Сааскы булт: Кус кэллэ!

Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ иһитин­нэрбитинэн, сааскы куһу бултуурга көҥүл биэрэр туоһу суругу (лицензия) уонча хонук эрдэлээн түҥэтилиннэ. Кус көҥүлүн болдьоҕо оннунан хаалла, көҥүлү ылыы иһин төлөнөр госпошлинаҕа да уларыйыы тахсыбата. Хас биирдии булчут бултуу барарыгар тустаах докумуоннарын хайаан да укта сылдьара ирдэнэр. Бу суох түгэнигэр быраканьыар аатын сүгүөххэ сөп. Онон кумааҕыгытын кум-хам тутан, бүрүүкэ түгэҕэр түүрэ анньан баран уоскуйар табыллыбат. Сыа-сым курдук тутан, илийбэт, илдьирийбэт гына суулаан илдьэ сылдьыахтааххын. Хара тыа быыһыгар охотинспекторы кытта ыы муннуга анньыллаат, харбана түһээт, хостоон таһааран көрдөрөр гына булчут бэлэм буо­луохтаах.
Булка сыһыаннаан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Айылҕа харыс­табылын министиэрис­тибэтин Булт управлениетын салайаач­чытын солбуйааччы Анатолий Поповтуун кэпсэттим.
Кини этэринэн, былырыын күһүҥҥүттэн аахтахха, кү­һүҥҥү-сааскы болдьоххо бултуурга 10 тыһыынчаттан тахса көҥүл бэриллибит. Итиэннэ сайыҥҥы-күһүҥҥү булка көҥүл өрөспүүбүлүкэ бары улууһугар тарҕанар эбит буоллаҕына, сааскы булка көҥүл ыларга чуолаан ханнык оройуоҥҥа бултуур былааннааххын сайабылыанньаҕар ыйыахтааххын. Тоҕо диэтэр, улуус-улуус тус-туспа болдьохтоох. Үксүн булчутуҥ 2-3 эрэ оройуону баттаһа бултуур эбит. Онон ким ханна бултуу барарын чопчулуох тустаах.
Сорох дьон кус ааһа көтөн хаалар, сороҕор сезон эрдэ сабыллар диэн муҥатыйааччылар. Киһи санаатын барытын табар кыах суох. Хас биирдии улууска олохтоох усулуобуйаларын учуоттааннар, куска, туйахтаахха, мас көтөрүгэр бултуур болдьохтору сайаапкалыылларыгар туһааннаах суругу улууска ыыталлар. Улуустар этиилэригэр олоҕуран, булт болдьоҕун ортотунан таһааран быһаллар.
Булт сынньалаҥы атаарыы биир көрүҥэ буолар, дьонун-сэргэтин аҥардастыы аһатаары бултуур киһи билигин аҕыйах. Биир өттүнэн көрдөххө, бу былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит дьарыкпыт маассабай буолуута үчүгэй курдук. Бу туһунан Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ туспа санаалаах: «Сэбиэскэй саҕана киһи барыта үлэлээх, дьарыктаах сылдьар. Булт туһунан толкуйдуур бириэмэлэрэ да суох этэ. Билигин көҥүл сылдьар киһи элбэх курдук, ускул-тэскил сылдьааччы хара баһаам. Ону сэргэ булт өттүн интэриэһиргээччи элбээтэ. Хас биирдии киһини үлэлээн-хамнастаан биэрдэххэ, саа тута сатааччы аҕыйыа этэ».

Санатар буоллахха

Санатар буоллахха, кыыллары уонна көтөрдөрү, сокуону кэһэн туран, имири эһэрдии бултааччыларга 500 тыһ. солк. ыстараап түһэриллиэн уонна 2 сылга диэри көҥүллэрэ быһыллыан сөп. Оттон Кыһыл кинигэҕэ киирбит кыыллары өлөрүү иһин накаастабыл – 9 сылга тиийэ хаайыы күүтэр. Бу сокуон барылын – РФ Бырабыыта­лыстыбатын туһааннаах кө­ҕүлээһинин дьокутааттар бастакы ааҕыыга ылыммыттара.

Сиэри кэспэккэ бултааһын диэн тугуй?

Бу кус төрүүр-ууһуур кэмигэр — саас араас хааччахтааһын баар эбит. Кус көҥүллэннэ, саа туттум, күөлгэ киирдим, куһу көрдүм да, түҥнэри ытан түһэрэр быраабым суох. Сааскы бириэмэҕэ тыһы куһу ытар бобуллар, хараҥаҕа тыас хоту, тугун-ханныгын быһаар­бакка эрэ ытыа суохтааххын диэн быраабылаларга сурулла сылдьар. Дьиҥнээх булчут булт быраабылаларын, хааччахтааһын бары уратытын билиэх тустаах. Ол курдук сааскы кэмҥэ нарезной сааны, уотунан тыктарар сэби-сэбиргэли, кус-хаас саҥатын үтүктэр прибордары туттар көҥүллэммэт. Итиэннэ эрдиилээх оҥочонон сылдьан, куһу эккирэтэн, сонордоон, үөмэн бултуо суохтааххын, ыппыт кускун киирэн ытаары эрэ туттар бырааптааххын.
Аны туран, Дьокуускай куо­рат булт тэрилинэн эргинэр бары маҕаһыыннарыгар бу быраабы­лаларга сурулла сылдьар көҥүллэммэт араас булт тэрилин атыылыыллар эбит. Өскөтүн көҥүллэммэт буоллаҕына, тоҕо атыылыыллар диэн боппуруос күөрэйэн тахсар. «Атыылыыры бобуу диэн сокуонунан көрүллүбэт, онон бу чааһынай маҕаһыыннарга хааччахтанар, бобуллар булт тэрилэ атыыланара көҥүл. Ол эрээри эн булт быраабылаларын чахчы билэр эбит буолларгын, ону туттуо суохтааххын. Атыылаабыттарын да иһин, туттар быраабыҥ суох», — диэн Анатолий Попов быһаарар.
Кыһыл кинигэҕэ киирбит көтөрү-сүүрэри бултуур көҥүл­лэммэтин эндэппэккэ билиэхтээххин. Өскөтүн бу бөлөххө киирбит көрүҥү алҕас ыппыт буоллаххына, син биир сокуонунан эппиэтинэс­кэ тардыллаҕын.

Булчут суруллубатах быраабылалара

 Сатыылаабыт куһу (булду) хайа да түгэҥҥэ саанан сырбата, охсо сатаама – сааҥ луоһун тосту охсуоххун сөп, иккис уоскар ботуруоннаах эбит буоллаххына, алҕас эстэр кутталлаах;
 Ыппыт куһуҥ түспүт туһаайыытыттан хараххын араарыма, сүтэрэн кэбиһиэҥ;
 Сууллан түһэн баран, сааҥ уоһун бэрэбиэркэлээ, ол-бу бөх-сах, бадараан киирэн, ытаргар сааҥ уоһун хайа тэбэн кэбиһиэн сөп;
 Байанай биэрбитин мүччү туппат туһуттан, кэрийэ сылдьан бултуургар өрүү суумкалаах сырыт, илииҥ-атаҕыҥ сулумах сылдьара ордук;
 Ыппыт куһуҥ сатыылаан, талах, от-мас быыһыгар түһэн эрэр диэн көрдүҥ да, тута иккистээн ытан кимилиннэрэриҥ ордук – ойуур быыһыгар булар уустуктардаах, көтөр кирийэн-саһан хаалар;
 Сатыылаабыт көтөргө-сүүрэргэ сааҕын саҥаттан ииттэн баран чугаһаа;
 Сааҕын хаһан да уоһунан бэйэҥ диэки туһаайан ылыма;
 Дьоҥҥо-сэргэҕэ чугаһыырга сааҥ иитиитэ суох буолуохтаах;
 Сааҥ эстибэтэҕинэ, 10-20 сөкүүндэ хамсаабакка кэтэс – хойутаан эстэр түгэннэрдээх буолааччы. Сааҕын киһи-сүөһү суох сирин диэки уоһун умса тутан арыйар куолу;
 Сааҕар баппат ботуруону кытта ырычаахтаспат ордук, саҥаны угун;
 Кус утары көтөн иһэрин көрдөххүнэ, хамсаама, кирий — үргүппэт гына;
 Бултуу бардыҥ да, саа арыытын, тирээпкэни илдьэ сырыт;
 Киһи диэки сааҕын туһаайыма;
 Иитиилээх саалаах сылдьан, ыккын киһиэхэ өрө ыстаҥалаабат, эккэлээбэт гына үөрэт – алҕас сааҥ чыыбыһын тардан кэбиһиэн сөп. Ити булчут ыт куһаҕан адьыната буолар;
 Кыттыгас бултуур дьоҥҥун кытта ким ханан бултуохтааҕын, сирин-уотун чопчулас;
 Кыттыгаһыҥ диэки көппүт, ойбут булду ытыллыбат – киһини дэҥниэххэ сөп;
 Ким эмэ сыыһа-халты туттан булду куоттарар түгэнигэр, саба түһэн мөҕөр-этэр табыллыбат – бул аата булт, сыыһыаҥ да, табыаҥ да;
 Булка бары тэҥҥит – ас астааһына, сууйуу-сотуу үлэтиттэн ким да туора турар бырааба суох;
 Сатыылаабыт куһу-куобаҕы сонордоо – суор-тураах аһылыга оҥорор сыыһа;
 Бултаабыт киһи булдун бэйэтэ астыыр;
 Сынньалаҥ кэмигэр биир да саа иитиилээх турбат, икки уостаах саа бүк тутуллан, автомат саа сомуога аһаҕас туруохтаах, сааны бөҕө-таҕа мутукка ыйыахха, эбэтэр маска, олбуорга өйөннөрү ууруохха сөп;
 Туора киһи саатын ыйытыыта суох ылар көҥүллэммэт;
 Булка бэйэ-бэйэни убаастаһыы, кө­мөлөһүү, үтүө доҕордуу сыһыан, сиэрдээх буолуу – туохха да бэриллибэт булчут күндү баайа буолар.

Урукку курдук охотминимум туттарар, хас да сыл уопуттаах булчуту кытта бодоруһа сылдьан бултуур диэн суох. Сиргэ-уокка сылдьыы сиэрин-туомун тутуспакка, айылҕаҕа сэрэҕэ суох сылдьартан, билбэттэн-көрбөттөн, кэрээнэ суох быһыы-майгы, дэҥ-оһол тахсара биллэр суол. Сиэрдээх булчут булт бары быраабылаларын тутуһарын ааһан, Айылҕа суруллубатах сокуонун учуоттуура буоллар, Байанайа биэс төгүл биэриэ, хара тыа маанылаах баайын утары уунуо этэ.