Уол оҕо кутун уһугуннарыы диэн тугуй?

Алтайга  биир   түгэнтэн

Биир түгэни санаан ааһыым эрэ. Биирдэ Алтайга атынан айан диэн туристыы тиийдим. Бу санаатахха, этэргэ дылы, экстрим диэн онно баар эбит. Алтай таас хайаларын атынан дабайан, чыпчаалтан чыпчаалга хатаастан, ардаҕы-хаары, силбиги-сииги муннугунан тыыран, син киһини эрчийэр, тургутар сырыы этэ. Аҥаардас аты ыҥыырдыыр, ындыылыыр сүрдээх ыарахан буолааччы. Кып-кыра хачаайы сылгыһыт уолаттар тыҥ хатыыта сып-сап хамсанан, саҥата-иҥэтэ суох сарсыардааҥҥы сииккэ мэччийэ сылдьар сылгыларын үүрэн аҕалан биэрэллэрэ. Ону тутаттаан, уоскутан, үүннэрин кэтэрдэн, ыҥыырдаан, балааккаларбытын, аспытын-таҥаспытын ындыылаан айаҥҥа турунарбыт. Биир үтүө күн киэһээҥҥи тохтобулга атын туристары көрсө биэрдибит. Олор быыстарыгар аргыс кыыспынаан биир киһини бэлиэтии көрдүбүт. Били, олоҥхоҕо кэпсэнэр аҕыс былас сарыннаах, сэттэ былас бииллээх, Америка киинэлэриттэн түһэн кэлбит курдук быччыҥнаах эр бэрдин элэмэһэ хаамыталыыр. Көрүөххэ астык! Икки хамаанда кыттыһан чэй өрөн, киэһээҥҥи аһылык бэлэмнээһинин түбүгэр түстүбүт. Били киһибит таҥара табатын курдук туттан кэлэр-барар, уопсай сүпсүлгэҥҥэ кыттыс­пат, кыйа сылдьар. Ас буһаран, аһыырга ыҥырдыбыт. Киһибит кэлэн мииннээх олгуйу өҥөс гынна, сирэйин мырдыс гыннарда: “Ой, а у вас суп с морковкой? Фу, я такое не ем”, — диэт, иэдэс биэрэн, туора баран олорон рюкзагыттан омуктуу суруктаах бэлэм аһылыгы хостонон ууга суурайан сиэтэ. Кэлин истибиппит, киһибит көрдөххө эрэ сааскы көҕөн курдук сиэдэрэй көстүүлээх эбит, бэл, атын бэйэтэ ыҥыырдаабат, кыайбат аатыран, сылгыһыттарга найылыыр үһү.

Омук    уратыта   — норуот    күүһэ – күдэҕэ

Олохпут тэтимэ тиргиллэн, сайдыы бөҕө салаллан, аныгы салгыҥҥа саба оҕустарыы, омуктары үтүктүү биһиэхэ эмиэ киирэн иһэр. Кырааскалаах баттахтаах, кыҥнары тарааммыт, кынталдьыйбыт  бэйэлээх саха ыччатын аара көрсөн, сонньуйа саныыбыт. Ол биир өттүнэн муода, бэйэни көрдөрүү уратыта буолар. Оттон иккис өттүттэн бэйэбит сирэйбитин, сахалыы майгыбытын илдьэ сылдьар ыччаты иитии соруга ордук маннык түргэн тэтимнээх үйэҕэ сытыытык турар диэтэхпинэ сыыспатым буолуо…

Омук бэйэтин уратытын илдьэ сылдьара быдан кэрэхсэбиллээх уонна сэргэх көстүү. Чуолаан туораттан көрдөххө, бу олус бэлиэ буолааччы. Кэриэй дуу, Эмиэ­рикэ дуу култууратын үтүктэн таҥныбыт, симэммит ыччат сир аайы баар. Ону ордук тас дойдуга, атын сиргэ-уокка сылдьан таба көрөҕүн. Биллибэтинэн-көстүбэтинэн, тоҕо эрэ искэр харааста саныыгын — чуолаан бу дойду уратытын, туох эрэ дьиктитин, эриэккэһин көрө кэлэн баран, сир аайы баар тосту-туора муодаҕа кэтиллэ биэрэн, бэл кыбыста саныыгын. Оттон бэйэ уратытын көрдөрөр сэбэрэлээх, майгылаах-сигилилээх омук син биир дириҥ ытыктабылы, сөҕүүнү-махтайыыны үөскэтэр.

Оҕону иитии өттүгэр кэ­лиҥҥи кэмҥэ улахан болҕомто ууруллар. Ийэ-аҕа, эбэ-эһэ бары кэриэтэ сайдыылаах, инникигэ кэскиллээх ыччаты бэлэмнииргэ кыһаллар. Оҕо өйүн, этин-сиинин сайыннарар араас киин, спорт секцията, робототехника куурустара уо.д.а. тыал ыспытын курдук дэлэйдэ. Үтүрүйсэ-үтүрүйсэ бииртэн биир куруһуокка оҕону суруйтарыы баар суол. Аныгы үйэҕэ барыс былдьаһан куотуһар, иннин-кэннин быһаарсар киһини таһаарарга ити суолталааҕын бары өйдөөтүбүт. Аны туран, оскуола, оҕо саадыгар, лааҕырдарга бары өттүттэн хонтуруол биллэ улаатта. Дэҥ-оһол тахсар түһэнигэр биирдиилээн төрөппүт, киһи эрэ буолбакка, бүтүн тэрилтэ болҕомтоҕо ылыллар, эппиэтинэскэ тардыллар буолла. Бу көрдөххө, олус сөптөөх миэрэ. Ол гынан баран оҕоҕо таас иһиккэ курдук сыһыан баар буолбута ытырыктатар. Тарбаххынан да даҕайыаххын куттанар, эгэ талахтаныаҥ-таймаланыаҥ дуо — ийэ-аҕа быраабын ким быстарыан баҕарыай. «Учуонай Л.Н.Гумилев «Хунны в Китае» диэн үлэтигэр суруйарынан, былыр хунн омуктар сайдан-үөскээн бараннар, олохторо олус тупсан оҕолорун аhара көҥүллүк, атаахтык иитэннэр сотору кэминэн эстиигэ-быстыыга тиийбиттэр, ол иhин дьон-аймах историяларыгар кылгас кэмҥэ ааттара-суоллара ньиргийэ түhэн баран симэлийэн, сүтэн хаалбыттар. Билиҥҥи кэмҥэ хуннар аҥаардас ааттара эрэ ордон хаалбыта история кинигэтигэр умнуллубат гына сурулунна.

Билигин саха дьонугар эмиэ итинниккэ маарынныыр куттал суоhаан турар. Саха дьоно оҕолорун иитиитигэр хуннартан улахан уратылаах эбиттэр. Ол уратылара: «Мин оҕом саары чаккылаах» диэн былыргы өс хоhоонун таба тутуhан оҕолорун аhара атаахтаппакка, атын дьонтон «эн ордуккун» диэн киhиргэппэккэ, үлэҕэ-хамнаска кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэн улаатын­нараллар эбит. Оҕону иитии-үөрэтии үлэтэ хайдах баран иhэрэ бу омук төhө уhун үйэлээх, кыахтаах омук буоларын быhаарар, ол курдук былыргы үйэҕэ хуннар уонна сахалар биир кэмҥэ олорбут эбит буоллахтарына, билигин кэлэн сахалар бэйэбит эрэ, олох суолун араас ыарахан, дьалхааннаах кэмнэрин туораталаан, симэлийэн сүтэн хаалбакка, олохпут салгыы сайдан, өссө уhуур” диэн биир киһи «Саха сирэ” хаһыат 1999 с. нүөмэригэр суруйбутун булан аахпыттааҕым.

Уол  оҕону   сөпкө    иитии  —  тыын    сорукпут

Бу сытыы боппуруос тула өрөспүүбүлүкэ Уопсастыбаннай палаататын мунньахтыыр саалатыгар истиҥ сэһэргэһии буолла. Сүрүн сыал: уол оҕону өбүгэ үгэстэригэр угуйар уhуйааннар ахсааннара элбиирин ситиһии. Мунньахха бу маннык лааҕырдар үлэлэрин сүрүннүүр сыалтан коммерческайа суох тэрилтэ (НКО) тэрийэн үлэлэтии, сүбэни холбоон, бэйэ-бэйэҕэ сүбэнэн-аманан көмөлөһүү, оҕолору кытары үлэлиэн баҕалаах уустары, дьону бэйэ кэккэтигэр тардыы уонна да атын боппуруостар көрүлүннүлэр. “Төгүрүк ос­туо­лу” урбаанньыт, “Уус-экспо” маҕаһыын хаһаайката, “Урайтус” уһуйаан салайааччыта, бэйэтэ үс уол оҕо ийэтэ Надежда Идэлги иилээн-саҕалаан ыытта.

Өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыттан тимир уустара, оскуола учууталлара, оҕо иитиитин кытта быһаччы ситимнээх дьон, энтузиастар мустан, уол оҕону иитии туһунан тус санааларын эттилэр.

Тоҕо маннык уһуйааннар (лааҕырдар) элбиэхтээхтэрин, саха оҕотун иитэр философиятын туһунан олус кэрэхсэбиллээх кэпсэтии таҕыста. Лааҕыр тэрийэн үлэлэтэ сылдьар дьон баар кыһалҕаларын үллэһиннилэр, маннык тэрилтэни табан үлэлэтии боппуруостарын торумнастылар.

Тэрээһиҥҥэ Дорҕоон Дохсун (эт­нопедагог), Егоров Николай – Баайаҕыын (Таатта улууһа, «Мандар кыһата» уһуйаан), Иван Румянцев (Мэҥэ-Хаҥалас, «Төлкө» уһуйаан), Василий Попов — Бааха Уус (Чурапчы улууһа), Спартак Петров, Сардаана уонна Михаил Никитиннэр (Сунтаар улууһа, «Уһуйаан»), Леонид Говоров, Сахаяна Соловьева, Виталий Слепцов (И.Е. Винокуров аатынан Нам педколлеһын иһинэн үлэлиир «Ай-кут» уһуйаан), Ариан Афанасьев, Николай Иванов (Ньурба улууһа, «Сата уус»), Валентин Сидоров (Мэҥэ-Хаҥалас, Аллараа Бэстээх), Николай Андреев (“Айыы кыһата” оскуола, Дьокуускай) уо.д.а. кытыннылар.

Хас биирдии лааҕыр үлэтэ туспа суоллаах-иистээх, ураты концепциялаах буолан биэрдэ.

Ыал    —  аҕатынан

Өскөтүн сахалыы тыыны тыа эрэ сирэ илдьэ сылдьар диир эбит буоллахха, Дьокуускай куоракка “Айыы кыһата” оскуолаҕа үлэлиир Аҕа түмсүүтүн салайааччыта, математика уонна ОБЖ учуутала Николай Андреев маннык этэр: «Чуолаан куорат усулуобуйатыгар уол оҕону иитиигэ болҕомто уурар сыалтан, түмсүү тэриллибитэ». Маны сэргэ баҕалаах оҕону ааһан, дьиэҕэ бүгэн хаалбыт, көмпүүтэргэ, төлөпүөҥҥэ умса түспүт оҕону ороон, тыынын уһугуннарар, эр киһи киэбин ылынар оҥорор өссө ордук уустуктардаах диэн Уус-Алдаҥҥа «Эр хоһуун» эр дьон, аҕалар түмсүүлэрин тэрийэн үлэлэтэ сылдьар Айаал Георгиевич бэлиэтээтэ:”Уол оҕоҕо төрөөбүт дойдуга ытыктабыллаах сыһыаны иитии, ийэ айылҕаҕа санааларын ууралларыгар үлэ, булт суолтата улахан. Онно сыһыаннаах сиэри-туому тутуһуу уолу иитиигэ оруола муҥура суох».

Уһаныы   уол    оҕону    “уматАР”

Нам педколледжын ууска уһуйааччыта Леонид Говоров оҕолору кытта үлэлэспитэ 2 сыл буолбут. Кини: “Оскуолаҕа учууталлыахпыттан уол оҕону булка, балыкка тэҥҥэ илдьэ сылдьан, эр киһи бары дьарыгар сыһыара сатыыбын. Сайылыкпар таһааран, оҕону айылҕаны кытта сибээстиир баҕалаахпын. Ордук куорат оҕолоро айылҕаны кытта ситимнэрэ суох. Онон уол оҕо тиргиллэн, хатарыллан, тимир курдук уһаарыллан тахсарын ситиһэр сорук турар”, — диир.

Өрөспүүбүлүкэ биир биллэр-көстөр ууһа Василий Попов – Бааха Уус: “Лааҕыр үлэлэтиэхпин баҕарбытым ыраатта, мастерскойдаахпын, сайылыкпын бэрийэн, оҕолору мунньан, бэйэм үөрүйэхпин үллэстэр санааны иитиэхтии сылдьабын. Онно сүбэ-ама, ылаары кэллим».

Уус идэлээх учуутал Спартак Петров Сунтаар лицейигэр «Уһуйаан» оҕо лааҕырын үлэлэппитин туһунан кэпсээтэ. «Эр киһи хайаан да уһаныахтаах, итиигэ-тымныыга хатыахтаах», — диэн санаатын эттэ. «Билиҥҥи үөрэх эйгэтин үксүн дьахтар тутан олорор. Биллэн турар, дьахтар кумааҕы эйгэтин табан дьаһайар, докумуону эҥкилэ суох толорор. Ол эрээри, холобур, кыра да сылдьан быһаҕы, сүгэни туттахха, үс сүөм үрдээн, дьиҥнээх эр киһи курдук сананарбыт”, — диэн түмсүбүт дьон уол оҕону уус идэтигэр сыһыарыы суолтатын дьон-сэргэ таба өйдүүрүгэр болҕомто уурар наадатын эттилэр.

“Уол  оҕо   охсуһуохтаах”

Уол оҕону иитиигэ ураты көрүүлээх этнопедагог Дорхоон Дохсун уол оҕону төрүт үгэһинэн иитии бырагырааматын оҥостон үлэлээбитэ ахсыс сылыгар барбыт. «Мэҥэ Хаҥалас Аллараа Бэстээҕин «Төлкө» эр дьон түмсүүлэрэ уол оҕону иитиигэ туһуламмыт лаа­ҕырдарыгар үлэлээбитим. Ааптар быһыытынан оҥорбут бырагыраамабынан Хаҥалас, Дьокуускай «Айыы кыһата», куорат лицейин, Саха гимназиятын, Мэҥэ Хаҥалас оскуолаларыгар уопуппун тарҕаппытым”, — диэн кэпсиир. Эдэр этнопедагог бырагыраамата хас да түһүмэхтэн турар, эти-хааны эрчийии, уол оҕо кутун уһугуннарыы өттүгэр туһуламмыт олус интэриэһинэй ураты чаастардаах. Ол курдук, аты айааһынтан саҕалаан, 100-чэкэ биэрэстэлээх сири тилийэ хааман, бүтэр уһугар Дьааҥы хайаларыгар дабайан, эр киһини иитэр туспа ньымалаах. Дорхоон Дохсун этэринэн, «билиҥҥи кэмҥэ оскуолаҕа оҕолор охсустулар да улахан айдаан тахсар. Уол оҕону мөҕөн-этэн, буруйдаан, муннукка туруоран сүрүн тоһуталлар. Дьиҥэр, уол оҕо охсуһуохтаах. Бу кини хааныгар баар, онтун арыйара наада, этэргэ дылы, маннык хаана оонньоон кини кутун уһугуннарар”.
Маны таһынан кэлиҥҥи кэмҥэ оҕону хамсаппат, аҥаар­дас кумааҕыга үлэ дэлэйдэ диэн мустубут педагогтар муҥатыйаллар. Урут ходуһаҕа, үлэ лааҕырыгар тахсан, улахан дьону кытта тэҥҥэ мискиллэн, тиргиллэн, үлэҕэ үөрэнэр эбит буоллаҕына, билигин кумааҕыны толорон, лекция эрэ истэн үөрэнэр буолла. Уол оҕо, этэргэ дылы, оту-маһы кытта тустан, барыга-бары илиитинэн-атаҕынан тутан-хабан үөрэнэр. Станокка туран үлэлиир чаас оскуолаҕа үбүлээһин да өттүнэн көҕүрээтэ диэн үлэ учууталлара бэлиэтээтилэр.

Уһуйаан   үлэтин   кэскилэ    –    төрөппүт итэҕэлин    ылыы

Нам педколлеһын иһинэн үлэлиир “Ай-кут” диэн өрөс­пүүбүлүкэтээҕи лааҕыр салайааччыта Сахаяна Соловьева лааҕыры тэрийии биир сүрүн кыһалҕатынан докумуон үлэтэ буолар диир. «Кэлиҥҥи кэмҥэ сахалыы куттаах лааҕырдар элбээн эрэллэрэ үөрдэр. Ол гынан баран лааҕыр сыала-соруга, идеята олус үчүгэй эрээри, докумуонун, ирдэбилин кыаммата баар суол. Ордук бу төрүт үгэстэргэ уһуйуу өттүгэр үгүс күчүмэҕэйдэр үөскүүллэр. «Стандарт безопасности” диэн ылыллыбыта икки сыл буолла. Уһанар дьоҥҥо өссө күүстээх ирдэбил турар. Өскөтүн лааҕыр арынар буоллахха, бары өттүн: балаакканан сытар, төгүрүк суукканы быһа сылдьар, күннээҕи уо.д.а. лааҕыры тэрийэргин эрдэттэн быһаарыныахха наада. Тоҕо диэтэр, үбүлээһин эмиэ лааҕыр көрүҥүттэн быһаччы тутулуктаах. Маны сэргэ докумуонуҥ ыраас, бары өттүттэн эҥкилэ суох толоруллара ирдэнэр. Араас кэтиир уорганнартан, үлэ министиэристибэтиттэн, Роспотребнадзортан, уо.д.а. элбэх бэрэбиэркэлэри ааһарга бэлэм буолуох тустааххын. Онон аҥаардас уус эрэ киһи арыйара уустуктаах. Уһанар, айар-тутар киһи илиитэ-атаҕа баайыллар. Маннык түгэҥҥэ интэриэстээх дьон сүбэлэрин холбоон үлэлэһэллэрэ быдан көдьүүстээх. Онон маннык түмсүү тэриллэрэ оруннаах», — диэн сүбэлиир.
Таатта улууһун Баайа­ҕатыгар Николай Егоров – Баайаҕыын «Мандар кыһата» уһуйаана 2007 сыллаахтан ситиһиилээхтик үлэлиир. Бу уһуйаан биир бастакынан тэриллибит буолан, холобурга сылдьара саарбахтаммат. «Биллэн турар, оччоттон ирдэбил кытаанах этэ: санэпид, баһаарынай надзор, техинспекция — киһи ааҕан сиппэт. Тэрийии олус уустук, документацията, программатын оҥоруу, лааҕыр ис бараанын оҥоруу, туохтан саҕалыырыҥ, бэрэбиэркэ. Бу билигин ирдэбил өссө кытаатта. Собулҕаҕа суудайбыт суор-тураах курдук араас бэрэбиэркэлиир тэрилтэлэр мустуохтара. Онон лааҕыры тэрийии бары иэмин-дьаамын биэс тарбах курдук билэр наада. Холобур, уһана сылдьан дэҥ, оһол тахсар түгэнигэр, оҕо хараҕар таас кыырпаҕа киирдэҕинэ уо.д.а. хонтуруоллуур уорганнар саба сырсан кэлиэхтэрэ. Уус идэтэ, лааҕыр үлэтэ онто суох табыллыбатын тэҥэ. Онно бэлэмнээх буолар, сэрэтэр үлэни ыытар оруннаах. Уһуйаан үлэтин кэскилэ – төрөппүт итэҕэлин ылыыт­тан быһаччы сибээстээх. Оҕо бэйэтэ оҥорбут быһаҕын, хомуһун туппутунан, ийэтигэр-аҕатыгар кэһиилээх, илии тутуурдаах, өттүк харалаах кэллэҕинэ, төрөппүт олус үөрэр. Холобур, биһиги уһуйаан тимир оҥоһугу оҥорортон ураты, сир астааһын, булт-алт кистэлэҥнэригэр оҕону эмиэ сыһыарар. Саанан ытан, хараҕа уоттанан, элбэх сэһэннээх-сэппэннээх кэллэҕинэ, ханнык төрөппүт астыныа суоҕай? Элбэх үтүө тылы, махталы истэрбит үлэлиирбитигэр күүс-көмө буолар. Лааҕырбытыгар суруйтарыы үс сыл инниттэн барар. Онон ис сүрэхтэн чахчы кыһаллан үлэлиир син биир көдьүүстээх буолар», — диэн уопуттаах уһуйааччы кэлбит дьоҥҥо бу 12 сыл үлэлээбит үөрүйэҕиттэн үллэһиннэ.

Түмүккэ

“Төгүрүк остуол” түмүгүнэн, саха төрүт дьарыгын, дьиҥ өбүгэ үгэстэрин оҕоҕо сыһыарар, бу өттүгэр үлэлии-хамсыы сылдьар уонна үлэлиэн баҕалаах дьону түмэр, көмөлөһөр, сүрүннүүр сыалтан сокуонунан бигэргэммит тэрилтэни арыйар сорук турда. Маны таһынан, лааҕырдар үлэлэрин сүрүннүүр, үөрэтии систиэмэтин наардыыр, көмө методичка тахсара наадатын бэлиэтээтилэр.

Бу олус сэргэх, үлэлиэн-хамсыан баҕалаах дьон санаатын истэн баран санааҕа ыллардым. Маннык дириҥ билиилээх, баай уопуттаах уустар дьоҕурдарын сиргэ-буорга тэпсибэккэ, сыа-сым курдук тутар олус наада эбит. Хас биирдии энтузиаст, айар куттаах киһи ханнан хаалбатын туһугар киниэхэ хайаан да сөптөөх өйөбүл баар буолуохтаах. Норуот уустара, били былыр-былыргыттан үөрүйэхтэрин үөрэнээччилэригэр иҥэрэн иһэллэрин курдук, идэни салгыыр көлүөнэ тахсан иһэрин, ситим быстыбатын туһугар дьаныардаах үлэ баар буолуох тустаах.

Маннык ураты идэлээх, саха ыччатын иитиигэ ис сүрэхтэриттэн ыалдьар, идэлэригэр бэриниилээх, талааннаах дьону бары өттүттэн өйүүр, санааларын, идеяларын олоххо киллэрэр буоллар, сахалыы тыыннаах, ис-иһиттэн күүстээх, хатарыллыылаах дьон дойдубутун туругурдуо эбит.