Тыа сирэ, хайдах олороҕун?

Солбук суох буолла да, сүөһү эстэр чинчилээх

 Галина Устинова, Амма улууһун «Болугур» ТХПК үлэһитэ:

—  Мин тыа хаһаайыс­тыбатыгар үлэлээ­битим 38 сыл буолла. Кэргэмминээн бэйэбит эмиэ  кэтэх хаһаайыстыбалаахпыт – 20 сүөһүнү кыстыкка киллэрдибит, маны таһынан сибиинньэ,сылгы, куурусса тутабыт. Билиҥҥи уустук кэмҥэ тыа сиригэр бэйэ хаһаайыстыбалаах эрэ киһи тиийинэн олорор. Сайыҥҥы өттүгэр сайылыкка көһөн тиийэн олоробут, оттуубут, сир астыыбыт. Онон оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр көмө буолабыт уонна бэйэ аһа-үөлэ, үүтэ-сүөгэйэ диэн чөл, ыраас ас буоллаҕа.

Тыа дьонугар ити «Меркурий» систиэмэтэ киирбитэ үлэбитин уустугурта, ирдэбилэ наһаа элбэх. Электроннай отчуотунаска киирэҕит дииллэр, аны Интернеттээх да ыал аҕыйах, хотонтон тахсыбакка түбүгүрэр дьон көмпүүтэри хаһа олорор бириэмэбит да суох кудук.   Холобур, үүт хайаан да аппараатынан ыанар буолуохтаах дииллэр, сүөһүнү анал убойнай пууҥҥа өлөрдөххө бэтэринээр бэчээтин туруораллар, ыспыраапка биэрэллэр. Ону тыа дьоно оннук анал пуун суох буоллаҕына, эттэрин ыраах тиэйэн илдьиигэ эмиэ ороскуот бөҕөҕө түһэллэр. Хата, быйыл син аһардылар, эһиилгиттэн ирдэбил кытаатыа  дииллэр. Онон бу систиэмэҕэ көһүөх иннинэ миэстэтигэр убойнай, тутар пууннар арыллаллара буоллар. Кэлии аска ирдэбил улаатара сөп, хантан туох ыарыылаах бородууксуйа кэлэрэ биллибэт. Оттон тыа дьоно харах далыгар олорор буоллахпыт, алааска сүөһүнү тутан, оттоон-мастаан. Онон усулуобуйа тэрийэн баран ирдииллэрэ буоллар үчүгэй буолуо этэ. Эбэтэр чааһынай хаһаайыстыбалары кооперациялаан, урукку курдук тутар пууннары миэстэтигэр тэрийэллэрэ буоллар.

Биэнсийэ тыа хаһаайыстыбатыгар 30 сыл үлэлээбиттэргэ үрдүүр үһү диэн үөрдүбүттэрэ да, үлэ ыстааһыгар кыра да арыттаах буоллуҥ да, эбиллибэт диэн хомоттулар. Холобур, оҕолонон ыстаастара арыттаммыт эбэтэр атын үлэҕэ көһө сылдьыбыт  дьон элбэх буоллахтара.

«Болугур» ТХПК билигин 500-кэ сүөһүнү тутан туруорар, мантан 200 – ыанар ынах. Билигин да сэбиэскэй кэм саҕаттан биһигиттэн 80-ча км Абаҕаҕа илдьэн эт туттараллар. Билигин сүөһү көрүүтүн  үлэтигэр үксүтэ саастаах дьон үлэлии сылдьабыт, эдэрдэр тыа хаһаайыстыбатыгар тахсыбаттар. Үлэтэ ыарахан, хамнаһа кыра диэн билэллэр. Ол да хамнаспыт, үүт харчыта бириэмэтигэр кэлбэт. Бэйэ хаһаайыстыбатыгар сүөһү тэринэн олорор дьон эмиэ бары саастаах ыаллар. Онон солбук дьон суох буоллулар да, сүөһү олох  аҕыйыыр чинчилээх.

Тыа сиригэр уруккулуу сопхуостар, коллективнай хаһаайыстыбалар сөргүтүллэн, аһы-таҥаһы оҥорон таһаарааччы хамнаһа үрдүүрэ, араас чэпчэтиилэр бааллара  буоллар, ыччат тыа сиригэр олохсуйуо, үлэлиэ этэ дии саныыбын. Уонна сүөһү тутар эдэр ыалларга чопчу өйөбүллэр баар буоллахтарына кинилэр да ылсыа этилэр.

Көмө субсидияны 5 төбөттөн саҕалаан биэрэллэрэ буоллар

  Марианна Карпова, Болугур, дьиэ ха­һаайката:

— Мин уруккаттан сибиинньэ ииттэр этим, хаһаайыстыбабын улаатыннарыам дии санаабытым да аһылыга кыайтарбакка төбөтүн аччатарга күһэллибитим. Бурдугун булар сүрдээх ыарахан, государствоттан көрүллэр субсидия 25 төбөнү тутар буоллаххына биирдэ бэриллэр диэбиттэрэ. Соҕотох киһиэхэ тута 25 төбөнү тутар ыарахана биллэр буоллаҕа. Онон көмө  субсидияны   5 төбөттөн саҕалаан  дьоҥҥо биэрэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын, атахтарыгар туралларыгар саҥа саҕалыыр дьон ордук көмөҕө наадыйаллара биллэр.

“Меркурий” дьону аймаата

Клавдия Христофорова, СӨ тыа хаһаайыстыбатын туйгуна:

— Мин үйэм тухары ыанньыыксыттаабытым, доруобуйа мөлтөөн билигин биэнсийэҕэ олоробун, ардыгар солбуурга үлэлиибин. Ити «Меркурий» нөҥүө отчуоттааһыны киллэрэннэр дьону барытын аймаатылар. Сайылыктарга сибээс олох хаппат. Аналиһы 70 км сиргэ илдьиэххэ наада, киһи барыта массыыналаах буолбатах. Аны ол отчуоттарын ыыппатаххына, бэйэтэ да кыра харчыларын сыыһа кэлбэт буолар диэн куттууллар. Аҕыйах сүөһүлээх кыра хаһаайыстыбалар оччотугар эһэргэ тиийэбит дэһэллэр. Ордор кыра эттэрин да атыылыыр кыахтара суох буолар. Аны аҕыйах кэтэх сүөһүлээх кыра хаһаайыстыбалар саҥа сокуонунан нолуок төлүүр буолаллар дииллэр, оччоҕо сүөһү букатын да эстэр. Онто да суох нэһиилэ тиийинэн олороллор. Бүгүҥҥү тыа сирин кыһалҕаларын билбэт дьон итинник сокуоннары ылыналлара буолуо дии саныыбын.

Бюджет сүүйтэрэр, оҥорон таһаарыы өнүйбэт

Николай Иванович Петров, Эдьигээн  эбэҥки национальнай эбэҥки улууһун “Дюктэ” община салайааччыта:

— Биһиги  “Дюктэ” общинабыт сүрүннээн балык­тааһынынан дьарыктанар, балыгы сайыҥҥы, кыһыҥҥы кэмҥэ соҕотуопкаҕа туттарар. Онон сүрүн дохуоппутун балыктааһынтан киллэринэн олоробут. Былыр-былыргыттан өбүгэлэрбититтэн кэлбит дьарыкпыт буоллаҕа.

Тыа сирин сарсыҥҥытын мин  олохтоохтор дохуоттара үрдүүрүгэр уонна  хас биирдии нэһилиэккэ олох хаачыстыбата тупсарыгар көрөбүн. Балыктааһынынан дьарыктанар улуустарга, бастатан туран, балыгы соҕотуопкалыыр, астыыр кыахтаах бөҕө базалаах кооперативтары тэрийэр наада. Аны өрөспүүбүлүкэҕэ балыктааһыны сөптөөхтүк сүрүннүүр, ырыынагы учуоттаан, имигэс схеманы туттар кыахтаах тэрилтэни тэрийэн, бу боппуруоһу оннун булларар сөп буолла. Якутрыбвод, Дьокуускайдааҕы балык собуота диэн тэриллэн үлэлииллэр да, тыа сирин, дьиҥнээх балыгы туттарыынан дьарыктанар хаһаайыстыбалар уонна промысловай балыктааһынынан дьарыктанар балыксыттар интэриэстэригэр туһалара кыра.   Дьиҥэр, өрөспүүбүлүкэ өттүттэн үлэ саҕаламмыта быданнаата да, ити боппуруос оннуттан хамсаабат.

Онно биир сүрүн биричиинэ — манна миэстэтигэр Россияттан хантан баҕарар тэрилтэ кэлэн балыгы соҕотуопкалыан, тутуон сөп. Дохуотун ханна гынарын бэйэтэ билэр, статистика суох, эбэтэр олох кыраны көрдөрөллөр. Аны кумааҕынан саптынан кимтэн баҕарар туталлар, кимиэхэ да биллэрбэттэр.  Онно өрөспүүбүлүкэ бюджета, тыа сирин дьиҥнээх балыктааһынынан дьарыктанар хаһаайыстыбата сүүйтэрэр, балыктааһын производствота өнүйбэт.

Аны общиналар сокуонунан ылбыт учаастактарыгар баар күөллэргэ промысловайынан балыктыыр бырааптара, онтон дохуоттанар кыахтара суох. Сиригэр, тыатыгар бырааптаах курдуккун, күөлүгэр тиийэн суох. Ким баҕарар кэлэн күүлэйдиир, любительскай диэн балыктыан сөп, докумуоннаах буоллаҕына. Онон сирдээх общиналарга күөллэригэр, күөл туругуттан көрөн, кыра  квота бэриллэрин уонна ол күөлгэ любительскайы бобор сөп этэ.

Балыктааһын уустук салаа, барыта сокуонунан-быраабыланан салайтарыахтаах.

1 солк. бородууксуйаҕа — 4 солк. көмөнү

Олег Петров, Горнай улууһун Мунньаҕын депутата, улуус кылаабынай агронома:
— Улууска тыа хаһаайыс­тыбатын сайдыытыгар көрдөрүү намыһах. Урукку сопхуос саҕанааҕыга ырааҕынан тиийэ иликпит. Мин санаабар, кооперациялааһын нэһилиэк үрдүнэн киирдэҕинэ, дьон-сэргэ бары түмсэн ылыстахтарына эрэ, сайдыы баар буолуо. Онно уопуттаах тыа хаһаайыстыбатын специалистара, экономистар, финансистар ылсыахтарын наада. Бу саҥа тэриллэр нэһилиэк кооперацията тус-туспа салаанан барыахтаах: сүөһү көрүүтэ, сири оҥоруу, сүөһү аһылыгын бэлэмнээһин, племенной үлэ, тиэйии-таһыы, өрөмүөннээһин. Манна судаарыстыба өттүттэн үтүмэн үп-харчы көрүллүөхтээх. Холобура, урут сопхуос саҕана биир солкуобайдаах бородууксуйаны оҥорорго, 4 солк. дифференцированнай эбии төлөөһүн олохтоноро. Уһук Илин региоҥҥа тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыаҕы баҕарар буоллахтарына, бастатан туран, итинник көмөнү оҥорору быһаарыахтаахтар.

Биэнсийэҕэ хотугу надбавканы эбиини туруорсуохха

Олег Марков, Горнай улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, урукку «Атамай» сопхуос дириэктэрэ:
— Уһук Хоту дойдуга олохтоох Саха сиригэр үлэлээбиттэргэ, биэнсийэлэригэр хайаан да хотугу надбавка эбиллэрин ситиһиэххэ, Уһук Илин сайдыытын быһаарыыга, дьону олохсутууга, саҥа производствоны тэрийиигэ бу ураты суолталаах буолуо. Бюджеттан үбүлэнэр, сабыылаах тэрилтэлэргэ миэстэтигэр оҥоһуллубут тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын атыылаһалларын эрэ олохтуур, модьуйар усулуобуйаны тэрийиэххэ. Тендер диэнинэн сигэнэн туга-ханныга биллибэт, чэпчэки сыаналааҕа эрэ күөн тутуллубуту, коммерсаннар нөҥүө ылары тохтотор сөп буолла. Үсүһүнэн, нэһилиэктэргэ үлэ миэстэтин тэрийэргэ, капитальнай угуу суотугар производствоны биллэ кэҥэтэр наада. Оччоҕо үлэ миэстэтэ таҕыстаҕына, ыччат олохсуйуо, сайдыы барыа. Оҕону үлэнэн иитиигэ төннүөххэ. Тыа сирин ыарахан, бүппэт үлэтин билэ улааппыт оҕо, төрөөбүт омугар, ийэ тылыгар бэриниилээх буола улаатар. Улуустарга үлэ баар буоллаҕына — омукпут кэскилэ түстэниэ.

Сүөһү ииттэр дьоҥҥо болҕомто күүһүрэрэ буоллар

Дьулустаан Потапов, Үөһээ Дьааҥы улууһун, Табалаах нэһилиэгин дьокутаата, оскуола хаһаайыстыбаннай чааһын сэбиэдиссэйэ:
— Биһиги нэһилиэк сүрүн кыһалҕата — суол. Сайынын суолбут суох, кыһыҥҥы суол эмиэ оҥоһуллубата. Бу ас, табаар кэлэригэр үгүс күчүмэҕэйдэри үөскэтэр. Холобур, болдьоҕо ааспыт астары атыылыыллара баар суол. Кыһынын кэлбит табаар сороҕо, биллэн турар, болдьоҕо ааһар. Дьон кыһалҕаттан атыылаһарыгар тиийэр. Сыанабыт намырыыр кыаҕа суох, ким хайдах сатыырынан эргинэр буоллаҕа дии. Сүөһү ииттэр дьон кыһалҕата эмиэ олус элбэх. Үүт харчытын от ыйыттан ыла иликтэр. Бу үлэтэ суох дьон ииттинэр сүрүн дохуота. Кыра-кыралаан сүөһүлэрин көҕүрэтэн, сүөһү иитиитэ эстэн эрэр. Манна болҕомто үөһэттэн көрүллэрэ уолдьаста. Мин, холобура, быйыл биир ынах, биир ньирэй, биир сылгы ылынным. Бэйэм кыахпынан ииттэр, элбэтэр былааннаахпын. Эһиил өссө атыылаһыам. Билигин үлэтэ суохтары хамнастаары, дьоҥҥо көрдөрөбүн. Нэһилиэк салалтата өйөөн, хотон, сылгы далын оҥосторбор уһаайба биэрбитэ. Бу да миэхэ улахан көмө буолар.
Быйыл администрация саҥа дьиэтэ толору тутуллан үлэҕэ киирдэ, маны таһынан, саҥа тутуллуохтаах култуура дьиэтин акылаатын тутарга таас кутулунна. Эһиил тутуута саҕаланар. Быйыл уу турбата тардыллан үлэҕэ киирдэ. Онон нэһилиэкпитигэр үлэ күүстээхтик барар. Ол гынан баран аҥардас баһылык хас биирдии киһиэхэ көмөлөһөр кыаҕа суох. Судаарыстыба көмөтө, өйөбүлэ хайаан да наада. Тыа дьоно, тыа хаһаайыстыбата баар буолан, Саха сирэ, бүтүн Арассыыйа аһаан, таҥнан олорор.

Бородууксуйабытын учууталларбытыгар атыылаан өйөнсөбүт

Степан Жендринскэй, Үөһээ Бүлүү Балаҕаннаах оскуолатын дириэктэрэ:
— Биһиги 9 кылаастаах оскуола буолабыт. 30 оҕо үөрэнэр, оҕо саадын кытта холбоһон биир систиэмэнэн үлэлиибит. Биһиги оскуолабыт сүрүннээн сылгынан дьарыктанар. Саха төрүт дьарыгын сөргүтэр, оҕону сыһыарар соруктаахпыт. Оскуола хаһаайыстыбатыгар уопсайа 20 төбө сылгылаахпыт. Онтон иккитэ — мииниллэр, көлүллэр ат, хас да ыанар биэ. Сайын аайы оҕолорго анаан лааҕыр тэрийэн үлэлэтэбит. Быйыл эмиэ Үөһээ Бүлүү улууһуттан 20-чэ оҕо сынньанан, үөрэн-көтөн барда. Лааҕырбыт уратыта диэн, оҕону сылгыга сыһыарыы, өбүгэбит төрүт үгэһин — кымыс көөнньөрүүтүн сөргүтүү буолар. Ол курдук, уолаттар аты ыҥыырдыы, сыарҕаҕа көлүйэ, миинэ, кыргыттар сиэли хата, иис­тэнэ үөрэнэллэр, араас оҥоһугу оҥороллор. Аны туран, биэбитин ыан, үүтүттэн кымыс көөнньөрөн, лааҕыр оҕолорун олус туһалаах, иҥэмтэлээх бородууксуйанан хааччыйабыт.
Оскуола сүрүн кыһалҕата — дьоҕус оскуола буоларын быһыытынан, өрөспүүбүлүкэттэн агрооскуолаҕа көрүллэр 40% хамнаска тиксибэт. «Онон сүрүн үлэһиттэрбин эрэ хамнастыыр кыахтаахпын. Сылгы көрөөччүбүн, оҥорон таһаарыыга специалиһы тутар кыахпыт суох. Аҥаардас баҕа өттүнэн үлэлииллэр, көмөлөһөллөр. Аны туран, урут бүтүн улуустан оҕо бөҕө кэлэн сынньанан, сылгы иитиитин туһунан үгүһү билэн барара. Билигин материальнай-техническэй базабыт мөлтөөн итиэннэ лааҕыр үлэтигэр ирдэбил үрдээн, хонуктаах лааҕыры тэрийэр кыахпыт суох. Онон атын улуустартан сынньана кэлэр оҕо ахсаана биллэ аччаата. Бэйэбит бэйэбитин хааччынарбыт диэн сылгы иитиитэ уонна сайынын оҕуруот аһын ыһыы, эмтээх оту хомуйуу буолар. Оҥорон таһаарбыт бородууксуйабытын учууталларбытыгар чэпчэки сыанаҕа атыылаан, икки өттүттэн өйөнсөн олоробут.

Киэҥ хабааннаах олохтоох оҥорон таһаарыы наада

Иван Николаев, Өлөөн улууһун “Суглан” оройуон сэбиэтин дьокутаата:
— Биһиэхэ уматык, табаар сыаната олус ыарахан. Сүрүннээн таба иитиитинэн дьарыктанабыт. Ол гынан баран бу эйгэҕэ эмиэ туспа күчүмэҕэйдэр бааллар. Таба ахсаанын элбэтэргэ турунабыт. Ынах сүөһү, сылгы олох аҕыйах. Биирдиилээн чааһынай дьон тутар. Холобур, сылгы биирдиилээн общинаҕа баара-суоҕа 20-30 төбөҕө тиийэр. Сирбит-уоппут таас буолан, мэччирэҥ, оттуур сир кырыымчык. Мин санаабар, киэҥ хабааннаах олохтоох оҥорон таһаарыы наада. Бултааһын, балыктааһын бырамыысыланнай таһымҥа суох — эмиэ биирдиилээн дьон сезонуттан көрөн дьарыктанар. Кэлин ыччаттарбыт олохсуйа сатыыллара үөрдэр. Кийиит, күтүөт кэлэр буолла. Ити чугастыы Верхне-Мунскай алмаас хостуур сир арыллыбытынан эмиэ буолуон сөп. Дьон, биллэн турар, үчүгэй хамнастаах үлэҕэ тардыһара сөп.

Олох-дьаһах тупсаҕай усулуобуйатын  тэрийдэххэ

Михаил Птицын, Мэҥэ-Хаҥалас улууһа, Тумул нэһилиэгин ОДьКХ үлэһитэ:
— Сайдыы төрдө — экономика сайдыы­та. Хас биирдии тыа сирин нэһилиэгэр бэйэ оҥорон таһаарыыта күүһүрүөн наада. Оччоҕо тыа сирин олоҕо тупсуо, үлэ да миэстэтэ тахсыа, дьон-сэргэ хамнастаныа этэ. Ону кытта дьон олорор усулуобуйатын тупсарыахха наада. Ол туһугар Бырабыыталыстыба хас биирдии ыал дьиэтин хааччыллыылаах оҥороругар, уһуннук умайар оһохтору атыылаһарыгар уһун кэмнээх кредит нөҥүө көмөлөһүөн сөп. Биһиги усулуобуйабытын учуоттаан, бастатан туран, итиинэн хааччыйыы буолар. Ол онно гааһынан умайар буолбакка, уһуннук умайар (маһынан, таас чоҕунан) оһохтору киэҥник тарҕатыахха сөп. Хас биирдии нэһилиэккэ, улууска мастан-оттон брикеттэри оҥорор кыра сыахтары тэрийиэххэ. Ити эмиэ туспа үлэ миэстэтэ. Маны таһынан, тиһигэ быстыбат уунан хааччыйыы систиэмэтин тардар буоллар, дьон тыа сиригэр олохсуйуо этэ. Ол онно хас биирдии нэһилиэккэ итии, тымныы уу ситимин тардыы, хаачыстыбалаах иһэр ууну тарҕатыы киирэр. Мин санаабар, тыа сирин сайдарыгар төһүү буолар хамсааһыннар итинтэн саҕаланыахтаахтар. Олорорго сөптөөх усулуобуйаны тэрийдэххэ эрэ, ыччат тыа сиригэр тардыһыа этэ.

Ветеринар – саамай наадалаах үлэһит

Иван Тырахинов, Томпо улууһун ыччата:
— Тыа сирэ сүөһүтэ-аһа суох сатаммат, бу ииттинэн олорор сүрүн дьарыкпыт буоллаҕа. Тыа сиригэр ветеринар – биир саамай наадалаах үлэһит. Маны таһынан, олус ыарахан, үгүс сыраны эрэйэр дии саныыбын. Этэргэ дылы, тура тэбинэн, дэриэбинэни уһаты-туора кэрийэ сылдьар киһи буолар. Сүөһү дэҥнэнэрин, араас моһуокка түбэһэрин аахпакка, сааскы, күһүҥҥү обработка үлэтэ, ыалы кэрийэ сылдьан укуоллааһын, анализ ылыыта, тыыннаах вакцинаны кытта үлэ. Олус буортулаах састааптары, эмтэри кытта куруук алтыһар. Киһи доруобуйатын, бириэмэтин биэрэр. Фермалары кэрийэргэ тырааныспар эҥин көрүллүбэт, бэйэ кыаҕынан оттон-мастан тардыһан, онно-манна аара олорсон көстөөх сиргэ тиийэллэрэ баар суол. Онон манна чахчы бэриниилээх, идэтин таптыыр киһи үлэлиир. Хамнас кыра. Бу өттүгэр хамсааһын тахсара буоллар, өйөбүл наада.

Кэпсэттилэр Наталья ПОПОВА, Алексей Матвеев, Ирина Ханды, Василий Алексеев, «Үлэ күүһэ» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ, Горнай улууһа.