“Кыайарбыт тухары үлэлиэ этибит да…”

Тыа сирин олоҕун туох харгыстыырый? Хайдах дьаһаннахха тыа сирэ өрүттүөй?

Нолуок харгыс буолар

Дмитрий Иванов, тыа сирин олохтооҕо: Үйэм тухары тыа сиригэр олорбут ки­һибин. Тыа сирин хайдах сайыннарыахха сөбүй диэн тыа сирин олохтоохторуттан ыйытан, санааларын билиэххитин баҕараргытын сэргээн, бэйэм тус санаабын үллэстэбин. Тыа сиригэр, тыа сирин хаһаайыстыбатыгар ааспыт сылларга ол-бу бырайыактарга диэн анаан Австрият­тан, Алтайтан, Хакасияттан тиийэ сүөһү бөҕө аҕалыллыбыта. Ол эрээри ол сүөһүлэртэн көдьүүс суох. Биир бэйэм австрийскай сүөһүнү үйэбэр тыыннаахтыы көрө да иликпин. Кэлии сүөһүнү тутуу, көрүү-харайыы балачча харчыны ирдиир эбит этэ, атыытын, аҕалар харчытын билбэт буолан этэ барбаппын. Тыа сирин өрө тардарга диэн аныгылыы тупсаҕай евро хотон тутуутугар диэн хастыы эмэ мөлүйүөннээх граннар көрүллүбүттэрэ, эмиэ туох да туһа көстүбэт, сүөһүбүт ахсаана сыллата көҕүрүү турар. Итиэннэ эмиэ хаһыаты аахтахха, сир аайы хотонноро сууллубуттара, сүөһүлэрэ өлбүттэрэ эрэ суруллар. Ити барыта үбү-харчыны, сатамньыта суохтук туттууттан тахсар. Кырдьыгынан итиник саарбах бырайыактарга, харчы халлааҥҥа көппүтүгэр улаханнык ким да эпиэттээбэтэ даҕаны. Чэ, ити хааллын. Чуолаан тус бэйэм санаам маннык. Тыа сирэ — саха киһитэ саамай уутуйан олорор сирэ уонна саха норуотун биһигэ буолар. Биллэн турар, билиҥҥи бириэмэҕэ, бүддьүөт кырыымчык кэмигэр саамай чэпчэки, үгүс үбү эрэйбэт, ол-бу улахан хапытаалы кытыннарбат биир судургу суол баар. Саха сирин баайын хостооччуларыгар нолуокка элбэх чэпчэтии көрүллэр, бэл хастыы эмэ миллиардынан нолуоктарын сотоллор. Сир баайын хостооччулар син кыахтаах буоллахтара. Онно тэҥнээн көрдөххө, бу тыа сириттэн бүддьүөккэ киирэр харчы сүүһүнэн төгүл кыра. Этэргэ дылы, бүддьүөккэ охсуута суох – көннөрү тыа сирин сайдарын эрэ атахтыырга анаммыт харчы. Ол курдук, мин саныахпар, тыа сирин саатар 10-ча сыл туох баар нолуоктан уонна ол-бу харчы хомууруттан босхолуохха наада. Ону сэргэ тыа сиригэр баар эбэтэр тыа сиригэр тэҥнэһэр территорияларга, кыра уонна орто урбаан тэрилтэлэри эмиэ туох баар нолуоктан босхолуур буоллар, тыа сиригэр элбэх урбаанньыт, кыра, орто оҥорон таһаарыы тэрилтэлэрэ үүнэн тахсыахтар этэ. Ону сэргэ кинилэри кытта эдэр үлэһит дьон олохсуйарыгар олук ууруллар. Онтон бизнес уонна дьон тыа сиригэр күүскэ таластаҕына, тыа сиригэр харчы баар буолуо этэ. Мин санаабар, бу тыа дьонугар улахан көмө. Тыа сирин олоҕун таһыма үрдүөҕэ. Дьэ, ол иһин бу маны биһиги инники кэскилбитин оҥоруохтара диэн талбыт Ил Түмэн дьокутааттара уонна Ил Дархаммыт Айсен Сергеевич туруорсан, олоххо киллэриэ этилэр.

Мии­гин биир ыйытыы долгутар

Андрей Атласов, Өймөкөөн: Мии­гин биир ыйытыы долгутар. Ону эһиги хаһыаккытыгар этиэх­пин баҕарабын. Тыа хаһаайыстыбатын үлэһитин хамнаһын туһунан.  Билигин сүөһүлээх дьоҥҥо ыанар ынах төбөтүгэр субсидия көрүллэр, аҕыйах сыллааҕыта суоҕа. Ону даҕаны биэрдэхтэринэ биэрэллэр, суох буоллаҕына суох. Субсидия диэн туох да көмүскэлэ суох харчы. Туох да мэктиэ суох. Инникигэ  эрэли үөскэппэт. Биирдэ биир киһи араадьыйаҕа эппитин истибитим, уонна хайдах эрэ сөпкө этэр дии санаабытым. Ол киһи: “Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын (үүт, эт, оҕуруот аһа, о.д.а.) өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ оҥорон таһаарааччылартан ыарахан сыанаҕа атыылаһан ылыахтаах уонна олохтоохторго чэпчэки сыанаҕа атыылыахтаах”, — диэбитэ. Онно бэтэринээр, санэпид хонтуруола баар буолуохтаах. Оччотугар ити көмө харчы оҥорон таһаарааччыга чуо тиийэр, хамнас тэҥэ буолар. Биһиги курдук кытаанах услуобуйаҕа олорор, үлэлиир дьон көмөтө суоҕа ыарахан. Оннук сөптөөх сис­тиэмэ тобулуннаҕына, чопчу хамнас баар буоллаҕына, ыччат ылсыан сөп. Олох күөстүү оргуйуо дии саныыбын. Үүнээйигэ сөптөөхтүк ууну кутар курдук, төһөнөн үчүгэйдик үбүлүүгүн да, соччонон оҥорон таһаарыы, олох хаачыстыбата үрдүөн сөп. Итиннэ технология, идэни баһылааһын эмиэ элбэҕи быһаарар.

Үлэтэ ыарахан, хамнас кыра буолан дьон ылсыбат

Елена Павлова, Чурапчы, Мын­даҕаайы: Тыа хаһаа­йыс­тыбатыгар 46 сыл үлэлээн-хамсаан кэллим. Былырыын уура­йан, кэтэх хаһаайыстыбабын тутан олоробун. Сыл аайы сүөһү эстэ турара баар суол. Билигин дэриэбинэ аайы биэс уоннарыттан саҕалаан сэттэ уоннарыгар чугаһаабыт дьон сүөһү көрөр. Бу олох кырдьыга. Эдэрдэр граҥҥа киирсэн, аҕыйах сыл сүөһү тутан баран, кыаҕыра түһээт, эбэтэр хамсааһын тахсыбатаҕына, атынынан дьарыктанан бараллар, куоракка көһөллөр. Тыа хаһаайыстыбатын хайа өттүнэн сайыннарары тобула иликпит. Арай, оҕуруот өттүнэн сайыннардахха, баҕар, сайыҥҥы кэмҥэ үлэ тахсыаҕа. Ол эрээри уматык сыаната күн-түүн үрдүү турдаҕына, ол да саарбах. Билигин аатырдар Хакасия сүөһүтүн икки сүүс төбөнү үс сыл анараа өттүгэр аҕалан, ТХПК диэн үлэлии олорор хаһаайыстыбаҕа 2017 сыл күһүнүгэр дылы үлэлээбитим. Үлэһит суоҕа наһаа охсор. Хонтуруол баар курдук да, олохтоох эдэр үлэһит суох. Хантан эрэ үлэһит булан аҕалаллар, ол киһи өрөбүлэ суох үлэҕэ өр буолбат – уурайар. Сыл тахса кэлэллэр курдук. Эгэ, анал үөрэхтээх исписэлиис кэлиэ дуо! Тыа хаһаайыстыбатын академиятын, техникумун ыччат бөҕө бүтэрэр. Ханна бараллара буолуой ити? Аны туран наймыга кэлэн үлэлиир дьон усулуобуйа суоҕун көрөн тохтообот – биһиги дэриэбинэбитигэр барыта маһынан оттуу, толору хааччыллыылаах дьиэ суоҕун тэҥэ. Сүөһүнү тутуу элбэх үбү-харчыны, сыраны эрэйэр. Сыанабыт күн-түүн үрдээн иһэр. Ол иһин ким да ылсыан баҕарбат. Көмө баара, биирдии ыанар ынахха төлөбүр олохтоноро буоллар тыа сирин дьоно эгди буолуо этэ. Сүөһүбүтүн-аспытын элбэтэ сатыа этибит. Үйэбит тухары үлэлээбит дьарыкпыт эстиэн баҕарбаппыт, кыайарбыт тухары үлэлиэ этибит.

Саха сүөһүтүн иитээччи ахсаана тоҕо сыллата аҕыйыыр?

Станислав Попов, Кустуур нэһилиэгэ: 2001 сыллаахха тахсыбыт Штыров ыйааҕын сүн­ньүнэн, саха сүөһүтүгэр өйөбүл көрүллэн биир ийэ төбөҕө (ынахха) 3 тыһ. солк. бэриллэр буол­бута. Сыыйа ити төлөбүр үрдээн 15 тыһ. тиийбитэ.

Сүөһүлээх ыал улахан ынахтарын ахсаанынан көмө харчы ылалларын таһынан, ыабыт үүттэрин судаарыстыбаҕа туттаран үүт харчытыттан эмиэ тииһинэллэр этэ. Онон оччотооҕуга биир ыанар ынах киллэрэр дохуота ортотунан сылга 30 тыһ. буолбута.
2015 сылтан үүккэ регламент киирэн, хоту уонна аҕыйах сүөһүлээх промышленнай улуустарга үүт туттарыыта уустугурбутунан, сүөһү иитээччилэр сүөһүттэн ылыллар дохуоттара сүппэтин туһуттан, ити хотугу улуустарга үүт төлөбүрүн толуйар туһугар, биирдии бөдөҥ сүөһү (ынах) төбөтүгэр 30 тыһ. Төлөбүр олохтоммута. Онон бу үс сыл устата саха ынаҕын тутааччыларга үүт толугун быһыытынан 30 тыһ. төлөөн кэллилэр.

Аллараа-Бытантай нэһилиэгэ аҥардас саха ынаҕын иитэн олорор нэһилиэк. Ити В.А. Шты­ров дьаһала тахсарыгар, 65 ыал хотон туттан саха сүөһүтүн иитэн, үүт астыыр сыах сайыҥҥы кэмҥэ тигинэччи үлэлээн үүт-сүөгэй алла олорбута. Кэлиҥҥи кэмнэргэ үүт сыаната эбиллибэккэ, сүөһү иитиитин ороскуота хоту уустук айылҕалаах сиргэ сыыйа улаатан истэҕин аайы, сүөһү тутааччы аҕыйаан испитэ. Манна эбиитин кырдьаҕас сүөһү көрөөччү аҕыйаан, кэккэ сылларга улууска уу сута кэлэн сүөһү иитээччи көҕүрээн барбыта. Эдэр ыччат өттүттэн сүөһү үлэтиттэн тэйии саҕаламмыта. Судаарыстыба биэрэр көмөтө сүөһү иитиитин ороскуотун саппат буолбутун көрөн туран сүөһү үлэтигэр ылсыы күчүмэҕэй буолбута.
Билиҥҥи сүөһү иитиитин туругун көрөр буоллахха, уон биэс сыл устата нэһилиэк хотонноох ыала үс төгүл аҕыйаан, сыччах 21 ыал хаалбыта элбэҕи кэрэһэлиир. Эдэр ыччат сүөһүттэн тэйиитин төрүөтэ бу үлэ көстөн турар барыһа суох дьарык буоларын кытта ситимнээх.
Бүгүҥҥү күннээххэ саха ынаҕа Эбээн-Бытан­­тайга, судаарыстыба өттүттэн анал тус ыйаахтаах көмө харчыта  суох. Ити хас мунньах аайы  “судаарыстыба саха ынаҕар — чааһынай сүөһү көрөөччүлэригэр, сыл аайы бүддьүөттэн көмө көрөр” диэн этии олоҕо суох, дьону муннарыы буолар. Ис дьиҥэр киирдэххэ ити киирэр төлөбүрбүт, үүт эрэ харчыта буолар. Итинник төлөбүрү саха ынаҕа суох да улуустар, сэмэнтээл сүөһүлэригэр оччо харчыны үүт суотугар ыла олороллор.

Оччотугар, биһиги саха сүөһүлээхтэр, ылар 30 тыһыынчабыт сүтэн эрэр сүөһүгэ бэриллэр көмө харчы буолбакка, үүт эрэ хаччыта буолан тахсар.
Эбэтэр ол 30 тыһыынча саха сүөһүтүгэр судаарыстыба көмөтө эбит буоллаҕына, ханнаный үүппүт харчыта?
Ил Дархан тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга туһуламмыт ыйааҕар сүтэн эрэр саха ынаҕын ахсаанын 1000 диэри элбэтэргэ диэн соругу туруорда. Манан сибээстээн саха боруода ынаҕар туһунан тосхол оҥорон, сүөһүнү тутарга дьоҥҥо чопчу  көмө көрдөрдөҕүнэ таҥнары барыы тохтуур чинчилээх.

Үлэ киһитин чиэстээһин инники күөҥҥэ таҕыстар

Саина Иванова, эдэр исписэлиис: Мин сүөһү иитэр санаам суох. Тыа сиригэр дьону тардарга, бастатан туран, дэриэбинэ олоҕун тупсарыыттан, пропагандалааһынтан саҕаланыахтаах. Билигин интернеккэ, туох баар көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэҕэ тыа олоҕун күлүү-элэк курдук көрдөрөллөр, тыа ыччатын сэнииргэ үөрэтэллэр. Ол оннугар көрдөх аайы чэпчэки, баай-тот олоҕу батыһыҥ диэх курдук, сотору-сотору кырасаабыссалар куонкурустарын ыыт да ыыт, спортсменнар, интернет блогердар эрэ сирэйдэрэ көстөр. Ол аайы массыына, шуба бэлэх ылаллар. Дьон көргө-нарга, шоуга оҕутта. Уопсастыбаннас санаатын истээ­ри гыннахтарына, биллэр-көстөр эрэ дьонтон ыйыталаһаллар. Кинилэр олоҕу салайар күүскэ кубулуйан эрэллэр. Оттон тыа сирин үлэһит дьонун санаатын ким да сэргээбэт. Ол иһин тыа дьонун үлэтин бары өттүн аһаҕастык көрдөрөр биэриилэр, тыа сирин ыччатыгар улахан бириистээх тэрээһиннэр бааллара буоллар, ыччат да төрөөбүт дойдутун өрө тарда, үлэлии-хамсыы тиийиэ этэ.

Утумнааһын баар буоллаҕына

Клим, Сунтаар: Тыа сирин тыын боппуруоһа — утумнааһын. Ыччат сылгыттан, ынахтан тэйэн эрэр. Төрүт дьарыкка сыһыарыы, төрөөбүт, улааппыт нэһилиэгэр угуйуу үлэтэ тиийбэт. Урут сэбиэскэй былаас саҕана биһигини оскуоланы бүтэрдибит да, сопхуоска үлэлэтэ ыыталыыллар этэ.  Үлэ уонна сынньалаҥ лааҕырдара үчүгэйдик үлэлииллэрэ. Ол курдук тыа сирдэригэр оҕолорго, ыччаттарга анаан сайыҥҥы каникулга оскуола салалтатын кытта кэпсэтэн, төрөппүттэртэн көҥүллэтэн лааҕыр аһыллыахтаах. Ол лааҕыр оҕолору сайылыкка таһааран, кинилэргэ ынах ыаһын, ньирэй аһатыы — сүөһүнү көрүү уопутун иҥэрэр сыаллаах үлэлиэхтээх. Оттон сынньалаҥҥа илии-атах оонньуутун киллэрэн, мээчик тэбэн, эти-хааны сайыннарыы эмиэ булгуччу баар буолуохтаах. Оччоҕо эрэ тыа сирэ оҕо аймах, кэнчээри ыччат тоҕуоруһар сиригэр кубулуйуо этэ. Аныгы оҕону бар-кэл диэн аҥардастыы соруйан элбэҕи ситиспэккин, тылгар киллэрбэккин. Сайдыылаах ыччат куоракка талаһар. Ол иһин тыа сиригэр сайдыы барбат. Цифровой эйгэ кимэн киирэн, көмпүүтэр, төлөпүөн улахан мэһэйи үөскэттэ. Үлэҕэ сыһыарыы ыарахаттардаах буолуо дии саныыбын. Билигин үлэлэтэр да кутталлаах буолла, оҕо бырааба, дэҥ-оһол таҕыстаҕына, эппиэтинэскэ тардыллыы. Ол иһин ыччаты үлэҕэ уһуйар хамнастаах анал үлэһит көрүллэрэ уолдьаста. Хантан үп-харчы, ас-үөл кэлэрин оҕо хайаан да билиэхтээх. Аҕа уол оҕону булка-алка, тутууга, техникаҕа батыһыннара сылдьан үөрэтиэхтээх. Ийэ кыыһын иискэ, ас астыырга, дьиэ үлэтигэр кыра эрдэҕиттэн сыһыарыахтаах. Билигин сүөһүлээх да төрөппүт оҕотун үлэҕэ кытыарбата баар суол. Ол кэннэ тыа сиригэр ким үлэлии тиийиэй? Ити төрөппүт буруйа. Оҕоҕо эппиэтинэһи сүктэрэн, бэйэтигэр сыһыаран, үтүө холобурунан төрөөбүт уйатын таптыырга үөрэтиэхтээх. Дьиҥин ыллахха, сайдыыны тутуһан, тыа хаһаайыстыбатын кимнээҕэр аныгылыы көрүөххэ сөп. Төттөрүтүн өйдөөх-төйдөөх ыччат ылсыан наада. Биһиги бары оҕолорбут тустарыгар үлэлиибит.

Уматыгы бэйэбит оҥордорбут

Егор Федоров: Мин санаабар, Саха сиригэр нефтепереработка баара буоллар, уматык сыаната түһүө этэ. Итинтэн сиэттэрэн, ас-үөл оҥорон таһаарыы бородууксуйата биллэ чэпчиир кыахтанар. Тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир-хамсыыр дьонҥо улахан чэпчэтии буолуо, сайдыа этилэр. Саҥа тэринэр фермердэргэ, кэтэх да хаһаайыстыбалаахха көмө харчытын суумата кыра. Өскөтүн ниэби бэйэбит сатаан дьаһаннахпытына, оттуурга сэлээркэ, уматык боппуруоһа быһаарыллар. Итиэннэ нолуогу хонтуруоллуур наада, нолуок ыарахана тыа сирин атахтыыр.

Дэриэбинэҕэ харчы суох

Тумул уола, Мэҥэ-Хаҥалас: Тыа сирин сайдар суола, мин санаабар, үөһэттэн бэрээдэктэниэн наада. Дэриэбинэҕэ харчы суох. Чааһынайдар аҥаардас оту аҕал­тарыыга 4000 солк. төлүүллэр. 20 тыһ. хамнаһыгар ити оту аҕалтарыан, сүөһүтүн-аһын тутуон, хомунаалынай өҥөтүн төлүөн, оҕолорун үөрэттэриэн наада. Ол иһин тыа сирин сүрүн дохуотун — эти, үүтү тутуу харчытын элбэтиэххэ наада. Аны туран, бэтэринээр өҥөтө күн-түүн ыарыы турар, аҕыйах төбө сүөһүбүтүгэр тойоммут-хотуммут элбэҕэ сүр. Маны тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ бэрээдэктиэн наада. Биир сүөһүгэ биэс киһи отчуоттуур. Ол онтон эмиэ хамнастанан олорор дьон үгүс. Сир боппуруоһа эмиэ тыҥааһыннаах. Билигин сүөһү тутар дьон аҕыйаан, оттуур ходуһалар лаҥха буолан тураллар. Урукку бааһыналар саба үүннүлэр. Ону чөлүгэр түһэрэргэ элбэх харчы наада. Дьиҥэр, сүөһүлээх киһи сирин-уотун хаһан да хаалларбат, бэрийэ, көрө-истэ сылдьар үгэстээх.

Кэпсэттэ Ирина Ханды уонна Наталья Попова. Хаартыскалар Интернет ситимиттэн ылылыннылар.