Кэҥкэмэ сиригэр уу сахалыы дьаһанан

Бүлүүлүүр суол 46-с аартыгар үс саха ыала сир ыланнар олус кэрэ көстүүлээх Кэҥкэмэ сиригэр уу сахалыы тэринэн олороллор

«Өйү, кэрэни, үтүө санааны куоракка көрдөһөн эрэйдэнэриҥ буолуо. Тыаҕа, дьоҥҥо, айылҕаҕа таҕыстаххына көрдүүр да наадата суох – барыта баар».
К.Д. Уткин

Бүлүүлүүр суол 46-с аартыгар  үс саха ыала сир ыланнар олус кэрэ көстүүлээх Кэҥкэмэ сиригэр уу сахалыы тэринэн олороллор. Кэҥкэмэ үрэҕин батыһа олус кэрэ айылҕалаах сиргэ киэҥ-куоҥ уһаайбаҕа араас тутуулар, сахалыы туруорбах балаҕан, сэргэлээх кырдал, хотон, от хаһаанар сарай көстөллөр. Көннөрү сайылык ыаллара буолбатахтарын арай суруктаах-бичиктээх стендэлэр туоһулууллар.

Уу чуумпу, үүт тураан, киһи санаалыын сынньанар кэрэ көстүүтэ харах ыларын тухары арыллар.

Диана Васильевна уонна Анатолий Игнатьевич Чомчоевтар  тыа сирин талан, куорат быылыттан, тыаһыттан-ууһуттан тэйиччи, уота-күөһэ суох сиргэ  буруо таһаарынан, сүөһү тутан  олорбуттара уонча сыл буолбут. Диана Васильевна саха ынаҕын, саха сылгытын утумнаахтык чинчийбит генетик-учуонай.  Саха сүөһүтэ судаарыстыбаттан өйөбүллээх буолуутугар, эстэн-быстан хаалбатыгар  баар кыаҕын, сыратын ууран туран үлэлээбитэ. Өбүгэлэрбит үйэлэр түгэхтэриттэн илдьэ кэлбит саадьаҕай сүөһүлэрэ Эбээн-Бытантай улууһугар эрэ арыыланан хаалбыта дьикти.  Саха сүөһүтэ барахсаны хоту дойду дьоно-сэргэтэ  хайаларын быыстарыгар хорҕотон, сыһыыларыгар саһыаран атын боруода сүөһүнү кытта буккуйбакка, эһэн-симэлитэн кэбиспэккэ күн бүгүҥҥэ диэри  илдьэ кэллилэр. Диана Потапова хоту үлэлиир сылларыгар саха сүөһүтүн атын улуустарынан кытта тарҕатан, чинчийэн, сырдатан кэллэ.

Саха ынаҕар кутун туттарбыт учуонай Кэҥкэмэҕэ сахатын сүөһүтүн кытта тутан, ууһатан,  көрөн-харайан, саха ынаҕын үүтэ хойуутун, сүөгэйэ минньигэһин, сүмэһиннээх минньигэс этэ киһи доруобуйатыгар ураты туһалааҕын олоххо тэҥнээн көрөн, билигин да үөрэтэ-чинчийэ олорорун көрөн олус махтана санаатым. Диана Васильевна күннээҕи түбүгүн быыһыгар кэргэнэ Анатолий Игнатьевич ыараханнык ыалдьан баран, саха ынаҕын үүтүн иһэн, суоратын сиэн өрүттүбүтүн кэпсээтэ. Чомчоевтар биһигини сүөгэйдиҥи хойуу үүтүнэн, тымныы суоратынан күндүлээтилэр. Саха ынаҕын үүтүн ураты амтана оҕо сааһым умнуллубат кэрэ кэмнэрин санатта — эбэм сарсыардааҥҥы күөрчэҕин, алаадьы сыттаах илиитин, сыһыыны толору сыспай сиэллээх сырсарын, хороҕор муостаах мэччийэрин,  бостуук һайдыыр куолаһын… Бу барыта оччотооҕу былаан туруу сылларын санатан өҥнөөх киинэлии харахпар бу баардыы элэҥнээн ааста. Дьон барыта үлэлээх, сарсыҥҥыга эрэллээх, үүт-сүөгэй үрүйэлии устара, олох күөстүү оргуйара…

Дьиэлээх хаһаайка сүөһүлэрин кыра оҕолуу таптаан эймэнитэр, ааттара да ураты  — Суораттаах, Чохоон, Күөрчэх, быйыл төрөөбүт торбоһо  — Ымдаан. Сүөһүлэрин олус истиҥник имэрийэн-томоруйан хайдах курдук сымнаҕастарын, көрүүлэрэ-истиилэрэ судургутун, улахан да тымныыны уйунар уратыларын, кыра отунан кыстаан тахсар кыахтарын, тымныы ойбонтон уулуулларын, ыарыыга ылларбаттарын, үүтүн сыата үрдүгүн, эккэ-хааҥҥа  туһалааҕын, этэ минньигэһин кэпсээтэ. Саха ынаҕар сыһыан тосту уларыйан, Таастаахха баар питомникка саҥа хотон тутуллара наадатын, Хоту дойду уустук усулуобуйатыгар хайаан да саха сүөһүтүгэр судаарыстыбаттан туһунан өйөбүл баар эрэ буоллаҕына дьон ууһатар, элбэтэр кыахтаныахтарын сөбүн кэпсээтэ. Бэл сэрии аас-туор, уот кураан сылларыгар өбүгэлэрбит саха сүөһүтүн ахсаанын энчирэппэккэ илдьэ кэлбиттэрин бүгүҥҥү сайдыылаах үйэҕэ ама симэлитэр дьылҕалыахпыт дуо диэн Диана Васильевна хараастар.

— Манна көһөн кэлбит сүрүн төрүөппүт — кэргэним урукку дьар­ҕата бэргээн  уонна аныгы эмп-томп улаханнык көмөлөспөккө, таас дьиэҕэ хаайтарбытынан букатын иэдэйииһи диэн айылҕаҕа дьиэ-уот туттан олорорго быһаарыммыппыт. Чернобыль саахалын туоратыыга баран үлэлээн, ол содула доруобуйатыгар  охсуута улахан. Бииргэ үлэлээбит дьонноро бары олохтон барбыттара. Кини эрэ хаалла. Бу иннинэ саха ынаҕын үүтүн  ылларан иһэртэхпинэ арыый аматыйар курдук этэ. Уонна сахалыы да толкуйдаан көрдөххө —  айылҕалыын алтыһыы, ыраас салгын, төрүт дьарык өбүгэлэрбитин уһун тыыннаан  баччааҥҥа диэри аҕаллаҕа. Былыр эмп-томп суоҕа да, эһэлэрбит, эбэлэрбит кимнээҕэр чөл, чэгиэн туруктаах, уһун үйэлээх этилэр. Сэттэ сыл устата Финляндия учуонайдарын кытта саха ынаҕын кэтээн көрөн үөрэттибит. Саха ынаҕа эмиэ саха сылгытын курдук түҥ былыргыттан кэлбит сүөһү эбит диэн түмүккэ кэллибит. Майгытын-сигилитин үөрэтэн көрдөххө, кыыл сылдьыбыт сүөһүнү дьиэтиппиттэр эбит.

Манна көһөн кэлиэҕиттэн, саха ынаҕын үүтүн иһэн  Анатолий Игнатьевич доруобуйата быдан тубуста. Кореяттан профессордар кэлэн барбыттара, бу хайдах баччааҥҥа диэри тыыннаах сылдьаҕын диэн ыйыталлар. Бэйэтэ дьыл кэминэн көрөн оту-маһы оргутан иһэ сылдьарын уонна саха ынаҕын үүтүн туһатын истэн, бииргэ үлэлиэххэ дииллэр. Ону солом суох диэн аккаастыыр. Күн-түүн утуйбакка кыра атомнай станцияны хайдах дьоҥҥо туһалаах гына оҥоруохха диэн үлэлиир. 2002 сылтан саҕалаан 7-с сылын ааҕан-суоттаан үлэлиириттэн бэл мин сылайан эрэбин. Теориятын бүтэрдилэр, аны сакаасчыт наада. Бу бырайыак техническэй-экономическай  суолтатын, сөбүн-сыыһатын бигэргэтиини бырайыактыыр институттар оҥорон биэриэхтээхтэр. Оччоҕуна биирдэ олоххо киирэн барыахтаах. Маны сакаасчыт эрэ оҥотторуон сөп. Омуктар интэриэһиргээн бөҕө, Ямало-Ненецкай уокуруктан тиийэ ыйыталаһаллар. Ону Анатолий Игнатьевич патриоттаан бэйэтин дойдутугар бу бырайыак туһалыан, Саха сирэ сакаасчыт буолуон баҕарар. Ону кэтэспитинэн биир сылын сүтэрдэ. Ил Дарханныын көрсүөн, бу үлэтин кэпсиэн баҕарар.

— Тыа сирин сайдыытыгар билигин тугу барытын куолулуохха сөп, — Анатолий Игнатьевич кэпсэтиигэ кыттыһар, — мин санаабар, итиннэ биир  сүрүн дьаһал – тыа сиригэр дизтопливо сыаната 5 эрэ солкуобай буолуохтаах. Онтон үрдүк буолла да, тыа хаһаайыстыбатын өрө тардыы барыһа суох салааҕа кубулуйар. Маны Россия үрдүнэн барытынан киллэриэххэ наада. Холобур, билигин уматык сыаната 60 солк. буоллаҕына, 55 солк. судаарыстыба уйунуох тустаах. Ол механизмын толкуйдуохтарын наада. Уонна онтон ордук туох да куолу наадата суох. Онто суох бастакы куорум да, иккис куорум да тугу да быһаарбат. Оттон дьон тыа сиригэр, төрүт дьарыгар төннүүтүн хааччыйар сыалтан тыа сиригэр дьон бары өттүнэн хааччыллан олоруутун тэрийиэххэ наада. Билигин итиинэн, уотунан хааччыллыы ороскуотун уйунуу, уматыгы тиэйии ыраах улуустарга олус уустук. Дьэ, манна саҥалыы дьаһаныы наада, наукаҕа тирэҕирэн хайдах гынан ити ороскуоту аччатабыт, саҥалыы ньыманы (альтернативные источники тепла и света) толкуйдуубут диэн үлэ барыан наада. Саха сиригэр сэрии кэнниттэн 11 тыһ. ордук ахсааннаах нэһилиэнньэлээх пуун баар этэ. Билигин 600-тэн эрэ ордук хаалла. Дьэ, бу 10 тыһыынча дьоммутун хайдах гынан тыа сиригэр төнүннэрэбит диибит да, тахсан киирэр сирбитин ситэ быһаарбакка олоробут. Дьоппуоннар туох да сир баайа суох  быыкаа арыыга олорон муҥутуур сайданнар, туалет кумааҕыта диэн тугун билбэттэр. Ону кытайдар кытта өйдөөннөр 1 млрд 300 мөл. нэһилиэнньэҕэ «великая китайская туалетная революция» диэни оҥорбуттара үс сыл буолла. Биһиги биир улуус таһымыгар дьоммутун сатаан хаппакка -60 кыраадыска таһырдьа сырытыннара олорон туох диэн кураанаҕы куолулуохпутуй?

Тыа сирэ — омук олоҕун силиһэ-мутуга, омук олох олорор, тыыннаах хаалар күүһүн, симэһиннээх чөчөгөйүн уолбат ойбоно.
Мандар Уус

Анатолий Игнатьевич Чомчоев – бэйэтэ туһунан ураты дьылҕалаах киһи. Кини үгүстэр сибигинэйэн кэпсэтэр уорааннаах сылларыгар биир бастакынан ядернай дэлби тэптэриилэр, көтөн ааһар ракеталартан тохтор гептил айылҕаҕа, дьоҥҥо-сэргэҕэ дьайыытын, экология сатарыйыытын үрдүк трибуналартан хорсуннук кэпсиирин истэрим.  Чечня сэриитин кэмигэр саллааттар ийэлэрин кытта бэйэтинэн сэрии буола турар сирдэригэр тиийэн элбэх саха саллааттарын быыһаан, билиэнтэн босхолотон турар. Саллааттар кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Мария Емельянова: “Чомчоев баар буолан, кими да киллэрбэт сирдэригэр биһигини аһардаллар этэ, байыаннай буолан генераллары да билэрэ улаханнык көмөлөспүтэ”, — диэн кэпсээбитэ.

Бэйэтин кэмигэр Москваҕа Фрунзе аатынан байыаннай академияны бүтэрбит, полковник чыыннаах, үгүс научнай ыстатыйалардаах,  ядернай дэлби тэбиилэр охсууларын туһунан монографиялаах.  Кини чинчийиилэрэ олоҕу кытта ыкса ситимнээх  буоланнар, дьон олоҕун таһымын чэпчэтиигэ  туһуланан быыллыйа сытар үлэлэртэн уратылаахтар.

Анатолий Игнатьевич СӨ ГО ыстаабын салайааччытын солбуйааччытынан  үлэлии олорон, улахан алдьатыылаах Чернобыль саахалын туоратыыга үлэ-хамнас үгүс сыыһалардаах бара турарын көрөн, бэйэтин санаатын РСФСР ГО ыстаабыгар сурук суруйан ыытар. Нэһилиэнньэни радиацияттан көмүскүүргэ уопуттаах специалист этиилэрин сөптөөҕүнэн  көрөн, Москваҕа ыҥыран ылан 1988 сыл кулун тутарыгар саахалы туоратыыга 4-с энергоблок ыстаабын салайааччытынан анаан ыыталлар.  Кини, бастатан туран, станция радиациялаах бетонун истиэнэтин ыраастааһыҥҥа өтүйэнэн тоҕута сынньан илиинэн таһан үлэлиир саллааттар үлэлэрин судургутутан, шахтердар отбойнай уонна тиэйэр техникаларын туттууну киллэртэрэр. Манна күн аайы тыһыынчанан дьон бэйэ-бэйэлэрин солбуйсан үлэ тохтоло суох барарын, техниканы киллэрэн, 2 тыһыынчаҕа диэри аҕыйаппыттар. Маны таһынан, ликивидатордар доруобуйаларын туруга мөлтөөбүтүн, муннуларыттан хаан барарын Чомчоев кэтээн көрөн,  бэриллэр дозиметрдар радиацияны ситэ көрдөрбөттөрүн быһаарар. ССРС оччотооҕу ГО салайааччыта Владимир Говоровы кытта сибээстэһэн, альфа-бета-радиация дьайыытын кытта көрдөрөр подводниктар туттар счетчиктарын ылларан мээрэйдэппиттэрэ — хас эмит төгүл үрдүк радиацияны көрдөрөр. Мин Анатолий Игнатьевичтан Чернобыльга үлэтин туһунан кэпсииригэр көрдөспүппэр, Чернобыль туһунан кырдьыктаахтык уһуллубут саҥа киинэни көрөөр, ол кэнниттэн кэпсэтиэхпит диэн мас-таас курдук эттэ. Ааспыт үйэ «итии туочукаларыгар» тус бэйэтинэн кыттыспыт,  олох үгүс тургутуутун эт саннынан уйунан «передовой фроҥҥа»  сылдьыбыт байыаннай киһи кэпсэтэрэ да судургу, олоҕу көрүүтэ  көнө уонна чиэһинэй.

Чомчоев Кэҥкэмэҕэ да олорон үөрэтэр-чинчийэр үлэтин бырахпакка, билигин да, аныгы термины тутуннахха,  олоххо-дьаһахха улахан сабыдыалы оҥоруон сөптөөх «инновационнай» арыйыылары оҥорон омук учуонайдарын болҕомтолорун тардар. Күнтэн иитиллэр панеллары, тыал күүһүнэн үлэлиир энергияны Кэҥкэмэҕэ олорон олоххо туттан, барытын тургутан көрөр үлэтин тохтоппот. Бу тэриллэрин көмөтүнэн уоттанан-күөстэнэн олороллор, интернет эйгэтин кытта туһаналлар эбит. Бу 7 сыл устата хас да институту кытта ааҕан-суоттаан оҥорбут уоту, итиини биэрэр атомнай дьоҕус станциятын  күүһүн-кыаҕын аҕыйах нэһилиэнньэлээх сирдэргэ туттар бары өттүнэн барыстааҕын кэпсээтэ. Бу 2 кв. метр иэннээх атомнай генератор 2-3 тыһ. саҕалаан 15 тыһ. тиийэр нэһилиэнньэлээх сирдэри итиинэн, уотунан толору хааччыйыан сөп. Кыра контейнерга илдьэн туруоран кэбистэххэ заправкаҕа да, саппаас чааска да наадыйбат уонна 50 сыл тохтоло суох үлэлиэн сөп диэн кэпсиир. Уратыта диэн, уунан буолбакка, салгынынан сойутуллар буолан туттарга куттала суох эбит. Улахан атомнай станцияларга туттуллар улахан радиациялаах эттиктэри буолбакка, УЗИ-га, рентгеҥҥэ  туттуллар эттиктэри угаллар эбит. Контейнерга илдьэн туруоран хатаан кэбиһэллэр, ону үөһэттэн интернет нөҥүө көрөн олороллор. Компьютер курдук арааран да кэбиһиэххэ сөп. Туох да харабыл эҥин наадата суох диэн кэпсээтэ. Биир маннык станция сыаната 2 мөлүйүөн, оттон Хоту сиргэ уматыгы тиэйии, маны хааччыйар тэрилтэлэри тутуу ороскуота уонунан сыыппараҕа тэҥнэһэр. Эмиэрикэлэр маннык дьоҕус станциялары тутаары дьэ суоттанан эрэллэр, биһиги, этэргэ дылы, 15 чымыдааны суоттаабыт буоллахпытына, кинилэр биирин да суоттуу иликтэр. Ядернай энергетика диэн олус уустук эйгэ, хас да сыл ааҕан-суоттаан туох эрэ түмүккэ кэлиэххэ сөп диэн этэр.

Анатолий Игнатьевич саастаах киһи буолан, бу үлэтин олоххо киллэрэ охсорго тиэтэйэрэ, толкуйдаан да көрдөххө, сөп. Бу уу сахалыы тэринэн, өбүгэлэрин төрүт дьарыктарын ыһыктыбакка, маны кытта тэҥҥэ тутан олус кэскиллээх саҥа технологиялары үөрэтэ, чинчийэ олорор дьоһун ыаллары сүгүрүйэ, убаастыы көрдүм. Улуу дьон үйэлэрин урутууллар дииллэр, ол гынан баран А.И.Чомчоев курдук дойдуларыгар бэриниилээх, олохтон тэйбэтэх биирдиилээн дьон бүтүн институт үлэтин ыыта олороллоро үрдүкү салалта болҕомтотун тардыан сөп курдук. Тыа сирин кэлим сайдыытыгар туһуламмыт элбэх үптээх-харчылаах улахан программа олоххо киирээри турар. Саҥа инновационнай технологиялар кэскиллээх бырайыактара бу барылга киирэн дойдубутугар улахан хамсааһыны таһаарыахтарын сөп.

Олус ис киирбэх тутуулаах туруорбах балаҕаҥҥа Чомчоевтары кытта ыаллаһа Павловтар дьиэ кэр­гэттэрэ урукку кэм ньыматын тутуһан,  дьаһанан олороллор эбит. Дьоҕус балаҕан истиэнэтин батыһа кэтэҕэриин мас ороннор, сахалыы төгүрүк остуол тураллар, кыбытык тигии сабыылаахтар. Сөп-сөрүүн, уу чуумпу, киһи кутун-сүрүн уоскутар, уйулҕатын уһугуннарар ураты эйгэ кууһан ылар. Ханнык да таас дьиэ, тыастаах-уустаах куорат сирэ бу ураты эйгэни солбуйбатын, саха киһитин уйулҕата, кута-сүрэ айылҕаҕа ураты чугаһын, төрүт салаа чөл аһа-таҥаһа, сиэрэ-туома салгын курдук наадатын уонна норуот өрүттэр суола буоларын  бу сиргэ үктэнээт тута өйдүүгүн…

Наталья ПОПОВА