Саха ынаҕын дьылҕата өрүттэр кыахтаах дуо?

Нэһилиэнньэ уустук олохтоох — аҥаардас балыктаан, бултаан, отонноон аныгы кэмҥэ олорбоккун

Ил Дархан Анал этиитигэр сүөһү иитиитин салаатыгар ыытыллар үлэни-хамнаһы тупсарарга, саха төрүүр-ууһуур ынаҕын ахсаанын биир тыһыынчаҕа тиэрдэргэ, ыанар ынах искусственнай сиэмэлээһининэн хабыллыытын кэҥэтэргэ, олохтоох бородууксуйаны оҥорууну элбэтиини, тыа сиригэр дьон үлэлээх буолуутун хааччыйыыны, эдэр фермердэри өйөөһүнү сүрүн сорук  быһыытынан туруорда.

Билигин Ил Тумэҥҥэ тыа хаһаайыс­тыбатын, сайдыытын декадата буола турарынан,  бу кэпсэтиигэ кыттыһан дьонум-сэргэм аатыттан туруорсар этиилэрбитин  дьүүллэһиэхтэрэ диэн эрэнэн киллэрэбит.

Аллараа-Бытантай нэһилиэгэр үлэтэ суох буолуу, атын  хоту сытар улуустарга  курдук,  биир ыараханнык быһаарыллар кыһалҕабыт буолар. Бу манна үлэлиир саастаах 280 киһи баарыттан,  30% -на, ол эбэтэр-70 киһи үлэтэ суохтар учуоттарыгар турар. Элбэх киһи улэтэ суоҕун аахсан туран 2021 сылга былааҥҥа киирбит 100 сүөһүгэ  аналлаах  хотону Кустуурга тутууну болдьоҕун  арыый чугаһатары туруорса сатыыбыт. Ил Дархан улууска кэлэн барбытынан баар балаһыанньаны өйдүөҕэ диэн дьон эрэнэ кэтэһэр.

Тыа сиригэр аҥаардас оскуола, детсад эрэ үлэ миэстэтин таһаарыа суохтаах. Өрүүтүн бүддьүөт харчытыгар эрэнэн олорон хаалыы тыа дьонугар охсуулаах, инники кэскилин көрөн үлэни былаанныыр тыа сирин эстииттэн быыһыан сөп.

Сүөһү ииттибэт буоллахха, ыраах тыа сиригэр тугу гынаары дьон олохсуйуой? Аҥаардас балыктаан, бултаан, отонноон аныгы кэмҥэ олорбоккун.Нэһилиэнньэ уустук олохтоох хоту улуустартан киин сиргэ көстөҕүнэ аны оҕото аҕыйах оскуола, дьыссаат салгыы улэлииллэрэ тыҥааһыннаах буолуоҕа. Салгыы дьону тыа сиригэр тутар туох да суох буоллаҕына, аҕыйах үйэтин моҥооччу оҕонньор-эмээхсин олорор, сайылыыр өтөх сирэ буолан хаалыан сөп.

Саха ынаҕа былыр былыргыттан уутуйан үөскээбит сиригэр — Кустуурга сопхуос саҕанааҕы сүрүн оттонор Кубалаах, Аччыгый Сыһыы курдук сирдэргэ хотуур түспэтэҕэ  ыраатта. Ити сирдэр ууга улаханнык барбат буоланнар хайа да угут дьылга оттонор кыахтаахтар. Итэҕэстэрэ диэн Кустууртан 80-100 км. ыраах буолан, от тиэйиитэ ыараханыттан чааһынайдар сорумматтар даҕаны.

Баар суох биир тэрилтэбит «Бытантай» ГБУ буолар. Бу тэрилтэ суолтата өрөспүүбүлүкэни ааһан, Арассыыйаҕа оннооҕор аан дойду сүтэн эрэр харамайдарын харыстыыр тэрилтэлэригэр кытта биллэр.  Аҥаардас саха норуота тымныы тыйыс айылҕалаах уһук хоту сири баһылаан, сир-уот оҥостон  олохтоох сүрүн норуот буолан олорон кэлбитигэр саха сүөһүтэ сүрүн үктэл буолбута. Сылгы да, таба да хотугу  тыйыс айылҕалаах сиргэ түөлбэлээн, олохтоохтук оҥостон, бигэтик олорор кыаҕы биэрбэт эбээт. Табалаах, сылгылаах киһи биир сиргэ хатанан, силистэнэн-мутуктанан олорбот, кини сылгы, таба аһылыгын батыһан, сылдьар көс олохтоох буоларга күһэллэр.  Онон саха норуота олохтоох норуот буолбутугар ынахпыт барахсан сүрүн күүс буолбута. Ынах баар буолан хоту сир хочолорун батан, алаастарынан, үрэх бастарынан  тарҕанан саха  норуотун туптэтин буруота Аляска сиригэр тиийэ унаарбыта.

Олох сайдан, дьон-норуот элбээн, улахан норуоттар тэнийэн сири-сибии­ри тилийэ сабардаан кэлэллэригэр, кыра норуоттар самнан, симэлийэн иһэр дьылҕалаахтар, ол олох сайдыытын уталытыллыбат ыйааҕа. Сир ийэ үрдүгэр төһөөлөөх улахан да, кыра да омук сүтэн симэлийэн хаалбыта буолуой? Төһөнөн олох сайдар, соччоннон ити ыйаах түргэнник туолар. Сахалар барахсаттар нуучча норуота булуоҕуттан түөрт үйэ устата, кумааҕыга да буоллар, эбиллэн кэллибит. Ол аата ынахпытын, сылгыбытын иитэн тыа сиригэр олорорбут тухары сахалар бааллар дэтиэхпит. Куораттарга мустубут, сахалыы билбэт, сүөһүнү ииппэт, сириттэн-уотуттан тэйбит, эбиитин бааһынай дьүһүннээх киһини ким баҕарар саха диэн ааттыыртан атыҥырыаҕа, саатар пааспарга да саха буоларын туһунан сурук суох.

Дьэ маны өйдөөн туран Ил Дархаммыт «Саха ынаҕа биһиги сирбитигэр бренд буо­луохтаах» диэн суолталаах соругу биһиги иннибитигэр туруорбута. Билиҥҥитэ, кистээбэккэ эттэххэ, бу ырааҕынан туолбакка турар. Саха ынаҕын сүтэн эрэр туруктан таһаарарга ынах ахсаана икки тыһыынча буолара ситиһиллэрэ ыраах. «Тускул» тэрилтэ тэриллэн саха ынаҕын ахсаана лаппа элбээтэ уонна ыраас хааннаах саха ынаҕа өрөспүүбүлүкэ киин улуустарыгар тарҕанарыгар  улахан үлэ барда. Саха ынаҕын суолтатын көтөҕүүгэ күүстээх түбүк-дьаһал буолла. Ол гынан баран, ол ынаҕы элбэтии үлэ биир эрэ өрүтэ, элбэх сүөһү баар буоллаҕына эрэ селекционнай талар үлэ барар кыахтаах. Аҕыйах төбөттөн тугу талыаххыный. Биир сүрүн көрдөбүл – боруода ыраас буолуутун тутуһуу. Бу көрдөбүл биир эмэ түгэҥҥэ кэһилиннэҕинэ, туох баар 10-15 сыллаах үлэ барыта сотуллан тахсар кутталлаах, оччоҕуна эмиэ хайдыбыт харыытабыт аттыгар олорон эрэ Бытантайга хас ынах ордон хаалбытын ааҕарбытыгар тиийэбит.

Билигин саха ынаҕын инникитигэр саарбахтааһыннары таһаарбат туһуттан, баар саха ынаҕын  «Таастаахха» түмэн салгыы ииттэххэ эрэ ааспыт кэмҥэ үтүмэн үп угуллубут, элбэх сыллаах сыра таах хаалбатын ситиһиэххэ сөп. Өссө биир саха ынаҕынан дьарыктанар тэрилтэни Эдьигээн курдук бүөм сиргэ иитиини саҕалыыр курдук дьаһаныахха. Эдьигээн сиригэр кэлии сүөһү олох аҕыйах, олору саха сүөһүтүнэн солбуйар кыах судургу, оччоҕуна сүөһу буккуһуута тахсыбата мэктиэлэниэ этэ. Иккиһинэн, уу суоллаах уонна Кэбээйи курдук оту хото оттуур улуус чугаһа, кырата суох суолталаах. Аҕыйах сылынан саха боруодата ыччат сүөһүнү атын улуустарга тарҕаталларыгар да табыгастаах буолуо этэ.

Дьиҥэр, манна даҕатан эттэххэ, Саха сирин тыйыс айылҕатыгар  үрдүк үүттээх кэлии сүөһүнү сөптөөх ирдэбили тутуһан иитии табыллыбатын дьон өйдүөн сөп этэ. Син биир, соҕуруу дойдуга сүөһү туруорар ирдэбиллэрин манна толорор кыах да, айылҕабыт онно сөп түбэһэр өрүттэрэ да суохтар. Итинтэн сиэттэрэн, кэлии сүөһүлэри саха оҕустарынан саптаран баран, бастакы уонна иккис эрэ көлүөнэ буккаас сүөһүлэри эккэ-үүккэ анаан итиини олохтуохха дии саныыбын. Айылҕаҕа “гетерозис” диэн баар, боруода буккустаҕына сиэнчэрэ төрөппүттэриттэн күүстээх өрүттэрин ылынан олус тупсар. Онтуката бастакы эрэ көлүөнэҕэ ордук чаҕылхай буолар уонна сыыйа намтыыр. Манна олоҕурдахха — сиэнчэр сүөһү сэмэнтээл курдук үүттээх, саха  курдук тулуурдаах буолуохтаах. Дьэ бу манна саха оҕустарын тарҕатан туһанар кыах баар ээ. Билигин аҥаардас саха ынаҕын үүттээҕин талан иитэн, сэмэнтээл үүттээх ынаҕын ситтэрэн 3-4 тыһыынчаҕа таһаарар кыал­лыбат. Онтон тыһыынчаны биэрэр бо­руода  ынаҕы  аҕалан  саха оҕуһунан саптаран баран, аны  түөрт сылынан  холкутук 3 тыһыынчаны биэрэр ынаҕы ыы олорор буолуоҕуҥ. Билигин сэмэнтээл боруода ынахтан  ортотунан 1500 киилэни эрэ ыы олоробут, саха ынаҕыттан ортотунан 1200 киилэни  ыы сылдьыбыттарын ааҕыстахха. Дэлэҕэ, Арассыыйа племүлэҕэ департаменын салайааччыта Амирханов  кэлэн көрөн баран “генетическая помойка” диэ дуо?

Онон саха оҕуһун нэһилиэк аайы баҕалаахтарга  тарҕатыахха баара. Эбээн-Бытантайга оҕус борооскулары аттаабакка иккилэригэр дылы иитэн баран итинник туттуохха сөп. Итиннэ кэтэхтэр аттамматах оҕус торбосторугар  анал төлөбүр олохтоон биһирэтэр хардыы оҥоруохха сөп. Саха оҕуһун иитэр дьоҥҥо, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн анал ботуччу төлөбүр олохтоон, саха сүөһүтүн тэнитиини ситиһиэххэ.

Биир тутаах түгэнинэн 2002 сыллаахха, алтынньы 7 күнүгэр тахсыбыт 536 нүөмэрдээх, бэрэсидьиэн В.Штыров “Саха төрүт сүөһүтүн араҥаччылыыр туһунан” ыйааҕар  олоҕурбут  2003 сыл муус устардааҕы “Саха төрүт сүөһүтүн өрө тардар туһугар” бырабыытылыстыба уурааҕынан көрүллүбүт  “сүөһү  төбөтүгэр” бэриллэр харчы  “үүт харчытынан” солбуллубута буолар. Манна билигин үгүстэр “саха сүөһүтэ өрө тардарга көрүллүбүт үбү ыла олорор” диэн бигэ санаалаахтар. Оннук буолбатах. Чааһынай саха ынаҕын иитээччилэргэ ити өйөбүл суох. Өйөбүл аҥаардас ГБУ “Бытантай” диэн тэрээһиннээх тэрилтэни тутан олороругар көрүллэр. Саха сүөһүтүгэр чааһынай сүөһүлээхтэргэ билигин бэриллэ сылдьар ыанар ынахха 30 тыһ. солк. олох атын аналлаах уонна  “үүт туттарыыга регламент киирбитинэн ситимнээн хотугу уонна промышленнай улуустарга,  уруккута үүтү туттарыыттан ылар үптэрин толуйуу” дэнэр.

Аҕыйах хонуктааҕыта кэлэ сылдьыбыт ТХМ сүөһү иитиитин департаменын салайааччыта А. Александров үөһээ этиллибити билинэн, 2014 сылтан саха сүөһүтүн иитээччилэргэ суолталаах  көмө оҥоһуллубатын бигэргэппитэ. Ити арааран ыйыллыбыт улуустар бары ыанар ынахтарыгар харчы ыла олороллор. Кинилэргэ саха ынаҕа суох. Оттон Эбээн-Бытантай саха ынаҕар “өрө тардыы” харчытын буолбакка , ”үүтү толуйуу “ харчытын эрэ ыла олорор. Онон саха төрүт сүөһүтүгэр бэрэсидьиэн В.Штыров мэктиэлээбит харчыта, туох да төрүөтэ суох сотуллан турар. Көмө арай “Бытантай” ГБУ-га оҥоһуллар.  Ол иһин сүөһүнү тутуу хоту сирдэргэ ночооттоох диэн кэтэх сүөһү ахсаана эбиллибэт, эдэрдэр сүөһүгэ  соруммат  да буоллулар.

Кэнники сылларга «Тускул» тэриллибитигэр олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ сүрүн болҕомтотун киниэхэ уурбутун түмүгэр, «Бытантай» тэрилтэ үлэтэ балайда атарахсытылынна. Үлэ кыаттарбатын тэҥэ, айылҕабыт эмиэ кыһарыйан ааспыт сыл курааннаан уонна устар сайын уотунан кытыастан киһилии оттоппото. От оннугар бытыгыраабыт ханнык эмэ соппоҥ уу отун тарбаан оттоотубут. Сылтан сыл киин улуустартан от тиэйтэриитигэр үгүс үп  ускайданна, ол түмүгэр тэрилтэ харчыта-үбэ татымыран хамнас эбиллибэт, от үлэтин тиэйиитин төлөбүрэ сылы сылынан соһуллан тэрилтэни  ыарык буолан таҥнары тардар. Төлөммөт от үлэтин ким толоруой, ким тиэйиэй?  Эмиэ оту атыылаһыы, тиэйии эбии үбү ирдиир, ол аны  хотон үлэһитин хамнаһын сарбыйар. Хамнас  кыратыттан, түбүк элбэҕиттэн үчүгэй үлэһит  үгүөру сири булар. Хотон үлэтигэр билигин даҕаны өтөх-бөтөх, кэлэр-барар сирэ суох дьону ылан үлэһит илии тиийбэт кыһалҕатыттан эрэ үлэлэтии  баар балаһыанньа үчүгэй. Бу быһыы-майгы буола турарынан сиэттэрэн,  маннык санаа баар.

Маннык балаһыанньа салҕанан бардаҕына саха сүөһүтэ өтөрүнэн өнүйбэт туруктаах. Сүөһү үлэтин ситимин уларытан атыннык дьаһаныахха,  маннык уларытыылары киллэриэххэ:

Бастатан туран, саха сүөһүтүн тутааччыларга тус көмө ананарын ситиһэргэ.

Иккиһинэн,  улууска элбэх эдэр ыччат, ыал дьон үлэ, дьарык кэмчитинэн кыаммат араҥаҕа киирсэллэрин учуоттаан, кинилэргэ анал өйөбүлү көрүөххэ. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ыытыллар сүөһү үлэтигэр көрүллэр 3 мөлүйүөннээх граннары аҥаардаан да туран, хоту улуустар уратыларын аахсан, сүөһүтүн ахсаанын улааппыта 10-15 ыанардаах буоларга дьулуһар дьоҥҥо  бэриллэрин  ситиһиэххэ. Манна от үлэтэ барыта аҥаардас илии күүһүнэн, ууну кэһэ сылдьан толоруллар буолан, хайдах да биирдиилээн фермер 50-100 ынах отун оттуур кыаҕа суох. Итинтэн тэптэрэн эдэрдэр ити граннарга киирсэн, сүөһүнэн дьарыгырар  баҕаларын олоххо киллэрэр кыахтара суох.  Ити ситиһиллэр  түбэлтэтигэр улуус киинигэр да, нэһилиэккэ да олоҕун сүөһү иитиитигэр аныан  баҕалаах ыаллар, эдэр дьон көстүө этилэр. Улууска саатар уонча эдэр ыал сүөһүлэннэҕинэ балтараа сүүсчэкэ сүөһү икки-үс сылынан эбиллэ түһүө этэ. «Бытантай» тэрилтэҕэ сыл аайы 50-чэ, кэтэхтэргэ  120-чэ төбө төрүөх кэлэр. Өскөтүн көмө сүөһү төбөтүнэн бэриллэрэ буоллар, ыччат сүөһү кыргыллара тохтуо этэ.

Үсүһүнэн, сайылыктааһыны уонна кыттыгас хотоннонон кыстааһыны тэринэн, сүөһү итиитигэр саҥа сүүрээни киллэриэххэ. «Бытантай» тэрилтэ инникитигэр ыччат сүөһүтүн 20-30 төбөнөн чөкө тутан, эдэр үлэлиир баҕалаах ыалларга түҥэтэн ыам ыйыттан сайылыктарга тарҕатара сөп этэ. Манна ыалы кытта сөбүлэҥ түһэрсэн, Алыы, Орто-Алыы, Мандыйа, Уһуктаах, Эмэндэрээн, Чаалый курдук сирдэргэ саас таһаартаан баран күһүн алтынньы бүтүүтүгэр Саккырыырга үүрэн илдьэн кыстатыахха сөп. Саккырыырга ыччат сүөһү турара хайа  да өттүгэр барыстаах.

Итинник дьаһанар  буоллахха,  Саккырыыртан   Сахаагроплем тэрилтэ  күһүн кэлэн төннөр таһаҕас самолеттарынан, ыччат сүөһүнү дөбөҥнүк тиэйэн ылан тарҕатар кыахтанар. Иккиһинэн,  ыччат сүөһү харах далыгар сылдьан, айылҕа быйаҥын толору туһанан уойар, өлүү-сүтүү суох буолар. Үсүһүнэн,  ити сайылыктарга олоҕуран «Бытантай» тэрилтэ сайын аайы от үлэтин көдьүүстээхтик тэрийэригэр олук ууруллар.  Ыал баар сиригэр кииннээн оттуур үлэни аймаҕынан тэрийии биһиэхэ былыр былыргаттан таһаарыылаах буолара. Төрдүһүнэн, олохтоох дьаһалталар, социальнай харалта,  агрооскуола кыттыһан бу сайылык базаларыгар олоҕуран кыамматтары үлэнэн, оҕолору от, сүөһү  үлэтигэр сыстаҕас буоларга иитэр, дьарыктаах буолууларын хааччыйар туһуттан, сайылыктарга уот тэриллэрин, интернет, сибээс баар буоларын хааччыйдахтарына, хайа да өттүнэн туһалаах буолуоҕа.

Бэсиһинэн, ити сайылыктарга туспа кэпсэтиинэн кэтэх субаны эмиэ таһаардахха мэччирэҥ кэҥиир, идэһэ уойар уонна кэтэхтэр эмиэ ыччат сүөһүнү атыылаан эбинэр кыахтаналлар. Бу тэриллэр сайылык-учаастактары  «Бытантай» тэрилтэ балаансатыгар туруоран сыл аайы бөҕөргөтүү үлэтин  ыытары ситистэхпитинэ балысхан хамнааһын буолуо этэ. Аны  туран, бу кэмнэргэ  ыарахан таһаҕас буолбут от улэтигэр, харса суох кыра техниканы туһанарбытын кэм ирдиир: билигин оту охсорго, мунньарга кытай техникатын тоҕоостоохтук  туһаныахха. Ыраах  оттоох сирдэртэн оту тиэйии үлэтэ ороскуоттаҕыттан өлгөм оттоох ходуһалар хаалан эрэллэр. Кубалаах, Аччыгый Сыһыы быраҕыллыбыттара сүүрбэччэ сыл буолан эрэр. Онно оттоон баран тиэйэр, хайдаҕын  да иһин, Тааттаттан тиэйэрдээҕэр быдан барыстаах  буолуох этэ. Итиннэ кытай тыраахтарын оту түүрэрдээн оттоотоххо,  уон төгүл тиэйии ороскуота кыччыа этэ. ГБУ “Бытантайга” көрүллэр үп үгүс өттө оту атыылаһыы, тиэйии дьаһалыгар барбыт.

Дьэ, билигин саха ынаҕын дьылҕата салгыы хайдах дьаһанарбытытттан тутулуктаах. Онон олохтоохтук, ырааҕы көрөн, саҥалыы дьаһанарбыт ирдэнэр. Сахалар  ынахтаах этилэр да, ону ситэ дьаһаммакка эспиттэрэ диэн эппэттэрин туһугар үлэлииргэ  баҕарыллар.

Кустуур олохтоохторун аатыттан 

Станислав Попов,

Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх ветбырааһа