Куоҥ Харахха күһүҥҥү сүүрдүү

Ат сүүрдүүтэ оччоттон баччааҥҥа диэри саха дьонун кутун тутан, сылгыны таҥара оҥостон, иитэн, харыстаан, арчылатан кэллэхпит. Арай уһун синньигэс дырайбыт атахтарыгар нэһиилэ дугунар кэлии боруода сүүрүк аттары хайдах эрэ атыҥырыы көрдүм. Харахпар будулҕан туманы бүрүнэн, кырыа буолбут сиэллэрэ ыһыллан, тулуур, дьулуур тыынынан уһууран, олоҥхо дойдутун Дьөһөгөйүн оҕолоро тоҥ хаары тоҕо солоон сүүрэн иһэллэрэ көстөн кэллэ… Саха сылгыта барахсан – саха киһитин миинэр миҥэтэ, үҥэр таҥарата, сындалҕаннаах айанын, олоҕун философията, харыстыыр хаххата буолара хайдах эрэ умнулла быһыытыйда. «24 хаар» киинэ дьоруойа, хоту дойду хоһуун сылгыһыта Сергей Лукин сылгыһыкка, саха атыгар болҕомто улааппатаҕына бу салаа кэхтэр, сүтэр туруктааҕын кэпсээбитин санаан кэлэбин. Саха ата баар буолан өбүгэлэрбит бу үлүгэрдээх муус-хаар үллүктээх киэҥ сири тайаан, бултаан, аһаан-таҥнан олохсуйдахтара. Сергей саха сылгыта баарын тухары саха сахалыы айылгылаах, хоту дойду иччилээх, булчут харысхаллаах диирэ саамай сөп. Сылгыһыттар хоту дойду дьиҥнээх боотурдара, тымныытын харабыллара, хотугу хоһууннара буолалларын аан дойду көрөөччүлэрэ «24 хаар» киинэҕэ көрөннөр сөҕөн-махтайан туран эрэ ытыс тыаһынан уруйдаабыттара. Голливуд да сулустара итинник улахан чиэскэ тиксибэтэхтэрэ. Ат сүүрдүүтэ көрөөччүлэри эрэ саататыыга туһуламмакка, хоһуун сылгыһыттары чиэстээһиҥҥэ, кинилэр уустук үлэлэрин сыаналааһыҥҥа олук уурара буоллар төрүт салаа өрүттүүтэ эрэ буолбакка, үлэ дьоно чиэстэниитэ, саха сылгытын ууһатыыга, элбэтиигэ улахан төһүү күүс буолуо этэ.
Билигин ат сүүрдүүтэ сүрүннээн аан дойду таһымынан ыытыллар буолан, кэлии боруода аттары уһуйуу, сүүрдүү кэлин кэҥээн, элбээн иһэр. Биллэн турар, кэнники кэмҥэ көрөөччүлэргэ соҕуруу дойду сүүрүктэрэ тас көрүҥнэринэн да, түргэннэринэн да быдан умсугутуулаах буоллулар. Ол ыалдьааччылар киһи тыла да сатаан өҕүллүбэт сүүрүк аттар муодунай ааттарын аахтара билэллэриттэн да көстөр. Буолан ааспыт түһүлгэҕэ аатырбыт-сураҕырбыт ыраас хааннаах сылгылар сүүрэннэр ипподром өрө оргуйан олордо. Ил Дархан быйылгы бирииһин ылбыт Форлан, былырыыҥҥы бирииһин хаһаайына Мейн Кониг, былырыын Лээги бирииһигэр тиксибит Корибиан Бой, Дерби быйылгы чөмпүйүөнэ Сайбер Шот, былырыыҥҥы кыайыылааҕа Милан уо.д.а.

Ким кыахтаах – биэтэккэ

Күрэхтэһиигэ Амма, Үөһээ Бүлүү, Нам, Чурапчы, Хаҥалас, Сунтаар улуустарыттан уонна Дьокуускай куораттан барыта 37 сылгы аҕалыллыбыт, мантан 4 аты бэтэринээрдэр сыыйаннар, өссө биир сылгы күүстээх ардах анныгар сүүрүөн баҕарбакка күрэхтэһииттэн уһуллубут. Саамай элбэх ‒ 12 аты хаһаайыттар – Мэҥэ Хаҥалас улууһа кытыннарда. Ат сүүрдүүтүн фаната буолбатах киһиэхэ биир идэлээҕим, «Эркээйи» хаһыат үлэһитэ Аркадий Иннокентьев көмөтүнэн сүүрүү хайдах барбытын кэпсиибит.
Улуус аатыттан 3 сылгы сүүрдээччи кытынна ‒ Егор Оконешников, Семен Гаврильев, Виктор Саввин. Чурапчыттан уонна Амматтан иккилии жокей кииристэ: Аркадий Петров, Анатолий Куличкин уонна Николай Терентьев, Виктор Кандинскай. Дьокуускайтан Валентин Иванов, Үөһээ Бүлүүттэн Алексей Сторчеус, Намтан Иннокентий Иванов, Сунтаартан Константин Иванов, Хаҥаластан Андрей Михайлов сүүртүлэр.
Күрэхтэһии бастакы түһүмэҕэр ‒ «Күһүҥҥү» бириискэ 1000 миэтэрэҕэ сүүрдүүгэ 2016 сыллааҕы төрүөх 4 сылгы таҕыста: Мэҥэ Хаҥаластан Аркадий Лукин сылгыта Балерина Ар, ааҕыныстыба бас билиилэрэ Совдияна уонна Констанция Суола ‒ үһүөн Данк Шот оҕолоро. Чурапчы улууһуттан Галакси Стары уонна Дьокуускайтан Росарита Гояны кытыннардылар. Кылгас кэм иһигэр эрийсиилээх сүүрдүүгэ Совдияна бастакы кыайыыны аҕалла (1,5,4 мүнүүтэ). Иккис Констанция Суола (1,5,8), үһүс Росарита Гоя (1,6,5) харбатан кэллилэр. Иккис сүүрдүү өрөспүүбүлүкэ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, сэрии бэтэрээнэ Ефрем Лукин кэриэһигэр ананна. 2400 миэтэрэҕэ эмиэ 4 сүүрүк барда: Мэҥэ Хаҥаластан Мини Реал оҕото, 2014 сыллааҕы төрүөх, ааҕыныстыба сылгыта Милан уонна 2015 сыллааҕы төрүөх, Данк Шот уола Сайбер Шот. Чурапчыттан 2011 сыллааҕы төрүөх «бэтэрээн», 34 официальнай сүүрдүү кыттыылааҕа Тускул, Намтан 2014 сыллааҕы төрүөх сүүрүк Ника сүүрдүлэр. Саҕаланыытыгар илин-кэлин түсүһүүлээх буолуох курдук этэ да, Тускул инники түһэн кими да сыһыарбакка бастаата (2,52,7). Сайбер Шот да бирииһин хааччынна (2,53,2). Ника үһүс кэллэ (2,54,8). Улуус куубагар 2012-2014 сыллардааҕы төрүөхтэр сүүрдүлүннүлэр: Мэҥэ Хаҥаластан Блэк Джет (Чүүйэ хаһаайыстыбатын соҕотох сүүрүгэ), ааҕыныстыба сылгылара Грознай Тор уонна Скай Файтер, Үөһээ Бүлүүттэн Корибиан Бой, Чурапчыттан Мейн Кониг, Дьокуускайтан Альтер, Амматтан Форлан. Мейн Кониг чурапчыларга иккис кыайыыны аҕалла (2,42,5). Корибиан бой иккис миэстэни хааччынна (2,43,8). Скай Файтер үһүс бириистээх миэстэлэнэн дьиэлээхтэри үөртэ (2,45,1). Бу сүүрдүүгэ төрдүс буолбут Блэк Джет кыттыыта 100 тыһыынча солкуобайынан бэлиэтэннэ. Шаддат аатынан бириискэ ыытыллыбыт 2000 миэтэрэҕэ сүүрдүүгэ эмиэ итинник араас саастаах 6 сылгы түстэ: Сунтаартан Конкистадор, Чурапчыттан Санта Люция, Үөһээ Бүлүүттэн Белман, Амматтан Эсквайр уонна Гоу Стивен, Мэҥэ Хаҥаластан Анриетта Барс. Биэтэккэ Белман бастакы кэллэ (2,14,5). Эсквайр иккис (2,14,82) уонна Санта Люция үһүс (2,15,53) буоллулар. Икки кэнники сүүрдүүлэр 1600 миэстэрэҕэ ыытылыннылар. Бастакы, Совдия аатынан бириискэ сүүрдүүгэ 5 сүүрүк таҕыста: Мэҥэ Хаҥаластан Айнцер Гуд уонна Данк Шот, Нарыйаана Куо оҕолоро Найт Шот, Үөһээ Бүлүүттэн Барокко, Амматтан Литл Лайт, Хаҥаластан Бо Виннер. Совдияттан Дерби чөмпүйүөннэрэ Эрэл, Сэгэр, Сальма, Флоренция Суола, Сайбер Шот курдук сүүрүктэр төрөөбүттэрэ биллэр. Маныаха аммалар бастаатылар (1,54,2). Иккис бириистээх миэстэни Найт Шот илдьэ хаалла (1,54,6). Айнцер Гуд үсүһү хааччынна (1,55,7). Бу уһуҥҥа «Наахара-2018» диэн 1-кы уонна 2-с Наахара, Чыамайыкы нэһилиэктэрин бириистэригэр бүтэһик сүүрдүүгэ Мэҥэ Хаҥаластан Салто, Сунтаартан Крис Кубина, Үөһээ Бүлүүттэн Кул Джет, Амматтан Варадеро уонна Никон, Хаҥаластан 42 официальнай сүүрдүү «бэтэрээнэ» Неарх сүүрдүлүннүлэр. Бары 2011-2014 сыллардааҕы төрүөх сылгылар. Маныаха күрэхтэһиини Салто кыайыынан түмүктээтэ (1,51,8). Варадеро (1,52) уонна Никон (1,52,5) бириистээх миэстэлэри илдьэ бардылар.

Сылгы куттаах Харалар

Харалары кытта кэпсэтэн көрөн баран бу нэһилиэк сылгы куттаах сир эбит диэн түмүккэ кэллим. Ипподромнара да ураты уйулҕалаах дьикти сир, кэпсэппит да дьонум үксүлэрэ киэн тутта «Мин Хара сириттэн төрүттээхпин» диэнтэн саҕалыыллар.
Бириис уопсай пуондата 2 мөл. солк. тиийдэ. Бириистэри улуус хаһаайыстыбалара, тэрилтэлэрэ туруордулар. Бириис пуондатын аҥарын – 1 мөлүйүөнү уу харчынан уганнар, Хараттан төрүттээх ини-бии Иван уонна Петр Никифоровтар  «Арктика Строй» тэрилтэлэрэ уйунан дойдуларын тэрээһинигэр улахан көмөнү оҥордулар. Бу уолаттары кытта көрсөн кэпсэттим:
— Мин бырааппынаан Хараҕа улааппыппыт, бу Куоҥ Харахха оҕо сааспыт ааспыта, онон сылгы куттаах улааппыт дьон буоламмыт бу бүгүҥҥү күрэхтэһиигэ ботуччу харчынан бириис туруордубут. Ат сүүрдүүтэ инникитин да киэҥник тэнийдин, эдэрдэр ат сүүрдүүтүгэр, төрүт дьарыкка сыстыахтарын наада диэн. Бэйэбит эмиэ урут өрүүтүн кыттар этибит. Бу сайын мэҥэлэр барыларын кыайталаабыппыт, күһүҥҥү сүүрдүүгэ чурапчылар күннээтилэр. Күрэх диэн күрэх, ким күүстээх ол кыайар. Саха баарын тухары ат сүүрдүүтэ баар буолуоҕа, бу өбүгэлэрбититттэн кэлбит күрэхтэһии салгыы да сайда турдун. Баҕа санаабыт диэн – сыллата буолар Ил Дархан бирииһин кээмэйэ арыый улаатара буоллар. Урут Россияҕа бириис фондата 2 мөл. солк. эрдэҕинэ биһиэхэ эмиэ 2 мөл. этэ. Билигин Россия бирииһэ 9 мөл. солк. тиийэ улаатта. Ат сүүрдүүтүн сайыннарарга дьоҥҥо интэриэс үөскэтиэххэ наада. Уонна улахан урбаанньыттар маннык күрэхтэри көҕүлээн салгыы өйүөхтэрэ диэн эрэниэҕи баҕарыллар.
Ат сүүрдүүтүн тэрийээччилэриттэн биирдэстэрэ Валерий Исаков:
— Күһүҥҥү сүүрдүүнү Мэҥэ-Хаҥалас улууһун дьаһалтата тэрийэн ыытта. Спонсордар сүрүннээн тыа хаһ-н тэрилтэлэрэ, предпринимателлэр. Улахан бирииһи «Арктика-строй» тэрилтэ туруорда. Хараҕа былыр-былыргыттан эдэр дьон сылгыга сыстан, араас күрэхтэһиилэргэ кыттан улааппыт дьон буолаллар. Ат сүүрдүүтүн спордун тарҕатар туһуттан маннык киэҥ таһымнаах күрэхтэһиилэри биһиги саатар сылга биирдэ хайаан да ыытыахтаахпыт диэн сыал турар. Быйылгы сүүрүүттэн, дьиҥинэн, элбэҕи күүппүппүт, Блэк Джет кыайыа диэн эрэммиппит 4-с буолла. Бэл Форлан кэнники хаалан соһутта. Күһүҥҥү сүүрдүү диэн туһунан буолар. Наар биир ат кыайар диэн буолбатах. Холобур, Үөһээ Бүлүү ата Корибиан сайыҥҥы сүүрдүүгэ мөлтөх этэ, билигин иккис буолла, арыыйда 1 миэстэттэн хаалла. Ити дьарыктан тутулуктаах, сорохтор күһүн ситэллэр. Ол иһин Россияҕа уонна Европаҕа сүрүн күрэхтэр күһүн ыытыллаллар. Биһиги икки аппыт кыайда: 1000 м тыйбыт Собдиана уонна биир эргииргэ оҕонньорбут Салто. Быйыл биэнсийэҕэ тахсар. Быйыл аатырбыт аттарбыт тренердэрин чиэстээтибит. Ону таһынан Совдия диэн Бэдьимэҕэ турар биэбитин чиэстээтибит. Тоҕо диэтэргит бу ураты биэ — кини биэс оҕото бэһиэн өрөспүүбүлүкэ Дербитын ылан тураллар. Онон маннык саҥа сүүрээннэри киллэрэн биһиги ат сүүрдүүтүн пропагандалыыбыт уонна чиэстиибит.
Николай Терентьев, ааспыт сайын 2400 м сүүрдүүгэ Ил Дархан бирииһин кыайыылааҕа, Форлан ат сүүрдээччитэ:
—Бу сырыыга туох эрэ кыаллыбата, дьиҥинэн, 4-нэн кэлиэхпин сөп этэ да, хайдах эрэ аппын харыстаан дуу бытааран хааллым. 22-кэ эмиэ ат сүүрдүүтэ буолар. Мин хара маҥнайгыттан бастакы эрэ миэстэҕэ сананан испит буоламмын, баҕар, итинник тахсыбыта буолуо. Кэлэр күрэххэ эрэлим улахан, сыыһабытын көннөрүнэн, сааһыланан киирсиэм. Урукку күрэхтэри кэпсээтэххэ, Россия президенэ Владимир Путин бирииһигэр аан бастаан кыттарбытыгар, оччолорго улаханнык өйөөбүт, ат сүүрдүүтүн федерациятын бэрэссэдээтэлэ Айсен Николаевка улахан махталбын тиэрдэбин. Кини инникитин да бу хайысханы сайыннарыыны өйүөҕэ дии саныыбын. Сахаларга ат сүүрдүүтэ син биир тустуу курдук, дьон улаханнык сэргиир спорт биир тарҕаммыт көрүҥэ буолар. Бу Ил Дархан кэнниттэн тута Россияҕа баран кыттаары гыммытым, сылгы булбутум, кэпсэппитим. Ол гынан баран улуустар маннык улахан ороскуоту кыаммат буоланнар сатаан барбатым. Алтынньы 20 күнүгэр ат сүүрдүүтүгэр улахан Россия чемпионата буолаары турар. Үп-харчы кыаллара буоллар, онно кыттарга улахан баҕа санаалаахпын. Ол булбут сылгым Лоптес диэн, шахтердар кубоктарыгар Москваҕа Россия 2 чемпионатыгар Малая Дербины ырааҕынан куотан кэлэр этэ. Табаарыһым Станислав Круглыхин иккитэ чемпионнаата, быйыл 15 мөл. кубогы ылла. Кинини батыһыннаран Лоптес кэлбитэ. Мин бэйэм Харабын, бу ипподром, дьиҥинэн, төрөөбүт сирим да, туох эрэ кыаллыбата. Өйүм-санаам барыта Россияҕа сылдьар буолан, манна санаам ыһыллан хаалла быһыылаах. Инники өттүгэр син биир туруорбут сыалбын ситиһиэм дии саныыбын, Россияҕа Саха сирин ааттаппыт киһи диэн баҕа санаалаахпын.