543
26 ноября 2019 в 10:38
“Кэриэһим, кэннибэр хааларым, Кэхтибэт кэрэкэ тылларым…”
Ситим быстыыта диэн төрдүбүтүттэн арахсыыбыт, тэйиибит буолар, оттон от-мас төрдүнэн, силиһинэн аһаан торолуйар – умнаһыттан үүнэн турар мас туһунан соччо-бачча иһиллибэт эбээт… Биһиги төһө да бу орто дойдуга туохтан да тутулуга суох, турар бэйэбит хаама сылдьар курдук сананнарбыт да, Удьуор Төрдө, Удьуор тардыыта сөҕүмэр күүстээх буоллаҕа… Ситиммитин быспатарбыт ханнык…
Борис Неустроев-Мандар Уус
Саха сирин автономията төрүттэммитэ 100 сылын көрсө улуу дьоммутун ахтан-санаан ааһарбыт – ытык иэспит. Таатта сирин сүрүн биир уратыта: улуу суруйааччылар уутуйан үөскээбит дириҥ силистэрин – историяларын, сиэрдэрин-туомнарын олус харыстаан, бүөбэйдээн илдьэ кэлбиттэригэр сытар. Бу улуу суруйааччылар, олоҥхоһуттар, бөлүһүөктэр, тимири ыллатар уустар, улахан ойууннар уутуйан үөскээбит кырдьаҕас сирдэрэ киһини тардар ураты эйгэлээҕин, дириҥ силистээҕин-мутуктааҕын бу улууска сылдьан бэлиэтии көрбүтүм.
Бүгүн биһиэхэ ыалдьыттыыр Таатта хаһыат редактор-директора Анна Посельская. Үлэһит коллектив улуу суруйааччыларын үйэтитиигэ айымньылаахтык үлэлиир. Кинилэр улуус духуобунаһын хаҥатыыга, улуу дьоннорун суруллубатах ахтыыларын, этиллибэтэх этиилэрин сурукка тиһэн, кинигэҕэ киллэрэн таһаараллара, тарҕаталлара үтүө үгэскэ кубулуйда.
— Анна Константиновна, соторутааҕыта Ойуунускай төрөөбүт күнүн бэлиэтээн аастыбыт. Улуу суруйааччылар этэн-тыынан хаалларбыт айымньыларын, олохторун үөрэтии, чинчийии бүгүҥҥү оруола туохханый? Сорох айымньыларыгар туох эрэ кистэлэҥ күүс баар курдук.
— Билигин даҕаны биһиги билбэппит-көрбөппүт элбэх, суруйааччыларбыт сорох айымньылара, суруктара сойуолаһыы суостаах сылларыгар сүтэн-симэлийэн хаалбыттар. Биһиги сүрүн сыалбыт-сорукпут – дьэ бу кистэлэҥ күлүүстэрин булан арыйан ону кэлэр көлүөнэлэргэ тиэрдии. Ол иһин биһиги хаһыаты таһаарыынан эрэ муҥурдаммакка улуу суруйааччыларбыт олохторун үөрэтиигэ, үйэтитиигэ улахан болҕомтобутун уурабыт. Чөркөөхтөн алта биэрэстэлээх сиргэ Хоочугурдар кыстыктарыгар Ойуунускай төрөөбүт балаҕана, үөрэммит оскуолата хайдах баарынан музей-уһаайба буолан турар. Кырдьаҕастар кэпсииллэринэн, бу балаҕан ХIХ үйэ иккис аҥарыгар тутуллубут. Эмиэ бу Халамнаайы эбэ үрдүгэр «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоҕо үйэлээх таас өйдөбүнньүк турбута өйү-санааны сааһылыыр, эдэр көлүөнэ дьоҥҥо олоҥхо тыынын уһугуннарар.
Быйыл Таатта уола Дьаралыктыйа Былатыан, саха норуотун бэриниилээх уола, олоҕун бүтүннүү төрөөбүт норуотун туһугар анаабыт улуу биир дойдулаахпыт “норуот өстөөҕө” аатыран, сор-муҥ бөҕөнү көрөн, сырдык тыына быстыбыта 80 сылын туолла. Ойуунускай төрөөбүтэ 125 сылын көрсө улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ «Ойуунускай уонна мин нэһилиэгим», «Ойуунускай уонна мин улууһум» бырайыактары үлэлэтэргэ Чөркөөхтөөҕү музей сэбиэдиссэйэ Николай Ефимович Попов көҕүлээһининэн сорук турбута. Онон улуустары барыларын кэриэтэ хабан бу бырайыагы үлэлэттибит, сүрдээх элбэҕи биллибит. Ол курдук, 2003 сылга Үөһээ Бүлүү киин бибилэтиэкэтигэр бэчээттэниллибит «П.А.Ойуунускай Үөһээ Бүлүүгэ олорор аймахтара» диэн бэйэтэ кыракый брошюра буолла. Бу кинигэни П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 110 сылынан Г.А.Егорова хомуйан таһаартарбыт. Кинигэҕэ сурулларынан Е.С.Семенова ийэтэ Слепцова Марина Алексеевна элбэх оҕолоох ыал саамай кыралара этэ. Кини П.А.Ойуунускай бииргэ төрөөбүт балтыта. Платон балтын наһаа таптыыр, убаастыыр эбит. Марина Алекссевна ахтыытынан, Тааттаҕа олордохторуна 1938 сыллаахха Платон Алексеевич норуот өстөөҕө буолбут сураҕа иһиллибит. «Ийэбит сэбиэккэ үлэлии сырыттаҕына үлэтиттэн уһулбуттара. Дьиэтигэр кэлэн хаста да таҥаһын-малын ыспыттара, тугу эрэ көрдүүллэрэ. Элбэхтик кинини эрэйдээбиттэрэ. Ийэм доруобуйатыгар улахан охсуу ылан, сэллик ыарыыттан 1939 сыллаахха онно өлбүтэ. Биһигини 1940 сыллаахха Чөркөөхтөн куоракка аҕабытыгар киллэрбиттэрэ. Аҕабын эмиэ Ойуунускай дьыалатыгар элбэхтик соспуттара. Оччолорго кини кинигэ издательствотыгар үлэлиир этэ», – диэн кэпсээбитэ киирбит. Маны таһынан Уйбаан Ороһуунускай Ойуунускайга анаабыт оһуохайын кыыһа Гуннара Байгильдина-Ороһуунускайа Өлөөнтөн ыыппыта.
Ленскэйгэ сырыым биир улахан ситиһиитинэн Ленскэй куорат баһылыга А. А. Хорунов ыҥыран кэпсэтиитэ буолла. Үөрүөм иһин, Ленскэй куоракка Саха сирин автономиятын сылынан Былатыан Ойуунускай бульварын тутарга былааннаммыттар. Бу сүрүннээн кэлии дьон олохсуйбут куораттарыгар кытта улуу суруйааччыны ытыктаан үйэтитэр былааннаахтара миигин долгутта.
Биһиги П.А Ойуунускай төрөөбүт күнүгэр, сэтинньи 11 күнүгэр, «Өлөрү өйүнэн кыайбыта» бырайыагынан ыаллыы Уус Алдан улууһун 1-кы Хоро уонна Бороҕон сэлиэнньэлэригэр Былатыан Ойуунускай төрөөбүт күнүгэр үлэлээн кэллибит. Сыалбыт-сорукпут: Саха Автономията төрүттэммитэ 100 сылынан улуустары кытта бииргэ үлэлээн, автономияны олохтоспут норуот чулуу дьонун үйэтитии, Былатыан Ойуунускайбыт олоҕун күөгэйэр күннэригэр сылдьан, этэн-тыынан ааспыт сирдэрин кэриэстээн кини аатыгар сүгүрүйүү. Уус-алданнар олус истиҥник көрүстүлэр, ытык сирдэринэн сырытыннардылар. П.А.Ойуунускай 1936 сыллаахха Чараҥҥа түөрт улуус кыттыылаах улахан ыһыахха кэлбит, тыл эппит сиригэр, оччотооҕу пионердар биэс салаалаах сулус быспыт бэлиэ сиргэ Былатыан Ойуунускайбытын чиэстээн, тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн уурдубут. Тэрийээччилэр үөрэх уонна култуура салааларын бииргэ холбоон үлэлэтэр усулуобуйалаах таас, сып-сырдык икки этээстээх саҥатык үлэҕэ киирбит уораҕайдарыгар мунньахтыыр улахан саалаларыгар сүүсчэкэ эппиэттээх бибилэтиэкэ, музейдар, үөрэҕирии үлэһиттэрин мунньан, саала иһэ тобус-толору истээччилээх кэпсэтиибит лоп курдук түөрт чаас устата барда. Бу сырыыбыт түмүгүнэн икки ыаллыы улуус хардарыта ыалдьыттаһан улуу дьоннорбутун үйэтитиигэ үлэни ыытарга сүбэлэстибит.
— Улуу дьоннорбут таайыллыбатах таабырыннара, кистэммит кутурҕаннара, чинчийиллибэтэх үлэлэрэ билигин да элбэх. Кэнники туох сонун кинигэ таҕыста?
— Соторутааҕыта И.А.Аргунов аатынан кииннэммит бибилэтиэкэҕэ улуус кыраайы үөрэтээччилэрин көҕүлээһиннэринэн уонна улууспут баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы И.А.Сивцева салайыытынан “Өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх” кинигэ “Таатта” хаһыат редакциятыгар бэчээттэннэ. Кинигэни Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала Мария Николаевна Колесова үөрэнээччитинээн, билигин Тааттатааҕы литературнай-краеведческай музей үлэһитэ Александра Николаевна Постниковалыын таҥан, хомуйан бэчээккэ бэлэмнээтилэр.
Кинигэ биһирэмигэр Таатта улууһун историятын сэргээччилэр, үөрэтээччилэр, репрессия сиэртибэлэрин чугас дьонноро кыттыыны ыллылар, санааларын этиннилэр. Дунья Николаевна Новгородова-Андросова ийэтин иһигэр алта ыйдаах сырыттаҕына аҕатын Николай Романович Лопатины балыырга тутан илдьибиттэр. Ол кэннэ аҕалара дьиэтигэр кэлбэтэх… Лидия Ивановна Тихонова аҕата репрессияланан, норуот өстөөҕө аатырбытын чугас дьоно кистээн эппэтэхтэр, ол курдук билбэккэ улааппыт. Ити курдук бу остуоруйа хара мэҥэ элбэх ыалы аймаабыта.
Кинигэ аан тылыгар поэт, публицист, Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Гаврил Андросов киһини долгутар тылларынан маннык суруйбут:
«Эн илиигэр туппут кинигэҥ тиэмэтэ Айыы киһитэ ылбычча ылсыбат, инчэҕэй эттээх итэҕэйбэт, түргэнник өйүгэр түһэрбэт, үрдүнэн күдээринэ быһаарбат, санаа да кыайбат дьыалата буолар. Ол эрээри, бу дьыала биһиги салайааччыларбытыттан саҕалаан саралыы тарпыт, үтүө дьоммутугар үрүҥ күнү көрдөрбөтөх, улуу дьоммутугар муус халҕаһа буолбут, туруу үлэһиттэри таҥнары баттаабыт өрөспүүбүлүкэбит, улууспут остуоруйата, Үйэ устата барыбытын тымныынан хаарыйбыт, дьааттаах тылынан дьайбыт, хараҥа күлүк буолан дьон кутун көтүппүт, сүрүн баттаабыт хара балыыр буолар…»
Бу кинигэҕэ улуус нэһилиэктэрин кыраайы үөрэтээччилэрэ бэйэлэрин биир дойдулаахтарын туһунан булбут матырыйаалларын, ахтыыларын киллэрбиттэр.
Биһирэмҥэ Рива Реасовна Кулаковская ханна да бэчээккэ суруллубатах биир чахчыны кэпсээбитэ дьон болҕомтотун тарпыта. Кини Лидия Романовна Кулаковская аҕатын хайдах тутан барбыттарын кэпсээбитин тиэртэ. Ити Лидия Романовна 14-15 саастаах эрдэҕинэ эбит. Биир түүн кэлэн дьиэлэрин аанын тоҥсуйан лүһүгүрэппиттэр. Ыт үрбүт. Дьиэҕэ икки киһи киирэн, Роман Федорович пааспарын көрдөөбүттэр. “Бэрэбиэркэлиибит” диэн баран, Роман Федоровичка кумааҕы көрдөрбүттэр. Ону ааҕан билсэн баран, Роман Федорович олоппоско лах гына олоро түспүт. Онтон киирбит дьон тугу эрэ сорунуулаахтык көрдөөн библиотекаларын, кинигэлэрин ыскааптарын сүргүйбүттэр, хаартыскалаах альбомнарын ылбыттар. Роман Федорович ороҥҥо сытар кыыһыгар: “Мин туох да буруйум суох. Аҕыйах хонугунан эргиллиэм”, – диэбит. Ити кэнниттэн кэлбит дьон аҕатын илдьэ барбыттар. Лидия Романовна түннүк нөҥүө аҕатын кэнниттэн тиһэх көрүүтүн көрөн хаалбыт. Аҕата көхсө холбойон, уолуйан, аатыгар эрэ хааман тэлгэһэтиттэн тахсан барбыт. Ый буолан баран ийэтэ тиийэн көрсөрүгэр аҕаларын баттаҕа маҥхайан хаалбыт, икки халтаһата сабылла сылдьалларын, биир да тииһэ суох, сатаан хаампат да буолбутун көрөн, олус аймаммыт, хараастыбыт. Кэргэнэ кэриэһин: “Мин туох да буруйум суох, оҕолоргун үөрэттэрээр” – диэн этээхтээбит. Дьэ, ситигирдик атаҕастаан, сордоон-муҥнаан оччотооҕу былаас элбэх киһини суорума суоллаабытын билэбит, истэбит. Рива Реасовна: “Роман Федорович биир да киһини уган биэрбэтэх”, – диэн хааннаах репрессия биир сиэртибэтин туһунан курус кэпсээнин түмүктээтэ.
Бу өйтөн сүппэт, иэдээннээх ыар сыллары туоһулуур кинигэни улуус олохтоохторун көрдөһүүлэринэн эбии бэчээттээтибит. Билсиҥ, ааҕыҥ улууспут остуоруйатын уонна маннык кэм хаһан да эргийбэтигэр баҕарыаҕыҥ.
— Тааттаҕа меценатство курдук билигин умнуллан эрэр үтүө хамсааһын күүскэ тэнийбитин олус сэргии көрбүтүм. Чөркөөххө «Оҕо куйуурдуу турара» диэн сүрдээх сонун уонна сырдык тускуллаах бырайыак үлэлиир эбит.
— Чөркөөхтөн төрүттээх медицина наукатын доктора Е.Е.Борисов бу бырайыага – кыаммат-түгэммэт ыаллар оҕолорун үөрэттэрэр уонна үлэнэн хааччыйар сыаллаах-соруктаах тэриллибит, тус үбүн 2 мөл. солк. харчыны укпут. Бу тэрилтэлэртэн киирэр харчы Чөркөөх оскуолатын бүтэрбит оҕолору өйүүр.
Маны таһынан Баайаҕа нэһилиэгин аҕалара түмсэннэр «Баай аҕа» диэн хамсааһын тэрийэннэр эмиэ кыттыһан фонда арыйаннар (манна Баайаҕаттан төрүттээх дьон бары киирэллэр) бэйэлэрин ыччаттарыгар көмөлөһөн үлэ миэстэтэ таһаараннар, атахтарыгар туралларыгар өйүүллэрэ сүрдээх үчүгэй холобур буолар.
Өссө Чычымахха «Эбээ, эһээ лааҕыра» тэриллэн үлэлиир. Манна саастаах дьон – кэргэнниилэр Анна Николаевна уонна Петр Семенович Никифоровтар лааҕыр арыйаннар эмиэ уустук олохтоох оҕолору үлэҕэ-хамнаска уһуйан, аһатан-сиэтэн сырытыннараллар. Биллэр ырыаһыт Герман Хатылаев төрөөбүт-үөскээбит тэлгэһэтигэр талааннаах оҕолору уһуйар, үөрэтэр киини арыйан үөрэтэр.
Бу курдук хас биирдии нэһилиэк, улуус илдьэ кэлбит үгэһинэн, өбүгэлэрин суруллубатах сиэрдээх сокуоннарын тутуһан улуу дьонун үйэтитэрэ, инники кэскилин оҥосторо, кэнчээри ыччатын сайыннарара, үөрэххэ алҕаан көтүтэрэ – онтон ордук махталлаах бу сиргэ туох баар буолуой?
Бу олох-дьаһах ыараабыт, үп-харчы тутахсыйбыт кэмигэр ордук тыа ыалыгар оҕону үөрэттэрии, атаҕар туруоруу уустугурбут кэмигэр маннык оҕону, ыччаты өйүүр хамсааһыннар элбии туруохтуннар! Улуу Ойуунускай «Оҕо куйуурдуу турара» өлбөт-сүппэт айымньыта аныгы кэми кытта ситимнээн билиҥҥээҥҥэ диэри дьон сүрэҕэр аһымал санааны үөскэтэн маннык үтүө санаа хамсааһыны билигин да тэнитэ турара – бу буолар улуу дьоннорбут алгыс тыллара, өйтөн-санааттан сүппэт айымньыларын тыыннаах утума.
Суруйааччы — норуот истэр кулгааҕа, көрөр хараҕа. Кинилэр айымньыларыттан үүнэр көлүөнэлэр история кэрдиис кэмнэрин, олох чахчытын билиэхтэрэ. Олох ханнык да түгэнигэр, хаһан да суолталарын сүтэрбэт, хата, кэм-кэрдии аастаҕын аайы өссө сытыырхайан иһэр үйэлээх айымньылар айыллаллар. Ситим быстыбатар ханнык…
Наталья ПОПОВА
