Тыа сиригэр олох сайдыыта төрүт дьарыгы тула салаллыахтаах

Алтынньы 7 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ Кэбээйи-Верхоянскай 28№-х биир мандаттаах уокуругуттан талыллыбыт Ил Түмэн депутата Михаил Эверстов Дьааҥы улууһун нэһилиэктэрин баһылыктарын уонна быыбардааччыларын кытта көрүстэ. Депутат быыбардааччыларын кытта утарыта көрсөн олороннор аһаҕастык кэпсэттилэр, баар кыһалҕалары дьүүллэстилэр, санааларын этиннилэр. Нэһилиэк баһылыктара, улуус бэтэрээннэрэ улуустарын, нэһилиэктэрин инники сайдыыларын торумнаан Арктика стратегическай сайдыытын программатыгар киириэхтэрин сөптөөх этиилэри оҥордулар. Депутат киирии тылынан кэпсэтиини саҕалаата.

—  Билигин Госдумаҕа Саха сирин парламенын  бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн  үлэлиибин.  Мин тута эппитим — депутат буолар түбэлтэбэр  хамнастаах үлэҕэ таласпаппын диэн.  Бэйэм кыахпын, уопуппун туһанан дьоммор-сэргэбэр көмөлөһүөм диэн сорук туруоруммутум. 2003 сыллаахха 3-с ыҥырыылаах парламеҥҥа Кэбээйи улууһуттан талыллан 5 сыл үлэлээбитим. Онно быыбардааччыларым иннигэр туруорбут былааммын 5 сыл иһигэр толорбутум, хас да нэһилиэккэ былааны таһынан үлэни ыыппытым. Бу үлэбин кэлин бэйэм ырытан көрбүтүм  уонна биири өйдөөбүтүм. Биирдиилээн дьоҥҥо көмөнү оҥорууга элбэх үлэни, бириэмэни ыыппыт эбиппин. Ааҕан көрдөхпүнэ, аҥардас устудьуоннарга, ыарыһахтарга, элбэх оҕолоохторго, араас күрэхтэһиилэргэ, ыһыахтарга бириис туруорууга 64 мөл. харчыны дьоҥҥо көмөҕө бэйэм дьиэ кэргэним үбүттэн биэрбиппин.

Бу сырыыга ол сыыһабын хатылаабакка Саха сирин стратегическай сайдыытын  программатыгар киирсэн үлэни сүрүннүүр сыаллаах саҕалаатым . Ол курдук, Кэбээйи уонна Дьааҥы улуустарыгар кандидат быһыытынан ылыммыт программабын  толорор инниттэн  программаҕа киирбит тутуулары сылларын аччатыыга үлэлэһэ сылдьабын. Холобур, Дьааҥы улууһун Сайдыытын оскуолата өрөспүүбүлүкэ стратегическай былааныгар киирдэ. Бу эһиги улуускутугар саамай сытыытык турар социальнай суолталаах боппуруос буоларынан дьоммор-сэргэбэр тылбын биэрбитим. Сайдыы олохтооҕо, кырдьаҕас бэтэрээн бу оскуоланы сыбаайата түспүтүн саатар көрөн баран анараа дойдуга аттаммыт киһи диэбитэ. Бу Сайдыы оскуолатын тутуута 2022 сылтан  саҕаланыахтаах, ону мин табылыннаҕына 2020-2021 сылтан саҕаланыан баҕарабын. Бэйэҕит билэҕит, билигин олох тэтимэ наһаа түргэн, онон аны 3-4 сылынан бу оскуола тутулларыттан үөрэр буоллахпыт. Бу оскуола тутуутун араас таһымнаах салайааччылар 30 сыл устата туруорса сатаабыттар. Холобур, ааспыт 3 созывка төрөөбүт, үөрэммит  Кэбээйибэр 20 сыл устата туруорсубут оскуолаларын тутуом диэн тылбын биэрэн баран ол оскуоланы туттарбытым.

Табылыннаҕына Сайдыы оскуолатын  тутуутун эһиил­гиттэн саҕалыырга түстээһин барда дии саныыбын. Ол курдук, бырабыыталыстыба председателлэрин солбуйааччылара  Кирилл Бычков, Ольга Балабкина  таһымнарыгар 3-4 мунньах ыытылынна. Маны таһынан эһиги улуускут куратора, бырабыыталыстыба председателин солбуйааччыта  Денис Белозеровы кытта Верхоянскайга баран кэлбиппит. Ол бара сылдьан мунньахтаан, дьону кытта кэпсэтэн, оскуола тутуутун боппуруоһугар сүбэлэһэн боротокуол оҥорбуппут. Бу боротокуол туолуута харах далыгар сылдьыахтаах уонна туолуохтаах. Хас да нэһилиэккэ сылдьарбар дьон туруорсар боппуруостара билигин үлэҕэ сылдьаллар. Ол курдук, олохтоохтор ордук ититэр ситим киириитин туруорсаллар. Ону мин Дмитрий Садовниковка сурук бэлэмнээн ыыппытым.

«Яна» суолун тутуута Ил Дархан программатыгар киирбитэ, ол гынан баран сыла ыраах, ол иһин Дальнай Восток сайдыытын программатыгар киирсээри  сурук киллэрбиппит. Госдумаҕа эмиэ бу суол тутуутун сылын түргэтэтээри үп-харчы көрдөөн сурук суруйбуппут. Онон инники өттүгэр суругунан туруорсууларгытын ыытыҥ, оттон улахан кыһалҕа тирээтэҕинэ төлөпүөнүнэн да эрийиҥ. Эһигини истэргэ куруук бэлэммин.

Кыра авиацияны Арктика улуустарыгар сөргү­түү,сайыннарыы, быраабылалары уларытыы  боппуруостарыгар Госдумаҕа тыл эппитим, эмиэ хас да суругу ыыттыбыт. Холобур, кыра авиацияны тутууга, үлэлэтиигэ билиҥҥи ирдэбили, быраабыланы барытын тутуһар буоллахпытына кыра авиация үлэлиир кыаҕа суох. Наһаа элбэх хааччахтаах — летчиктар лицензиялара, хас киһини ылыахтаахтара, авиапортар хомуйар харчылара барыта хотугу сирдэргэ кыра авиация сайдыытын харгыстыыр эрэ. Билигин бу сокуоннарга үлэлэһэ сылдьабыт. Бары өйдүүр, сөбүлэһэр курдуктар, ол гынан баран туолуута мөлтөх.

Нэһилиэк баһылыктара бас­таан улуус даьаһалтатын таһы­мыгар кыһалҕаларгытын туруорсуҥ. Ол туох эмит биричиинэнэн кыаллыбатаҕына бырабыыталыстыбаҕа, миниистирдэргэ тахсыаххытын наада. Оттон кинилэр көмөлөспөт, бириэмэ булбат буоллахтарына   миэхэ – депутаккытыгар тахсыаххытын наада. Сайыны быһа Дьааҥыга улахан баһаардар буоллулар, тоҕо эрэ биир да салайааччы миэхэ техника наада, хамнас тиийбэт, кэлэн көмөлөс диэн эрийбэтэ, суруйбата. Оттон мин куруук эрийэбин, ыйыталаһабын.

Этиниилэр, туруорсуулар

Николай Корнилов, информационнай киин отделын салайааччыта: — Дьааҥыга улахан баһаардар буолан аас­тылар. Манна баһаар кэмигэр ыксаллаах быһыы-майгы режимин биллэрбиттэрэ, онтон умулунна диэн кутталлаах балаһыанньа режимэ уһуллар. Бу кэнниттэн көрдүгэннии сытар уоттара күүстээх тыалга хаттаан күөдьүйэн кэлбитэ. Манна дьон хаттаан тахсан баһаары умуруорууга сырыттылар. Холобур, Чөрүмчэҕэ, Эһэ Хайаҕа маннык түгэннэр таҕыстылар. Оттон үбүлээһин бу ЧС биллэриллибит эрэ кэмигэр көрүллүбүт. Бу боппуруоһу хонтуруолга ыларгыт буоллар.

Сөмөлүөт саахалын боппу­руоһугар следственнай комитет сатаан тиийбэккэ сылдьар, бырабыыталыстыба таһымыгар мунньах буолбута. Онно сурук бэлэмнээн биэрдибит. Доруобуйа харыстабылын өттүгэр хоту сытар мөлтөх суоллаах-иистээх сирдэргэ сарбыйыы барбата буоллар диэн дьон туруорсаллар. Улуус киинигэр Баатаҕайга  улахан балыыһа комплекса тутулла турар, манна  узкай идэлээх специалистар тиийбэттэр. Саамай улахан кыһалҕабыт – специалистары дьиэнэн хааччыйыы. Онон бу улахан комплекс тутуутун кытта тэҥҥэ саатар 4 квартиралаах служебнай олорор дьиэ тутуллара буоллар специалистар тиийэн  бу саҥа балыыһаҕа олохсуйан үлэлиэ этилэр. Маны таһынан Баатаҕайга оҕо уһуйаанын тутуута кыаллыбакка турар буолан президент ыам ыйынааҕы дьаһала туолбат кутталлаах.

Баатаҕайга хвостохранилищены, дамба тутан, улахан уу кэлэр түгэнигэр тобохторо өрүскэ түспэт гына кутталы суох оҥоруу үлэтин суһаллык ыытыахха. Бу хвостохранилище ыарахан металлаах, “Янгеология” уонна олохтоох айылҕа харыстабылын тэрилтэлэрэ анализ оҥорторбуттара. Тыынар тыыннаахха улахан буортулааҕа, нэһилиэстибэнэн да бэриллиэн сөбө биллибитэ.

Чааһынай дьиэлэри киин ититиигэ холботууну Дулҕалаах, Томтор, Бөтөҥкөс, Боруулаах нэһилиэктэрэ туруорсаллар.

Михаил Эверстов: — Баһаар боппуруоһугар, Ил Дарханы кытта бара сылдьыбыппыт, мунньахтаабыппыт. Манна баһаарга үлэлээбит дьоҥҥутугар төлөһүҥ, техникаларын аахсыҥ диэн эппитим. Оттон бырабыыталыстыбаҕа эппитим — инникитин маннык улахан хоромньулаах баһаардар тахсыбаттарын инниттэн эрдэттэн бэлэмнэнии үлэтин  күүскэ ыытаргыт наада диэн. Холобур, нэһилиэктэргэ хоруу хаһалларыгар техника көрөн, күүстээх помпаларынан хааччыйан, сухой паектары, аптечкалары  түҥэтэн. Баһаары умуруорарга Саха сиригэр биир гектарга көрүллэр харчы – 6 солкуобай. Оттон Россияҕа биир гектарга 30 солк. көрүллэр. Ол эбэтэр 5 төгүл элбэх харчы көрүллэр. Ол иһин биһиэхэ бюджекка угуллубут харчы кыра. Мин бу боппуруоһунан дьарыктаныам. Иккис боппуруоска, Ан-2 сөмөлүөт саахалыгар биһиги дьарыктана сылдьабыт, киһи хомойор балаһыанньата. Саахал хайалар быыстарыгар тахсыбыт буолан манна тиийэргэ олус уустук. Бу сөмөлүөт эргэ буолан кыамтата кыра, аһары элбэх таһаҕаһы уйбат буолан намыһахтык көтөрүгэр күһэллэр. Дьааҥы хайаларын үрдүнэн көтөргө үчүгэй да погодаҕа өрүүтүн тыаллаах буолар. Оттон кыра сөмөлүөт  тыалга баарыстана сылдьар. Аны таһаҕаһа элбэх эбит, маны экспердэр  быһаарыахтара. Бу сөмөлүөт эргэрэн  билигин оҥоһуллубат буолан сапчааһа эмиэ суох. Мин элбэхтик көппүт буолан билэбин, бу сөмөлүөтү көтүтэргэ улахан эппиэтинэһи ылыахха наада. Бырабыыталыстыба үс  Сеssnа саҥа сөмөлүөтү  атыылаһыахтаах этэ да үп-харчы кырыымчык буолан кыалла илик. Оттон специалистарга дьиэ тутуутун боппуруоһугар улуускутугар тутуу управлениета, о.д.а. үлэһиттэр элбэхтэр. Кэлэн туруорсуохтарын наада, салайааччыларгыт сурук суруйуохтарын наада. Мин биир да суругу тута иликпин кинилэртэн.

Илья Колесов, тыа хаһаайыстыбатын үлэ­тин ветерана:  Мин оройуоҥҥа 30 сыл сүрүннээн тыа хаһаа­йыстыбатын хайысхатынан үлэлээбитим. Урукку өттүгэр биһиги үлэлиир сылларбытыгар оройуоҥҥа уунан 257 ты­һыынча тонна таһаҕас тиэллэр эбит буоллаҕына, билигин 12 тыһ.тонна эрэ уунан кэлэр буолла. Ол иһин биһиги кэккэ сылларга наар сыарҕа үрдүттэн аһаан-таҥнан олоробут. Онон навигацияны толору туһанар инниттэн Яна өрүһү дириҥэтии үлэтигэр анал техника наада уонна икки улахан харгыны кэҥэтиэххэ. Билигин тимир суол Бэстээххэ  кэллэ, онон кыра 500 тонна уйуктаах  борохуоттары Дьааҥы кэккэ улуустарыгар быраҕан уунан таһаҕаһы тиэйии үлэтин сөргүтүөххэ наада. Мин үлэлиир сылларбар Нижнэйгэ 60 борохуот баар этэ, онно тиийэн 18 борохуот таһаҕаһы  ылар этибит. Онон Арктиканы сайыннарыы стратегията баран эрэринэн уонна саҥа министерство арыллыбытынан Куйгаҕа, Нижнеянскайга хоту улуустарга тыын суолталаах  өрүс пордун базатын, уу суолун  сөргүтүүгэ үлэ барара буоллар. Билигин таһаҕас, уматык барыта массыынанан тиэллэр, бу ороскуота бюджекка да охсуулаах буолуон сөп.

Дьааҥы улууһугар промышленность хаттаан сөргүтүллэн  эрэр. Бүгүҥҥү туругунан 20-ҕэ чугаһыыр артыал баар буолла. Ол гынан баран, бу дьоннор улууска туох оруоллаахтара биллибэт, биһиэхэ чугаһаабаттар. Үөһэттэн Москваттан, Магадантан тутулуктаах дьоннор. Улуус сиригэр-уотугар үлэлиир маннык элбэх тэрилтэттэн улуус бюджетыгар туох эмит киирэрэ буоллар. «Звезда» артыалтан эрэ сылга аҕыйах мөлүйүөн киирэр дииллэр уонна суох. Билигин аҥардас Лазоҕа 12 артыал баар. Бу дьону кытта экология боппуруостарыгар кытта хонтуруолга ылан үлэлэһэр наада дии саныыбын.

Тыа хаһаайыстыбатыгар тохтоотоххо, 10 тыһыынча ынах сүөһүлээх этибит, онтон 6 тыһ. тиийэ аҕыйаабыта, билигин 2 тыһ. хаалла. Хоту уустук усулуобуйалаах сиргэ сүөһүнү тутуу былыр-былыргаттан уустук буолара, ол иһин судаарыстыба бөдөҥ хаһаайыстыбалары тэрийэн дотация көрөр этэ. Кэнники 10 сылга  өҥ сирдээх-уоттаах соҕуруу улуустары кытта тэҥҥэ үүттэригэр 40-нуу солк. ыла олороллор, онтулара да  эрэйдээхтик тиийэр.  Уматык сыанатыгар саатар эбии үп дотация көрүллэрэ буоллар. Дьоннор сүөһүттэн улахан дохуот кэлбэт эбит диэн сүөһүлэрин эһэн эрэллэр. Урбаанньыт Чириков В.Х. нэһилиэктэргэ кыра үүт собуоттарын киллэрэн эрэр. Баҕар, бу саҥа сүүрээн киирдэҕинэ дьон үүттэрин соҕотуопкалаан сүөһүттэн дохуот ылыылара үрдүөҕэ. Биир ынахха хоту улуустарга 20 тыһ. дотация төбөтүгэр көрүөххэ уонна биир киилэ үүккэ 80 солк. киллэриэххэ. Тыа сиригэр дьону дохуоттуур уонна дьарыктаах буолуутун хааччыйар инниттэн. Оччотугар дьон сүөһү тутарга интэриэстээх буолан ахсаана элбиэҕэ.

Аатырбыт Дьааҥы сылгыта, бэйэтин кэмигэр күүстээх племенной үлэлэр бараннар, төрөөн-ууһаан өрөспүүбүлүкэ үгүс улуустарыгар үс тыһыынча кэриҥэ сылгы тарҕанан турар. Онтон улахан аҥара атыыр. Онон саха сылгыта элбэх төрүөҕү биэрбит буолуон сөп. Ити хамсааһын барбатаҕа буоллар билигин атын улуустар ынах курдук уустук көрүүлээх сиэнчэр сылгыны тутан хаалыа этилэр. Билигин өрөспүүбүлүкэ 4 сылгы собуотун тутарга былаанныыр, мантан биирин Дьааҥыга — дьиҥнээх саха атын тутан олорор улууска туталлара буоллар диэн туруорсабыт. Аҥардас Остуолбаҕа 840 сылгы турбута. Маны таһынан сылгыны үөрдээн иитиини сайыннарар сыалтан 50-нуу төбөнөн быһан биир идэтийбит сылгыһыты үөскэтэр гына, икки үөрдээх буоллаҕына икки сылгыһыт баар буолуо. Манна төбөтүгэр 3 тыһ. дотация көрүөххэ, онтон 100 сылгылаах буоллаҕына 5-тии тыһ., 150 сылгылаах буоллаҕына 7-лии тыһ. көрдөрүөххэ. Оччоҕуна үөрдээн иитиигэ дьон интэриэстээх буолуоҕа, билигин өбүгэлэрбит төрүт идэтинэн дьарыктанар  сылгыһыт да диэн суох буолан эрэр. Онон хоту дойду дьонун харыстыыр сыалтан уонна дьон дохуоттаах буолуутун ситиһэр сыалтан, төрүт дьарыкпытын сөргүтэн, дотация көрдөрөн Арктика сайдыытыгар үөһээ этиллибит хайысхаларынан үлэ барара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Былыр 100 ыанар ынахтаах  нэһилиэккэ 100 оҕо баара, мантан 70-чата үөрэнээччи, уоннааҕыта оҕо саадыгар сылдьара. Ону тула 30-ча учуутал, иитээччи, харабыл баара. Ол эбэтэр  тыа сиригэр олох  төрүт дьарыгы тула оргуйара. Онон үбү-харчыны оҥорон таһаарыыга, производствоҕа, төрүт дьарыгы сайыннарыыга  угуохха диэн этиилээхпин. Ону тула олох сайдыыта барыан наада.

Наталья Слепцова, Сартаҥ нэһилиэгин баһылыга: — Биһиги  оннук куһаҕаннык олорбоппут, кэнники сылларга өрө тахсыы баар, сүөһү, сылгы ахсаана кыралаан да буоллар элбээн эрэр. Сартаҥҥа холобур быһыытынан аҕаллахха, ынах сүөһү 100 төбөнөн элбээтэ.Бүгүҥҥү күҥҥэ 450 ынахтаахпыт, 800-кэ сылгылаахпыт. Сартаҥ сылгытын собуота урукку сылларга 5 бөдөҥ хаһаайыстыба иһигэр киирэрэ, онон биһиэхэ сылгыны ууһатарга урукку базата баар. Суол тутуута стратегияҕа киирбитэ үчүгэй, туох баар кыһалҕабыт барыта суолтан тутулуктаах. Аҕыйах хонуктааҕыта Намҥа базалаах  кыра сөмөлүөтүнэн оҕуруот аһын, хортуоппуйу,  сымыыты аҕаллылар. Суол суох кэмигэр нэһилиэнньэҕэ итиччэ ыраах оҕуруот аһын таһыыга кинилэргэ субсидия көрүллэрэ буоллар базалара улаатан иһиэ этэ. Бу уолаттар саҥа сөмөлүөт ылаары сылдьаллар эбит. Биһиэхэ Барыласка улахан сир баайын саппааһын булбуттара. «Полиметалл» диэн артыал  баар да нэһилиэги кытта үлэлэспэттэр. Кинилэр улууһу кытта дуогабардаахтар, нэһилиэккэ наадыйбаттар, улахан көмө суох курдук. Холобур, кинилэр  Сэбээн диэки тахсар суол оҥостор түгэннэригэр Яна трассатыгар тахсар суол бэйэтинэн тахсан кэлиэ этэ. Онон бу артыаллар саатар суол тутуутугар  көмөлөөхтөрө буоллар.

Чааһынай диэлэри ититэр ситимҥэ хол­бооһуҥҥа быйыл харчы олох суох дииллэр, онон хаалбыт 18 дьиэни холботоору туппут хочуолунайбытын кэлэр 2020 сылга киллэрээри үлэлии сылдьабын.

Анна Рожина, Табалаах нэһилиэгин баһылыга: — Биһиги эмиэ оннук куһаҕаннык олоробут дии санаабаппын. Сүрдээх уустук сайын ааста, дьон бары баһаары кытта охсуһууга тардыллан сайыҥҥы үлэбитигэр мэһэйдэттибит да буоллар. Буруо туманыгар дьонум доруобуйата эрэ айгыраабатар диэн үлэлэһэ сатаатыбыт. Кыахпыт тиийэринэн дьоммут-сэргэбит өйөбүлүнэн дьаһанан олоробут. Биһиги икки улахан кыһалҕалаахпыт – Улахан Күөлтэн Бөтөҥкөскө диэри 22 км суол тутуута кыайтарбат. Биир кыһалҕабыт – ититэр хочуолунай тутуута, Табалаахха 150 ыал холбоммокко олорор. Манна депутаппыт көмөлөһөрүҥ буоллар.

Павел Иванов, Суордаах нэһилиэгин урукку баһылыга, экология үлэһитэ:  — Билигин куоракка да буолларбын дойдум туһугар олус  ыалдьабын. Экология кэлин олус мөлтөөтө, кэлии артыаллар айылҕаны харыстааһын үлэтин ыыппаттар,  олох тутуспаттар.  Кумааҕыга барыта үчүгэй курдук, онтон миэстэтигэр тиийдэххэ дьаабы хартыына арыллар. Аны  компенсация көрдүүргэ этнологическай экспертиза оҥоһуллуон наада. Бу 1,5 мөл. сыаналаах экспертизаны москвалар сыл устата оҥороллор уонна Дьокуускайга ыыталлар, аны быһаарыытын  таһаартарарга 750 тыһыынчаны бу  тэрилтэҕэ төлүүгүн. Ол  аата, нэһилиэк 300-500 тыһ. компенсация ылаары  туора тэрилтэлэргэ 2 мөл. 200 тыһ. төлүүрүгэр күһэллэр. Бу экспертиза хас эмит хамыыһыйаны ааспытын кэннэ  бырабыыталыстыбаҕа тиийэр. Ити үлэни судургутутуохха наада, маннык салҕанан бардаҕына кинилэри эппиэккэ тардар  кыаллыа суоҕа. Оттон Дьааҥыга күн бүгүн көмүс хостооччулар аһары элбээтилэр, элбии да тураллар. Айылҕа харыстабылыгар үлэлиир уолаттар көрө-истэ барыахтарын олус баҕараллар да, мотуордара,бензиннэрэ суоҕа харгыстыыр.

Наталья Попова