, үөрэр-көтөр, күүһүрэр-уоҕурар, өрөгөйдүүр кэмнэрдээхтэр – эмиэ син хас биирдии киһи курдук майгылаахтар, өйдүүр өйдөөхтөр…

Салайар үлэҕэ тахсыбыт бары дьоммор – эдэр буоллун, эмэн буоллун, биир суолу тоһоҕолоон этэбин: эһиги салайар, сирдиир дьоҥҥут бөлөхтөрө, улахан буоллун, кыра буоллун – тыыннаах дууһа буолар. Онон эһиги тыыннааҕы кытта үлэлиигит, өскө хара ааныттан тапсан биир өйүнэн-санаанан, сомоҕолоһон, кытаанахтык түмсэн үлэлээтэххитинэ сөҕүмэр ситиһиилэрдэниэххитин сөп, оттон тугу эмэ, алҕаска да буоллар, мүччү-хаччы туттан сыыстардаххытына, урукку үтүөҕүн-өҥөҕүн аахсыа суоҕа – хомойуо, хоргутуо, өһүргэниэ даҕаны…
Омук, норуот биир сомоҕо тыынар тыыннаах диэтибит. Ол иһин кини ыалдьаары, аһааҕыраары гыннаҕына эмтэнэр эмп көрдүүр, ол аата кинини үтүөрдүөх, эмтиэх, күүс-уох, өй-санаа салгыах чулууттан-чулуу, олоҥхо бухатыырын курдук уолаттарын үөскэтэн-төрөтөн, буһара-хатара охсон кинилэринэн көмүскэнэр-хаххаланар куйах оҥостон быыһанар…
ХIX-ХХ үйэлэр кирбиилэригэр өрөбө­лүүссүйэ, гражданскай сэрии уот кутаата суоһаабытыгар П.А.Ойуунускай, М.К.Аммосов, Ис.Н.Барахов, С.В.Васильев, о.д.а. уһулуч­чулаах уолаттарын биир кэмҥэ өрө анньан таһааран, сомоҕолоон, ол уолаттара күөннэринэн тураннар, саха тыыннаах эрэ хаалбатаҕа, өссө автономияны туруорсан ылбыта, өрө сайдар кыахтаммыта.
Онтон ХХ-ХХI үйэлэр алтыһыыларыгар дьон олоҕор улахан куттал суоһаабытыгар М.Е.Николаев диэн уһулуччулаах уолун туруоран, ити бутуурдаах, иэрэҥ-саараҥ кэмнэргэ суос-соҕотох суолу тайанан, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ чөллөөх эрэ буолбакка, өссө «чорбохтоох» сайдар суол төрдүгэр тахсыбыта.

Мандар Уус

Тыа сирэ төрөөбүт сирбит буоллаҕа. Ол олус наада. Куоракка көһөн бүтүөххэйиҥ. Тыаҕа нэһилиэнньэ 30% эрэ хаалла. «Хайдах дьаһаннахпытына эдэр ыччат олохсуйуой?» диэн толкуйу тобулуохха.

Бастатан туран, үөрэх системата сааһыланыахтаах. Орто оскуоланы бүтэрэр үөрэх туйгуннарын үрдүк үөрэххэ кадры аттаран туруоруу быһыытынан, саҥа технологияҕа сыһыаннаах оҕолору үөрэтиэххэ. Үөрэҕэр сылаабай, нэһиилэ «3», «4» сыанаҕа үөрэнээччилэри оробуочай идэни ылалларыгар колледжтарга, техникумнарга үөрэтиэххэ. Үөрэнэн бүттэхтэринэ тыа нэһилиэктэригэр, төрөөбүт дойдуларыгар ыыталыахха. Дьоно, төрөппүттэрэ суох ыччаттарга материальнай көмө оҥорор наада. Талааннаах, дьоҕурдаах ыччаттары, салайар кадрдары бэлэмниир орто сүһүөх оскуоланы правительство быһаччы хонтуруолугар ылан туран арыйыахха.

Бу 25 сыл устатыгар үөрэх программата уларыйан, оскуоланы бүтэрбит оҕолор бука бары үөрэнэ бараллар. Ким даҕаны хонтуруола суох, төрөппүттэрэ эрэ кыһаллан бары үөрэхтээх буолуохтарын баҕараллар. Үрдүк үөрэхтээх оҕолор үлэ булан үлэлииллэрэ кытаатта, ким үлэтин туран биэриэй. Онон үөрэх кыһатын сааһылыы түһүөххэ.

Тыа сирин сайыннарыы үөрэх саҥа программатын ылынан, үлэни тосту тупсарар сорук хас улуус аайы баар агрооскуолалары төрдүттэн тупсаран үлэлэтиэххэ. Билиҥҥи сайдыылаах прогрессивнай, демократическай обществоны салайар, үлэлэтэр кадрдары иитэн таһаарыахха.

Тыа сирин киһитэ саҥаны, сонуну илиитинэн тутан, этинэн-хаанынан билэ илигинэ ылына охсубат үгэстээх.

Михаил Николаев

Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыс­тыбатын академията өр сылларга үөрэтэн таһаарбыт оҕолоро ханналарый? Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет үөрэтэн таһаарар ДВФО уокуруктан төһө устудьуон үөрэнэрий? Ол эбэтэр Чукоткаттан, Камчаткаттан, Сахалинтан, Магадантан о.д.а. сиртэн чуолкай ахсаан хаһыакка төрүт суруллубат.

Үөрэҕи сырсан, урукку үйэни түөрэн үөрэтэн, наука сайдан учуонай элбээтэ. Саха сирин стратегическай сайдыытын, промышленность кэмэ суох чинчийэн көрүүтүгэр киһи олоҕор буортулаах, кутталлаах сир баайдара ханна бааллара чуолкай норуот билиитигэр таһааран туран үлэлэниэхтээх. «Экология диэн – айылҕа буорту буолан дьон доруобуйатыгар охсор» диэн Уйбаан Бурцев суруйар. Онтон атын киһи кыһалҕалара кыра аайы кыһаллыбаттар.

Айылҕаны харыстыырга сыалай министерство үлэлиир дии. Биир мөлүйүөнү кыайбат нэһилиэнньэлээх республиканы салайыыга сүүрбэччэнэн ааҕыллар министерстволар, департаменнар, араас ведомстволар, сууттар, прокуратуралар, полициялар үлэлиигит. Салайар структуралар тура-тура бэйэҕит мунньахтаан тахсаҕыт. Министерство иһигэр хостон-хоско сырсыаккалаһыы. Үлэни чэпчэтии диэн көмпүүтэр бөҕө, киһи ханна сылдьарын сырса сылдьан көрөр аппарааттар үгүстэр. Хас биирдии салайааччы анал массыыналаах, үлэлиир хонтуората оҥоһуута супер-класс диэххэ. Хаһыакка суруллубуту көрдөххө ылар хамнаскыт үрдүгэ, сыллааҕы дохуоккут үксэ 1,5 мөлүйүөнтэн үөһээ 3-4 мөл., хас даҕаны уһаайба сирэ, атыы-эргиэн, техника арааһа. Итинник баай-талым олоҕу оҥостуу элбэх бириэмэни ылар. Сахам сирэ сайыннын, тыа сирин дьонун олоҕун тупсарыахха диэн, өй-санаа туһугар үлэлэниэхтээх, бөҕө-тирэх буолуохтаах салайааччылар эһиги үлэ сайдыы көрүҥүн төрдүттэн тупсараргытыгар чуолкай сокуон, ирдэбил баар буолуохтааҕа.

Санаан көрүҥ, сүөһүттэн ылыллар үүт-эт сыаната хайдаҕый? Кып-кыра! Ол хас сыл үлэлээн ылыллар харчыный? Ынах 3 сааһыттан төрөөн үүт биэрэр. Онуоха диэри туох да дохуот киирбэт. От оттоон, кыһын хотоҥҥо көрөн улаатыннаран онтон дохуоттанаҕын. Ону бары билэҕит. Тыа сиригэр төрөөбүт дьон үөрэхтэнэн, республиканы салайаҕыт. Дьэ, мантан инньэ эһиги эмиэ кырдьан, үлэттэн уурайдаххытына куоракка төрөөбүт ыччаттар үөрэнэн салайыахтара. Оччоҕо олох-дьаһах тыа сиригэр өссө кытаатыа турдаҕа.

Эһиги уларыйбыт былааһы 20-25 сыл салайан кэллигит. Ол үрдүнэн тыа сирэ олоҕо-отуора хамсаан, эстэн эрэр. Барытын куоракка көһөрөн ыллыгыт. Кыра дэриэбинэ эстэн эрэр. Ыаллар тура-тура дьиэлэрин атыылыыллар. Улуус хаһыатыгар биллэрии үрдэ суох.

Бээрэ, тоҕо бу төрөөбүт дойдуларыттан куоталларый? Сүөһүнү ииттэн, оттоон-мастаан олоруу уустугурбутун көрөллөр. Харчы, хамнас суох. 10-20 тыһ.солк. пенсия, хамнас ханна тиийиэй. Ону таһынан эбиитин сыана үрдүү турар: электрическэй уот, коммунальнай төлөбүр, араас нолуоктар.

Ити тыа хаһаайыстыбатын саҥа сокуонугар туох боччумнаах тыа киһитин чахчы өрө тардар дьаһала ылылыннай? Ону көрөн ымсыыран, куораттан тыаҕа көһүү төрүөтүн оҥорор сорук баар буолла дуо? Биллэн турар суох. Үбүлүүр 10-ча млрд. солкубайы Саха сирин 30-тан тахса улууһугар түҥэтиҥ эрэ, төһө буолуой? Ат да сакалаакка 1 кг үүтү 60 солкуобайга, эти 410-450 солк. туттарыллар диэн сыананы быһыаххыт дуо, суоҕа биллэр. Эбэтэр тыа сирин табаары оҥорооччулартан төлөнөр нолуогу кыччатан, электрическэй уот төлөбүрүн 50% аччатан, дизельнэй оттугу, ГСМ бары көрүҥэр 50% субсидиялыыр кыах үөскүө дуо?

Тыа хаһаайыстыбатын министерствотынан үбүлэнэр, тэрийсэр «Туймаада Лизинг», «Туймаада Агроснаб», «Туймаада нефть» собуоттан аҕалан 2-3 төгүл үрдэтэн атыылаан иитиллэн олорор тэрилтэлэр. Тыа үлэһит киһитэ тугун албыннаан коррупциялыай, суох. Аан бастакыттан государство харчытын чуолкай сыалыгар оҥоһуллар борордууксуйаны улаатыннарыыга биэрэн, тыа дьоно эти, үүтү дэлэтэргэ, сир оҥоһуутугар, хортуоппуй, оҕуруот аһа үүннэрэн ыларыгар биэриэххэ баара.

Бастаан утаа 1991 сыллаахтан 2016 сылга дылы саҥа тэриллибит бааһынай хаһаайыстыбалар күүскэ үлэлээн, сир оҥостон, ходуһаны бүтэйдээн, сүөһү ииттэн, оҕуруот аһын ыһан, хортуоппуй олордон улуус-улуус аайы биллэр көстөр бааһынайдар бааллара. Ити 25 сыл устатыгар 4 тыһ. тахса бааһынай хаһаайыстыбалар үлэлээн ааспыттарын бэлиэтээн, былырыын муус устар ый 5-6 күннэригэр республикаҕа юбилейнай съезд буолан ааспыта. Ол съеһи тыа хаһаайыстыбатын министрэ П.Н.Алексеев, саха фермер ассоциация салайааччыта В.Н.Ефремов тэрийэн ыыппыттара. Тэрээһинэ куһаҕана суох. Бастакы фермердэр тыа сиригэр үлэлэрин саҕалааһыннара саҥалыы көҥүл олоххо босхо бараннар күүскэ үлэлээн ынах, сылгы ииттэн барбыттара.

Тыа сирэ — омук олоҕун силиһэ-мутуга, омук олох олорор, тыыннаах хаалар күүһүн, симэһиннээх чөчөгөйүн уолбат ойбоно.
Мандар Уус

Биһиги бастакы президеммит М.Е.Николаев элбэх көмөнү, өйү-санааны киллэрбитэ. Сэбиэскэй кэмҥэ сопхуостарынан үлэлээн, мунньуллубут баай-дуол ыһыллан, сыыһа суолунан сайда олорбут курдук үөһээттэн саҕалаан салайааччылар ыһан барбыттара. Үчүгэй программа суоҕа, улахан айдаан. Хата сэрии буолбатаҕа.

Биһиги тыа сирин ол кэминээҕи эдэр, эрчимнээх Сэбиэскэй кэмҥэ иитиллэн, үлэлээн кэлбит норуот таах олорон биэрэр санаа суоҕа. Сопхуостарга салайар үлэҕэ үлэлээбит управляющайдар, кылаабынай специалистар фермерскэй хаһаайыстыба тэринэн барбыттара. Холобур, Намтан А.Кузьмин сиртэн үрдүк үүнүүнү ылан, 40 гектар сиртэн элбэх үүнээйини хомуйан куорат ырыынагын толорбуттара. Ону таһынан хоту эмиэ ыыталлара.

Хаҥалас улуһуттан овощевод фермер Егор Лебедев хаппыыста, хортуоппуй үүннэрэрэ. Тааттаттан Данил Афанасьев үчүгэй үүнүүлээх үлэтэ холобур буолбута. Бурдук ыһыытыгар Амматтан Лев Старостин, Уус Алдантан Гаврил Черкашин, Дмитрий Илларионов, Сунтаартан Николай Иванов бааһынай хаһаайыстыбалара үлэлээбиттэрэ. Кинилэр билигин да тохтообокко үлэлии олороллор. Сылгы иитиитигэр Өймөкөөнтөн Н.Винокуров бааһынай хаһаайыстыбата, Чурапчыттан В.Смирников сылгы, ынах иитэн байан, хаһаайыстыбаларыгар хара күүстэринэн үлэлээн сайыннара тураллар. Ынах сүөһүнү көрүү-истии төһө да ыараханын иһин үлэлии олорор фермердэр бааллар: Сунтаартан А.Попов салайааччылаах бааһынай хаһаайыстыба, Горнайтан Петр Данилов, Уус-Алдантан Герой Махаил Готовцев, Амматтан Николай Кузьмин саха ынаҕын иитэн сайыннара олороллор. Биир бастакынан саҕалаабыт Чурапчыттан «Үөкүйэ» бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта Константин Макаров 20 төбө ыанньыкка Улахан Мархаҕа аныгылыы хотон тутан үүтүнэн куораты хааччыйар. Ону таһынан Алтайга саха сылгытын, ынаҕын илдьэн, айылҕа уратытыгар иитэн боруобалаабыта хаһыс да сыла. Сибиинньэнэн дьарыктанар «Түмсүү» б/х Ульяна Кириллина курдук бастыҥ хаһаайыстыбалаах тэрилтэлэри ааҕа туруохха сөп этэ.

Өйү, кэрэни, үтүө санааны куоракка көрдөһөн эрэйдэнэриҥ буолуо. Тыаҕа, дьоҥҥо, айылҕаҕа таҕыстаххына, кордүүр да наадата суох —
барыта баар.
Ксенофонт Уткин

2000 сылга диэри үлэ-хамнас күөстүү оргуйара. Онтон чааһынай, бааһынай уонна тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар диэҥҥэ арахсыы өй-санаа буккуллуута үөскээн, үп-харчы көмөтө биллэ аччаан, аан дойду ырыынага ыган, онуоха Россия государствота айгыраабыта, ыһыллыбыта эбии буолбута. Саха сирин правительствота президенигэр уларыйыылара тыа сирин укулаатын отуорун хамсатан, фермерскэй хамсааһын улам симэлийэн, сүтэн-эстэн, сүөһү ахсаана аҕыйаан барбыта. Билигин даҕаны аҕыйыы турар.

Дьэ араас таһымҥа үлэлээн кэлбит уонна үлэлии олорор республика салалтата тыа сирин сайыннарыыга, дьон-норуот олоҕо чөл, байылыат олохтоноругар уопсай политикаҕа олоҕуран үлэлээбиккит буолуо.

Тыа хаһаайыстыбатыгар реформа сылыгар 9 министр уларыйда. Ол тухары күүстээхтик-уохтаахтык туруорсан, чааһынай, бааһынай тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары холбуу тутан сайыннарар, уоттаах-төлөннөөх министр үлэлээн ааспата. Тоҕо ыһан кэбиспиккитий, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаны өйүүр, сыыйа ити кэм устата кооперативтары нэһилиэктэринэн тэрийэн күүскэ үлэлиэх баара.

Бастаан тэриллибит бааһынайдар 25 сыл устата үлэлэһэн, кырдьан, араас кризистэр кэлэн уурайдыбыт. Кэнники 2-3 сылтан саҕалаан «Начинающие фермеры» диэн 1,5 мөлүйүөнүнэн үбүлээн хос тэрийэ сатааһын баран эрэр. Эмиэ уота күөһэ суох, тус-туһунан. Онно табыгастаах сир урут түҥэтиллибитин кэннэ хантан кэлиэй? Ити биир гектар сиргэ норуот санаата иҥэрэ суохха дылы. Егор Афанасьевич этэр дии, ити сылгы ииттэн тэринэр кооперативка 50 га сири биэрэххэ сөп диэн. Ол ханна ордон турара буолла?

Сири оҥоруохха, бааһына сирин кэҥэтиэххэ, нүөссүтүллэр сирдэнэн сиилэс буолар культураны ыһан үүтү, эти элбэтэр сорукка МТС-тары аҕыйах да буоллар тэрийиэххэ диэни отой ылыммаккыт. Холобур, федеральнай суол оҥоһуутугар Россия, Саха сирэ кыттыгас 40 млрд солк. көрөр, анал толору техникалаах колонналар үлэлииллэр.

Бүлүү 4 оройуонун сирин оҥоһуутугар, сүөһү иитиитигэр, олохтоох нэһилиэнньэни олоччу тупсарыыга, Бүлүү экономическай зонатын арааран көрүү наадатын хаста-хаста туруорсулунна. Бу уларыйбыт былааска күн-дьыл усулуобуйата эмиэ эбиилик буолан, уончанан сылларга оттуур, мэччирэҥ сирдэр ууга барбыттара. Ону түһэриигэ Үөһээ Бүлүү баһылыга Владимир Поскачин хас да экскаваторы атыылаһан, ходуһа уутун түһэрэн босхолообута. Ол даҕаны ууну түһэрин эрэ хапытаалынайдык ыраастыы аһа-саба турар гына оҥотторботоҕо буолуо.

Биһиэхэ сунтаардар ууну түһэрэр экскаваторы Ньурбаттан аҕалан үлэлэтэн былдьаһабыт. Ону да былдьаһан депутат буола охсоору Кэмпэндээйигэ тиэйэн илдьэн кыра сири хастарыы, оттон Бордоҥҥо илдьэн уу түһэрэ сатааһын. Бастакы бырайыак үлэтэ Быараҕаска Дириҥ Күөл, Көтөт диэн күөллэр ууларын түһэрии этэ. Ону Көтөт күөл уутун түһэттэрбэккэ экскаваторы күүстэринэн тиэйэн барбыттара. Ити «Сырдык Суол» б/х оттуур ходуһата этэ. Билигин уу буолан күөл үөскээн таах хаалла. Онон оттоммот. Ити 2014 сыллаахха буолбут комедия.

Саха норуота — кэскиллээх норуот. Үгүс күчүмэҕэй, дьалхааннаах кэмнэри, эрэйинэн-кыһалҕанан да буоллар, этэҥҥэ туораан, бүгүҥҥү күҥҥэ тиийэн кэллэ. Инникитин, омукпут бүтүннүүтэ биир санааланан, эбии ыкса сомоҕолостохпутуна, ханнык да бэйэлээх эриирдэргэ-мускуурдарга өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа, өссө эбии өрөйөн-чөрөйөн, өргөйөн, барҕарыы суолунан
барыахпыт диэн энчирээбэт эрэллээхпит. 

Софрон Данилов

Үчүгэйдик боччумуран тыа сирин оттуур, бурдук ыһыллар бааһыналары, ыраах быраҕылла сытар үрэхтэри оҥорууга аналлаах МТС-тары үбүлээн тэрийиэххэ. Республикаҕа 5 МТС сөп буолуо. Бүлүү улуустарыгар Үөһээ Бүлүүгэ уонна Сунтаарга, иккис МТС илин эҥээр улууска уонна киин улуус сирдэрин оҥоһуутугар аныахха. Аныгы күүстээх техниканан урукку курдук үрэх дулҕатын астаран тыаҕа таһаарбакка бэйэтигэр илдьиритэр пресс барабаанынан илдьи сыстаран, дискэнэн дэхсилээн оҥордоххо кыах баар буоллаҕа.

Михаил КОКОЛОВ,

үлэ, тыыл бэтэрээнэ, саха алмааһын арыйыы кыттыылааҕа,

СР тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Россия үтүөлээх фермерэ.

Сунтаар, Кириэстээх.