«Көмүс күһүн» көмүһүн улахан аҥаарын дьааҥылар ыллылар

Москуба куоракка алтынньы ыйга буолан ааспыт “Көмүс күһүн” быыстапкаҕа дойду 50 регионнарыттан 100-н тахса тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччылара кыттыыны ыллылар. Манна дойду араас муннугуттан 1,5 тыһыынчаҕа тиийэр араас көрүҥнээх бастыҥ астарын-үөллэрин, саҥа технологияларын быыстапкаҕа туруордулар. Быйылгы быыстапкаҕа өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччылара 44 мэтээли тутан үөрэн-көтөн эргилиннилэр. Кинилэр 28 кыһыл көмүс мэтээл, 8 үрүҥ көмүс, 8 боруонса мэтээл хаһаайыннарынан буоллулар.

Бу  44 мэтээлтэн 13-үн (11 кыһыл көмүс)   Верхоянскай улууһун  «Тымныы полюһа» ТХПК ылан  быйыл рекорд  олохтоото.  Дьааҥы ТХПК оҥорон таһаарар саха сылгытын, убаһатын этиттэн уонна таба этиттэн оҥоһуллубут бородууксуйата хаачыстыбатынан, ураты амтанынан тэҥнээҕин булбата.  “Көмүс күһүн” Бүтүн Россиятааҕы быыстапкаҕа дьааҥылар 13 төгүл субуруччу кыттыыны ыллылар. Ааспыт сылга эмиэ 11 кыһыл көмүс мэтээллээх эргиллибиттэрэ.

Кооператив директора  Екатерина Алексеевна Портнягинаны Үөһээ Дьааҥыга билбэт киһи суоҕа буолуо. Москваҕа үрдүкү комсомольскай оскуоланы кыһыл дипломунан  бүтэрэн баран “Верхоянскай” сопхуоска парткабинет сэбиэдиссэйинэн үлэлиир, онтон куорат сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн талаллар. Екатерина Алексеевна  аҕыс сыл устата куораты салайар кэмигэр тутуу үлэтэ, суол оҥоруута, дьиэ-уот, музей тутуута тэтимнээхтик барбыта. Куорат уулуссаларын суолун бетоннааһыҥҥа оччолорго доҕордуу Украинаттан тутуу биригээдэтин аҕалтаран 3 сыл устата улахан хонтуруолунан үлэлэтэн бу суоллар 30-тан тахса сыл сулууспалаатылар. Оттон икки этээстээх кыраайы үөрэтэр музей В.З.Кириллина салалтатынан  дойдуга кытта биллэр биир бастыҥ, баай экспонаттаах Тымныы полюһун музейа буолан турар. 80-90-с сылларга үп-харчы уустук кэмигэр тутуулар сүрүннээн хаһаайыстыбаннай ньыманан, бэйэ кыаҕар тирэҕирэн  бараллара. Көмүсчүттэр ситэ туппакка хаалларбыт бөһүөлэктэриттэн турба, тутуу матырыйаала  тиэйтэрэн бу музей ситэриллибитэ. Маны таһынан эмиэ бу ньыманан музыкальнай оскуола тутуллубута. Кырдьаҕас Верхоянскай куората политсыылынайдар олоруохтарыттан баай политическай историялаах, тымныы полюһун статуһун илдьэ сылдьар, туһунан суоллаах-иистээх куорат  буолар. Куорат 350 сыла туолуутугар анаммыт өйдөбүнньүгү, Верхоянскай – Тымныы полюһа буоларын санатар Тымныы Оҕуһун монуменын, политсыылынайдарга анаммыт стеланы туруорбуттара. Бу кэмҥэ куорат стадиона саҥардыллыбыта. Бу үлэ барыта оччотооҕу улуус салайааччылара, дьон, норуот өйөбүлүнэн барбыта. Ону таһынан Екатерина Алексеевна кэргэнэ , СР үтүөлээх тренера Петр Портнягин дьону, спортсменнары көҕүлээн,  уопсастыбаннас күүһүнэн мас соҕотуопкалаан тустуу саалатын туппуттара. Ыраах хоту сиргэ оҕо спордун көҕүлүүр сыалтан “Полюс холода” өрөспүүбүлүкэтээҕи турнир ыытыллар буолбута элбэх биллэр спортсменнары иитэн таһаартаабыта, бу күрэҕи үрдүк таһымҥа таһаарбыта.

2001 сыллаахха Екатерина Портнягина Верхоянскторг тэрилтэтин салайа олорон бэйэлэрин сылгы иитэр базаларыгар, Дьааҥы биир кэрэ муннугар биэ кымыһынан эмтэнэр,  сынньанар “Харысхал” оҕо лааҕырын туттарбыта. Манна сыллата 120-лии оҕо ыаллыы улуустартан кытта кэлэн өбүгэлэрин эмтэнэр үгэстэрин салҕаан дьиҥнээх биэ үүтүнэн оҥоһуллар кымыһы иһэн доруобуйаларын бөҕөргөтөллөр.

Эһэлэрим  тэлбит суолларынан

Биһиги Екатерина Портнягинаны кытта көрсөн кэпсэттибит.

— Екатерина Алексеевна, Москубаттан итинник улахан быыстапкаттан сыллата көтөх муҥунан мэтээллээх эргиллэҕит. Ситиһиигит төрдө туохханый?

— Биһиги уопутуран истэхпит ахсын өссө күүскэ бэлэмнэнэн баран барабыт. Быйыл тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарааччыларын быыстапката    ВДНХ 80 сылын туолуутугар ананан киэҥ хабааннаахтык тэриллэн  барда. Хас сырыы ахсын бу быыстапкаҕа кыттарбар эһэлэрбин саныыбын. 1954 сыллаахха ыраах хоту сытар  оройуонтан эһэм Н.Н.Слепцов  —  Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннаах стахановец, булчут оҕонньор былаанын 500% толорон уонна иккис эһэм — ийэм аҕата, Ленин уордьаннаах Т.А.Стручков , эмиэ булчут оҕонньор ВДНХ кэлэн кыттар чиэскэ тиксибиттэр. Эһэм Тимофей Алексеевич Дьокуускайга түнэ этэрбэстээх кэлбитин Москубаҕа ыытаары бачыыҥка көрдүү сатаан булбатахтар. Атаҕын размера 46-х эбит, онтон ыксаан киирсэбэй саппыкы булан кэтэрдэн ыыппыттар. Ол иһин сырыы ахсын ВДНХ үктэнним да эһэлэрим барахсаттары саныыбын. Хайдах муна-тэнэ сылдьыбыттара буолла диэн.

Биһиги быйыл да илдьэр аспыт көрүҥүн кэҥэтэн уопсайа 500 киилэ бородууксуйаны  илдьэ барбыппыт. 13 мэтээл ылбыппытыттан 10 эттэн оҥоһуллубут астар этэ. Мантан 8 Дьааҥы убаһатын этиттэн оҥоһуллубут араастаан ыыһаммыт, оҥоһуллубут эт, ойоҕос, буут этэ, халбаһыы астар этилэр. Маны таһынан таба этиттэн оҥоһуулары улаханнык сэргээбиттэрэ. Биир көмүс мэтээлбитин арыыга уонна боруонса мэтээллэри биэ кымыһыгар ылбыппыт. Биһиги 13-с сылбытын манна кэлэн кыттар буоламмыт өрүүтүн атыылаһар дьоннордоохпут. Москвичтар ардыгар чопчу биһигини көрбүтүнэн кэлэннэр атыылаһаллар.  Биһиги эһиги минньигэс аскытын олус күүппүппүт, эһиэнэ аскыт натуральнай дэһэллэр уонна 10-15 тыһ. тиийэ харчыга атыылаһан бараллар. Сибииргэ үлэлии сылдьыбыт нууччалар: «Ностальжи, оленинки хочется», — диэбитинэн кэлэллэр. Аны москвичтарбыт убаһа этигэр үөрэнэн олус минньигэс диэн кэлэ тураллар. «Хаса», «ойогос»  диэн аатын кытта билэллэр.

Ардыгар тоҕо сыллата айанныыгыт диэн сорохтор ыйыталлар. Биһиги маннык улахан таһымнаах быыстапкаларга кыттан элбэххэ үөрэнэбит, саҥа технологиялары үөрэтэбит, бородууксуйабытын Россия таһымыгар таһааран рекламалыыбыт. Мин үлэһиттэрбин , технолог уолаттарбын  илдьэ сылдьабын, кинилэр  элбэххэ үөрэнэллэр. Кымыс оҥоһуутугар Башкирия, Калмыкия технологтарын кытта уопут атастаһабыт. Ямаллар технологтара былырыын «сыровяленая оленина» ылан барбыттара, онтон «Якутские чипсы» диэн оҥорон  атыылаатылар. Архангельскай уобаластар улар, эһэ, туртас, бобр этин аҕалан атыылаатылар. Киһи кинилэртэн үөрэнэрэ элбэх.

Депутат  үлэтэ дьон кыһалҕатын быһаарыыга туһуланара

—  Ил Түмэн  III ыҥы­рыы­лаах мунньаҕар депу­та­тынан талыллан үлэлээ­битиҥ туох өйдөбүлү хаалларбытай?

— 2002 сыллаахха ытык Дьааҥым дьоно итэҕэллэрин биллэрэн Ил Түмэн үһүс ыҥырыылаах мунньаҕын депутатынан талбыттара. Алта сыл устата производствоттан тэйбэккэ үлэлээбитим. Ыраах хайалар быыстарыгар тайаан сытар улууска таас тутууну көҕүлүүр олус уустук. Ити сылларга билигин улуус киэн туттуута буолбут Баатаҕай уонна Боруулаах таас оскуолаларын тутуу, Верхоянскай куорат таас оскуолатын бырайыагын оҥоһуута бэрт элбэх кэпсэтии, сүүрүү-көтүү түмүгүнэн ситиһиллибитэ. Манна улуус баһылыга В.Г.Павловы  кытта биир санаанан үлэлээбиппит үтүө түмүктээх буолбута.

Биир улахан ситиһиибитинэн хоту улуустарга тыын суолталаах кыһалҕаны быһаарыы – «Об особом режиме завоза грузов в Арктические районы» диэн сокуон ылыллыыта буолбута. Бу сокуонунан ыраах сытар улуустарга сүрүн  бородуукта 12 көрүҥэр айанын ороскуотун толуйуу хоту улуустар дьонноругар улахан төһүү буолбута. Хаһаайыстыбаннай үлэҕэ, атыы-эргиэн эйгэтигэр эриллибит буолан бу  улахан кыһалҕа буоларын билэбин. Арктика оройуоннарыгар сэбиэскэй былаас кэмиттэн аһы-таҥаһы сөбүгэр сыанаҕа тиэрдии, ороскуотун уйунуу  судаарыстыба тус хонтуруолугар турар сүрүн сорук буолара. Билигин Арктиканы сайыннарыы дойду стратегическай соругун быһыытынан турбута саамай сөп. Дьон аһыыр-таҥнар кыаҕа суох буоллаҕына, инфраструктура сайдыбат, суол-иис уустук буоллаҕына киин сирдэргэ көһөргө күһэллэр.

Бэйэ кыаҕар тирэҕирэн атахпытыгар турбуппут

— Екатерина Алексеевна, хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы, батарыы олус уустук. Дьахтар киһи санныгар  бу чэпчэкитэ суох салааҕа туох санааттан ылыстыҥ?

— Мин олохтоох аһы-таҥаһы оҥорон таһаарыы, миэстэтигэр астааһын, соҕотуопкалааһын, нэһилиэнньэни чөл, экология өттүнэн ыраас, эккэ-сииҥҥэ туһалаах аһынан хааччыйыы олус наада эбит диэн бу уустук эйгэни талбытым. Кэлии аһы олохтоох дьон этэ-сиинэ ылыммат, мантан араас ыарыыларга ыллараллар диэн быраастар сөпкө этэллэр. 2007 сыллаахха олохтоох аһы миэстэтигэр оҥорон  таһаарыыны сайыннарар инниттэн ТХПК иһинэн үс сыахтаах ас-үөл комбинатын туппуппут. Манна  иҥэмтиэлээҕинэн, доруобуйаҕа туһалааҕынан уонна ураты амтанынан аатырбыт Дьааҥы сылгытын, убаһатын этин, кымыһын, куобаҕын, хоту улуустар балыктарын, Бытантайдар табаларын этин нэһилиэнньэттэн тутан соҕотуопкалыыбыт уонна батарабыт. Маны таһынан үрүҥ ас 12 көрүҥүн нэһилиэнньэҕэ таһааран атыылыыбыт. Ааспыт 2018 сылга 7 тонна эти, 5,5 тонна балыгы соҕотуопкалаан атыыга таһаарбыппыт. Араас ыыһаммыт, тууһаммыт балыгы, эти, халбаһыыны, кэтилиэти дьон хамаҕатык атыылаһар. Ордук Дьааҥы сылгытыттан оҥоһуллубут астары  дьон олус сөбүлүүр. Биһиги үлэбит социальнай суолталаах, тоҕо диэтэргит кэлии ас сыанатыттан быдан чэпчэки. Усуйаана балыксыттарын хаһаайыстыбалара, Эбээн-Бытантайдар табаһыттара, Хатас сибиинньэ тутар комбината – биһиги эрэллээх партнердарбыт буолаллар.

Бастакыттан бэйэ кыа­ҕар тирэҕирэн үлэбитин саҕалаа­быппыт, биһиэхэ толору хааччыллыылаах таас хотоннор суохтар. Маннык уустук салааны сайыннарарга оҥорон таһаарар үппүтүн производствоҕа угарга кыһаллар этибит. Сыахтарбытын толору үлэлэтэр сыалтан бэйэ баасата баарын хааччыйыахха наада. 2012 сылга Россельхозбаантан кредит ылан 600 кв.м иэннээх хотон туттарбыппыт, 30 төбө сүөһү ылан 220 диэри элбэппиппит. Инньэ гынан баппаккалар эргэ столярканы оҥорон онно борооскулары туппуппут. Маны таһынан чааһынай сүөһүлээх, сылгылаах дьоннор биһиги партнердарбыт буолаллар. Хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар  дойдуларыгар бэриниилээх, өбүгэлэрин төрүт дьарыктарын тутан олорор дьоннор дьиҥнээх дьоруойдар буолаллар. Кинилэр сотолорун ортотунан ууну кэһэ сылдьан оттууллар, ходуһалара дулҕа буолан техника соҕуруу улуустар курдук киэҥник хабан үлэлээбэт. Оту ууттан ороон таһааран кытыы сиргэ куурдан, сахсатан баран дьэ хомуйаллар. Бу үлэ барыта илиинэн оҥоһуллар, аны оту ыраахтан тиэйэн аҕалыыга уматык ыарахана эмиэ охсон таһаарар. Ороскуотуҥ барыскынааҕар улаатан тахсар.  Сахаагроплем тэрилтэтиттэн сиэмэ ылларан 4 сыл устата ынахтарбытын буоһаттыбыт, онон сүөһү хаанын уларытыыга сүрдээҕин үлэлэстибит. Инники өттүгэр Эбээн-Бытантайтан саха ынаҕын атыылаһан аҕалан туһунан тутар былааннаахпыт.

Хоту сиргэ тиэйэн илдьэн батарыыга аҥардас транспорын ороскуота  оҥорон таһаарар барыскын сиэн кэбиһэр. Ол иһин үгүс чааһынай тэрилтэлэр улахан эргитэр үптэрэ-харчылара суох буолан, тиэйиитин ороскуота улаханыттан,  уматык сыаната ыараханыттан, көмө суоҕуттан эстэн, банкроттаан хаалаллар. Эдэрдэр киин сиргэ тардыһаллар, саастаахтар сүөһүлэрин  барыһа суох диэн эһэргэ күһэллэллэр. Онон хоту сиргэ сэбиэскэй да кэмнэргэ дьону аһаттыннар, сүөһүлэрин элбэттиннэр диэн  тыа хаһаайыстыбата сайдыытыгар кырата суох дотация көрүллэр этэ. Онон олохтоох аһы-таҥаһы оҥорон таһаарааччыларга сүрүн сорук быһыытынан көрөн систиэмэлээх судаарыстыбаннай өйөбүл уонна көмө барара  наада.

Биһиги улуус 16  нэһилиэгэр  үүт аһылыктары соҕотуопкалыыр бэйэбит пууннарбытын арыйбыппыт. Сүрүн атыылаһааччыларбыт Баатаҕайга уонна Верхоянскай куоратыгар бааллар.

Биһиэхэ сезон устата 100-кэ киһи үлэлиир, оттон кээпэрэтиипкэ 63 үлэһиттээхпин. Кинилэр социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолууларын кыалларынан хааччыйа сатыыбыт. Тыа сиригэр бюджет эрэ үлэһиттэрэ судаарыстыбаттан хамнастаахтар.  Онон хас биирдии улууска кыахтаах биир заготовитель баара уонна судаарыстыбаттан өйөбүллээх буолара наада. Кинилэр нэһилиэнньэни удамыр сыанаҕа олохтоох аһынан хааччыйалларын ааһан үлэ миэстэтин таһаараллар. Онон  тыа сиригэр үлэ миэстэтин таһаарыы  —  бу дьоҥҥо киэһээ астаах , сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээх буолууларын хааччыйар социальнай суолталаах хамсааһын. Дьон инники дьылҕатыгар эппиэтинэстээх буолуу   —  салайааччы эбээһинэһэ.

Наталья Попова

Уважаемые читатели!

1. Покупая электронную версию Издания, вы осознаете, что покупаете ее исключительно для личного (семейного) пользования. Перепродажа или любая другая передача купленного вами номера газеты третьим лицам запрещается и может преследоваться по закону.
2. Обязанности продавца, в качестве которого выступает Издание, считаются выполненными с момента отправки Покупателю ссылка на скачивание купленного и оплаченного им номера газеты.
3. Стоимость газеты в розницу 30 руб.

ВАЖНО! Иногда, по независящим от Издания причинам, спам-фильтры Покупателя перебрасывают письмо с заказанной вами ссылкой в папку «Спам». Поэтому если вы не получили от нас автоматически сгенерированного письма со ссылкой, для начала проверьте папку «Спам». Если его нет и там — обращайтесь в нашу редакцию.