Ийэ тыл уонна икки тылы билии

Бу киһиэхэ оҕо сааһыттан саҕалаан, улаатан кырдьыар диэри салҕана турар процесс. Арҕаа дойдуларга билингвизм көстүүтүн наукаҕа ХХ үйэ иккис аҥаарыттан чинчийэр буолбуттара. Ити проблема миграционнай хамсааһыннары кытта ыкса сибээстээх. Россияҕа билингвизм көстүүтүн өссө ааспыт үйэ 20-30-с сылларыгар педология наукатыгар оҕо төрөөбүт тылын таһынан нуучча тылын хайдах баһылыан сөбүн билээри үөрэтэн тураллар. Төрөөбүт тыл сүөгэйин-сүмэтин илдьэ сылдьар көстүүнэн норуот фольклора, литературата, үгэстэрэ буолалларын оччотооҕу учуонайдар тута быһаарбыттара. Оҕо төрөөбүт тылын толору билэрэ атын омук тылын үөрэтэригэр төһүү күүс буоларын ыйбыттара. Бу боппуруоска чулуу педагог К.Ушинскай элбэҕи этэн турар.

ХХI үйэҕэ балаһыанньа тосту уларыйда. Эппиппит курдук, аныгы саха оҕото икки тыл эйгэтигэр улаатар. Телевидение, Интернет нөҥүө нууччалыы тылынан иһитиннэрии төрөөбүт саҥаны биллэрдик баһыйар буолла. Холобур, куорат оҕото дьиэтигэр сахалыы саҥара сылдьан баран, уһуйааҥҥа тиийэн икки тылынан саҥарарыгар буккуллара баар суол.

Кэлиҥҥи кэмҥэ дойдуга үөрэхтээһин эйгэтигэр элбэх уларыйыылар таҕыстылар. ФГОС системата киириэҕиттэн үөрэнээччи билиитин-көрүү­түн таһымыгар (компетенциятыгар) араас ирдэбил баар буолла. «Күрэстэһэр кыахтаах» үөрэнээччини бэлэмнээһин – судаарыстыба сакааһын быһыытынан олохтонно. БКЭ туттарар туһуттан учуутал, төрөппүт, үөрэнээччи, ким хайдах кыахтааҕынан, элбэх сыраларын уураллара эрэйиллэр буолла. Маннык балаһыанньаҕа төрөөбүт тылынан үөрэнии, төрөөбүт тыл суолтата хайдах эрэ күлүккэ хаалар кутталланар.

Хайа баҕарар төрөппүт оҕото ситиһиилээх буоларын ыраланар. Оттон ситиһии оҕо хайдах иитиллэн тахсарыттан тутулуктаах. Бастатан туран, манна төрөппүт уонна педагог оруоллара быһаарыылаах буолуон сөп. Оҕо хайа хайысхаҕа тардыһыыта ордук чорбойорун сөпкө бэлиэтии көрөн сайыннардахха, кини салгыы сайдарыгар олук ууруллара саарбахтаммат. Ол эрэн киһи дьоҕурдара үйэтин устатыгар араас кэмҥэ, түгэҥҥэ арыллыахтарын сөп. Ол да буоллар, саамай күүстээх дьайыыны «оҕо – төрөппүт» икки ардынааҕы сыһыан оҥорор.

Өскөтүн эдэр киһи салгыы идэни баһылыырыгар, онтон үлэлээтэҕинэ профессиональнай уопуту ыларыгар нуучча тыла оруолу оонньуур эбит буоллаҕына, төрөөбүт тыл кини Киһи, Личность быһыытынан сайдыытыгар күүстээх дьайыыны оҥорор. Бу атын омук култууратын, эйгэтин, дьонун кытта алтыһыы түгэнигэр ордук биллэр. Оттон аныгы үйэҕэ оннооҕор Сахабыт сирэ араас омук алтыһар дойдутугар кубулуйда.

Төрөөбүт тылынан саҥарар, ааҕар, суруйар киһи олоххо тардыһыыта ордук күүһүрэр. Ыарахаттары көрсөрүгэр киниэхэ төрөөбүт тыла, култуурата, сиэрэ-туома, этнопсихологтар этэллэринэн, «быыһыыр тыы» оруолун солбуйуон сөп.

Икки тылынан сайдыы, чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн, оҕо аайы араастык барар. Холобур, тылыгар кэһиллиилээх (логопедические нарушения) оҕо икки тылы баһылыы охсоро күчүмэҕэйдээх буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ, кини бастаан утаа биир тыл систематын сөпкө баһылаатаҕына эрэ фонематическай истэр дьоҕура ситэр кыахтанар. Сахалыы үөрэтэр методикалаах логопед көстүбэтиттэн төрөппүт оҕотун нууччалыы тылынан дьарыктатарыгар тиийэр. Хомойуох иhин, тылга кэhиллиилээх оҕо ахсаана күннэтэ элбии турар.

Төрөөбүт тылынан саҥарар, ааҕар, суруйар киһи олоххо тардыһыыта ордук күүһүрэр. Ыарахаттары көрсөрүгэр киниэхэ төрөөбүт тыла, култуурата, сиэрэ-туома, этнопсихологтар этэллэринэн, «быыһыыр тыы» оруолун солбуйуон сөп.

Түүр төрүттээх саха тылын дорҕоонун системата нуучча тылын гиэниттэн ураты. Биир олоххо баар кыһалҕа итиннэ сытар. Холобур, саха оҕото нууччалыы тыл систематыгар көhөн хаалар түбэлтэтигэр, кини сахалыы тыл дорҕооннорун сатаан таһаарбат буолар. Устунан тыла сатаан өҕүллүбэтиттэн кыбыстан кэпсэтэригэр хааччахтаныан сөп. Бу маннык түбэлтэҕэ сахалыы ырыа-тойук, хомус оҕо төрөөбүт тылыгар эргиллэригэр көмөлөһүөн эрэ сөп. Оччотугар оҕону фольклор араас жанрын дьарыктарыгар уhуйар аныгы кэмҥэ биир үтүө суол буолуон сөп.

Саха сиригэр үөрэхтээhин эйгэтэ билингвальнай диэххэ сөп. Ол гынан «ыраас билингв» диэн сэдэхтик көстөр. Икки тылга буккуллуу түмүгэр «билингв» буолбакка, ордук «полулингв» элбиир. Бу оҕо эбэтэр эдэр киһи сахалыы да, нууччалыы да сатаан санаатын толору эппэт буолан, устунан туох эрэ итэҕэстээх курдук сананан, личность быhыытынан ситэри сайдыбакка сабыллан хаалар. Биллэн турар, билингв киhи олоҕор ордук ситиhиилээх, эйгэтэ, кыаҕа полулингв киhитээҕэр быдан киэҥ буолар.

Билингв киһи сайдыыта ордук дэгиттэр буолар. Мэйиитин икки полушариета тэҥҥэ үлэлиир кыахтанар. Биллэн турар, билингв буолар туһуттан киһи олоҕун устата бэйэтин сайыннарыан наада. Бу кини олоҕор-дьаhаҕар, үөрэҕэр-үлэтигэр олус туhалаах. Билингв оҕо атын омук тылларын чэпчэкитик баhылыыр кыахтанар.

2010 сыллаахха алын сүһүөх оскуола оҕолоругар чинчийии ыыта сылдьыбыттаахпыт. Ол курдук, куорат оскуолатын сахалыы уонна нууччалыы кылаастарын тэҥэ тыа оскуолатын (национальнай оскуола бырагыраамата) үөрэнээччилэрин өйгө тутар дьоҕурдарын (память), тылларын логикатын, этиини оҥорор кыахтарын, толкуйдуур дьоҕурдарын тэтимин үөрэппиппит. Чинчийии чуолаан учууталларга аналлаах түмүктэри көрдөрбүтэ: араас бырагырааманан үөрэтии оҕо өйө сайдарыгар хайдах дьайарын уонна үөрэтии методикатын чааһыгар туох учуоттаныахтааҕын туһунан. Оттон төрөппүттэргэ анаан, кылгатан эттэххэ, национальнай бырагырааманан үөрэнэр тыа оскуолатын оҕолоро төрөөбүт тылларыгар нууччалыыларынааҕар ордук үрдүк таhымнаахтарын көрдөрбүттэрэ. Оннооҕор сахалыы саҥаҕа тылларын логикатын таһыма куорат оҕолорунааҕар үрдүгэ, өйгө тутар дьоҕурдара (память) фольклор уобарастарынан «байытыллыылааҕа» көстүбүтэ. Ол аата кинилэр подсознаниелара ордук тэтимнээхтик үлэлиир буолан, уобарастаан көрөр дьоҕурдара ордук сайдыылаах. Оттон подсознание «коллективнай бессознательнайы» кытта ыкса сибээстээх. Оччотугар тыа оскуолатын сахалыы тыллаах кылааһын үөрэнээччитэ айымньылаах үлэҕэ уонна практическай дьарыкка айылҕалара ордук чугас буолуон сөп.

Куорат оскуолатыгар сахалыы кылааска үөрэнэр оҕолор нууччалыы тылынан бэриллэр сорудахтары ордук үчүгэйдик толорбуттара, икки тыллаах эйгэҕэ улаатар буоланнар, сахалыы да сорудахтары кыайбыттара, ол гынан манна үөрэхтэригэр ситиһиилээх эрэ оҕолорго үрдүк көрдөрүүлэр булуллубуттара.

Нууччалыы тыллаах кылааска үөрэнэр саха оҕолоро биир эрэ тест түмүгүнэн үрдүк көрдөрүүнү ситиспиттэрэ – ол кинилэр (нууччалыы) толкуйдуур дьоҕурдарын тэтимэ. Кырдьык, омос көрдөххө, нууччалыы иитиилээх-саҥалаах оҕо толкуйдуура түргэн буолан, эппиэти биэрэ охсорго дьулуһар. Оттон бу саха омук ментальноһыгар арыый сөп түбэспэт көстүү буолан, кэлин социальнай бөлөххө (групповой идентичноһыгар) киириитигэр ыарахаттары көрсүөн сөп. Сахалыы холку, дуоспуруннаах, арыый бытаан тэтиминэн сылдьар оҕолору кытта сөп түбэспэккэ, үөлээннээхтэрин кытта бодоруспакка хаалыан сөп. Оччотугар устунан бу эдэр киhи нууччалыы саҥаланан, өйө-санаата уларыйан, саха буоларын букатыннаахтык умнуон сөп.

Чинчийии түмүгүнэн, гармоничнай билингвтары тыа да, куорат да оҕолоруттан булуохха сөп. Кинилэр билингв буолар төрүөттэрэ уопсай дьоҕурдарыгар сытар. Полулингвтар ордук ортотук уонна мөлтөхтүк үөрэнэр оҕолор быыстарыгар элбэхтэр.

Оҕо гармоничнай билингв буола улаатарын туһугар хас биирдии төрөппүт бэйэтэ кыһаллыахтааҕа саарбаҕа суох. Бастатан туран, ити төрөппүттэн оҕото хайа баҕарар тылынан саҥара үөрэнэригэр болҕомтолоох, эппиэтинэстээх сыһыаны ирдиир. Тыл уонна Өй култууратын сайыннарыы – ХХI үйэҕэ сахаларга үүнэр көлүөнэ ыччаты иитии сүрүн соруга буо­луохтаах.

Любовь Старостина,

«Ийэ тыл кэскилэ – Психология хайысхата» өрөспүүбүлүкэтээҕи общественнай түмсүү кыттыылааҕа,

психологическай наука кандидата.