«Ыччат төрөөбүт түөлбэтигэр төннөрө былыргыттан биһирэнэрэ»

Бүгүн дойду үрдүнэн бэйэ оҥорон таһаарыытын улаатыннарыыны тэҥэ саҥалыы өйдөөх-санаалаах, билиҥҥи олох балысхан тэтимигэр тэҥҥэ олорсор, сайдыылаах, чиҥ тирэхтээх, кытаанах тускуллаах, үлэни сыаналыыр, төрөөбүт сиригэр-уотугар бэриниилээх, буккуурдаах, уустук да кэмҥэ туруктаах олоҕу бэйэтэ тобулар кыахтаах киһини иитэн таһаарыыттан ордук суолталаах сорук суох. Билигин үүнэр көлүөнэ майгы-сигили эйгэтин Интернеттэн, телевизор биэриилэриттэн кутулла олорор, оҕо өйүн-санаатын ыһар, киртитэр информацияттан иҥэринэр. Ону сатаан сиидэлээбэт, айылҕаттан ыраас куттаах-сүрдээх оҕоҕо маннык эйгэ олус охсуулаах. Бүтүн көлүөнэ дьону компьютер, гаджеттар, араас ситимнэр саарбах эйгэлэригэр былдьатан эрэбит диэн төрөппүттэр, учууталлар айманаллара сөп. Өй-санаа өттүнэн эрэ буолбакка, эт-хаан улугуруута, оҕустарыыта кырата суох. Өбүгэлэрбит үгүс саҥата-иҥэтэ суох оҕону батыһыннара сылдьан бэйэ холобурунан иитэн, аар айылҕаҕа илдьэ сылдьан итэҕэл, сиэр-туом суруллубатах сокуоннарыгар сыһыаран, төрүт дьарыкка уһуйан, тулуурдаах, чөл куттаах, сиэрдээх, олох охсууларын кытта туруулаһар кыахтаах киһини иитэн таһаарыылара — дьиҥнээх норуот педагогиката буолара. Киһилии сиэрдээх быһыы-майгы ытык өйдөбүллэрэ, норуот муус-кыаһаан дойдуга тыыннаах хаалар туһугар туруулаһар дьарыга, духуобунай күүһэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ төрүт дьарык, итэҕэл, сиэр-туом, уус-уран айымньы нөҥүө бэриллэрэ. Бу ситими сөргүтүү уонна чиҥэтии, киһилии, сиэрдээх киһини иитэн таһаарыы, төрүт дьарыгы сөргүтүү – норуот инники кэскилин быһаарар олоҕун оҥкула буоларынан политикаҕа кубулуйан, национальнай идея быһыытынан киэҥник тарҕаныа диэн эрэнэбит уонна кэпсэтиигэ ыҥырабыт.

Муус кыаһаан тымныы дойдуга сүөһүнү, сылгыны, табаны ииттэн олорор биир да атын омук суох!

Профессор А.В.Чугунов — өрөспүүбүлүкэтээҕи агротехнологическай хайысхалаах уопсай үөрэхтээһин оскуолаларын тэрийиини көҕүлээбит учуонай Ил Түмэҥҥэ буолан ааспыт сүбэ мунньахха этинии­титтэн:
— Бүгүҥҥү мунньахпыт тэрээһин мунньах буолар, иккиһинэн Ил Түмэн бу агрооскуолалар хамсааһыннарын өйүүр биир сүрүн политиката буолар. Судаарыстыбаннай Мунньах бэрэссэдээтэлэ Александр Николаевич Жирков 30-ча сыл анараа өттүгэр бу хамсааһын саҥа саҕаланыаҕыттан кэскил­лээҕин өйдөөн үлэлэһэн барбыта уонна өрүүтүн өйөөн кэллэ. Үөрэхтээһин, култуура уонна наука кэмитиэтин салайааччыта Антонина Гаврильевна Григорьева биһигини дьаһайа, өрүүтүн өйүү олорор. Бастаан саҕалыырбытыгар түмсүүбүтүгэр бэрт аҕыйах директор баара, билигин бу сааланы толору 100-чэкэ киһи мустан олороҕут. Биһиги, манна олорооччулар бары, агрооскуола диэн тылы педагогическай лексикоҥҥа, научнай эйгэҕэ киллэрдибит. Итинник тыл 30 сыл анараа өттүгэр суох этэ. Хас биирдии тыл историческай суолталаах, дириҥ ис хоһоонноох буолар. Иккиһинэн, инновационнай, саҥалыы көрүүлээх, төрүт дьарыкка тирэҕирбит оскуоланы биһиги, сахалар, айдыбыт. Ону Россия билинэр, ити биһиги ситиһиибит буолар. Үсүһүнэн, бу 30 сыл устата агрооскуола оҕону үлэнэн иитии холобурун көрдөрдө уонна туһалааҕын дакаастаата. Төрдүһүнэн, агрооскуола тыа сирин үөрэнээччилэрин киэҥ хабааннаахтык толкуйдуурга үөрэтэн наука эйгэтигэр угуйда. Биһиги оҕолорбут ханнык баҕарар конференцияҕа, «Инникигэ хардыыттан» саҕалаан Россия, аан дойду таһымыгар тиийэ тахсан дакылааттыыр буоллулар. Маны таһынан, агрооскуола сүрүн хайысхата – оҕолор кыраларыттан үлэҕэ уһаарыллан, идэлэрин таба тайаныыларыгар олук уурда.

Ыччат төрөөбүт өтөҕөр, дойдутугар төннөрө — былыргыттан биһирэнэрэ, кэпсэлгэ сылдьара. Агро хайысхалаах оскуола ити тыыҥҥа оҕону иитиэх­тээх. Ол аата үөрэммит анал идэтиттэн тутулуга суох, ыччат үөскээбит биһигэр, киинэ түспүт түөлбэтигэр, дьонугар-сэргэтигэр үлэлиирэ-олороро — саха омугу салгыы сайыннарыы бэлиитикэтин биир сүрүн салаата буолар. Тулалыыр эйгэҕэ ханнык баҕарар көтөр кыһын итии дойдуга кыстаан баран, көччөх буолан көппүт уйатыгар, күөлүгэр хайаан да төннөр эбээт – салгыы ууһаары, төрүөҕүн тэнитээри…
А.В.Чугунов.

Аҥаардас Дириҥ агрооскуолатыттан 102 оҕото Тыа хаһаайыстыбатын академиятын үөрэнэн бүтэрдилэр. Бу улахан ситиһии буолбатах дуо? Агрооскуола соруга — оҕону үлэҕэ иитиэхтээх уонна олоххо бэлэмниэхтээх. Ханнык да идэни таллын — ол бэйэтин көҥүлэ. Агрооскуола үлэтин саамай сүрүн соруга – өбүгэлэрин дьарыктарын ситимин быспакка салгыы сайыннарарга оҕо өйүн-санаатын уһугуннарыы, сөргүтүү. Улуу учуонайдар билинэллэринэн, аан дойду цивилизациятыгар саха уонна хотугу норуоттар киллэрбит кылааттара диэн буолар – Хотугу Муустаах муора кытыытыгар тиийэ тайаан сытар муус кыаһаан тымныы дойдуга сүөһүнү, сылгыны, табаны ииттэн олорор биир да омук суох! Бу биһиги киэн туттуубут уонна духуобунай күүспүт буолар. Биһиги баайбыт — алмаас, көмүс, ньиэп буолбатах, маннык тыйыс усулуобуйалаах сиргэ сүөһү ииттэн, оҕуруот аһын арбузка тиийэ үүннэрэн олорор норуоппут буолар. Бу духуобунай баайбытыгар, омук быһыытынан тыыннаах хаалар олукпутугар оҕолору уһуйуу – агрооскуола сүрүн соруга.
Онон биһиги сүрүн тирэхпит — эһиги, учууталлар, тыа сирин интеллигенцията буолаҕыт. Бу бүгүн маннык элбэх салайааччы бу соругу өйдөөн мустан олороргутуттан уонна үлэбит түмүктээх буолбутуттан мин бүгүн олус дьоллоохпун уонна махтанабын!

Бэйэ кыаҕар тирэҕирэн

Николаев Александр Степанович, 32 сыл оскуола директорынан үлэлээн, биир бастакынан агро хайысхалаах оскуоланы тэрийбит уонна киэҥ таһымҥа таһаарбыт салайааччылартан биирдэстэрэ:
— Биһиги өссө 1985 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы хайысхатын тутуһан үлэбитин саҕалаабыппыт, уопсайа 32 сыл оскуолаҕа дириэктэринэн үлэлээбитим. Бу сыллар тухары тыа сирин оскуолаларыгар үлэлээтим – Мэҥэ-Хаҥаласка, Тааттаҕа уонна Томпо улууһугар. Кэлин 17 сыл Мэҥэ-Алдан орто оскуолатыгар дириэктэрдээн кэллим. Бу агрооскуолалар тэриллиэхтэрин инниттэн биһиэхэ оҕону үлэнэн иитии куруук баар этэ. Мэҥэ-Алдан оскуолатыгар оҕолор сайыҥҥы кэмҥэ үлэлэрэ — оҕуруот аһын үүннэриинэн дьарыктаныы ааспыт үйэ 50-с сылларыттан саҕаламмыта. Мин бэйэм 8 сааспыттан үлэҕэ эриллибитим, 50-тан тахса сыл хонууга үлэлээн кэлбитим. Онон тыа хаһаайыстыбатын үлэһитин да быһыытынан уруккуттан билэллэр этэ. Мэҥэ-Алдаҥҥа 2001 сыллаахха улахан, бөдөҥ хаһаайыстыба тэрийбиппит – 60-ча га сирдээхпит. Манна улахан хаһаайыстыбалар ыһыллыыларын саҕана биһиги ылсаммыт, Томпо улууһун эрэ буолбакка, хас да улууһу оҕуруот аһынан, бурдугунан, хортуоппуйунан хааччыйа олоробут. Саамай үрдүк үүнүүбүт – 2003 сыллаахха 70 тонна хаппыыстаны, 38 тонна хортуоппуйу, 20 тонна моркуобу уонна сүбүөкүлэни ылан турардаахпыт. Онтон 2007 сыллаахха уопсайа 200 тонна бурдугу уонна оҕуруот аһын ылбыппыт. Кыһыҥҥы икки теплицабыт 325 кв/м иэннээх, манна муус устар ыйтан бастакы үүнүүнү хомуйан барабыт уонна сэтинньигэ диэри хас да эргииринэн оҕурсу, помидор, арбузка, дыняҕа тиийэ үүннэрэбит. Сайын ахсын араас нэһилиэк оҕото барыта мустан үлэлииллэр, кинилэргэ сайыҥҥы лааҕыр бырааһынньык кэриэтэ көхтөөх буолар.
— Итинник элбэҕи хайдах батараҕыт?
— Хаандыгаҕа, Таатта нэһи­лиэктэригэр, Өймөкөөҥҥө батарар этибит. Инньэ гынан 2007 сыл инниттэн, агрооскуола быһыытынан республикаттан көмө суох эрдэҕиттэн компьютерынан, массыынанан, тыраахтарынан, миэбэлинэн бэйэбитин толору хааччынар кыахтаммыппыт. Ол курдук, 2010 сыллаахха Россия Бырабыыталыстыбатын кытта дуогабар түһэрсэн автобус ылбыппыт. Үөрэх министерствотын кытта хардарыта үбүлээһиҥҥэ дуогабардаһан, аҥаарын бэйэбит төлөөн 500-тэн тахса тыһыынчалаах предметнай кабинет ылбыппыт. Оскуола бэйэтэ үптээх-харчылаах буолан 2012 сыллаахха Барнаултан саҥа хочуоллары суруттаран ыламмыт, оскуолабыт бэйэтэ автономнай хочуолунайдаах, онон сылаас уонна төлөбүрэ да удамыр. Онон экономиялаах буоламмыт гарааспытын, теплицаларбытын бэйэбит тутан олоробут. Итинник дьаһанан оптимизацияҕа улаханнык оҕустарбакка бэйэбитин бэйэбит хааччынан олоробут.

— Уопуттаах директор бы­һыы­тынан эн көрүүгэр агро хайысхалаах оскуола атын оскуолалартан туох ураты­лааҕый?
— Мин санаабар, оҕо хайаан да дьарыктаах буолуохтаах: эбэтэр үлэнэн, эбэтэр спордунан. Ити икки дьарык оҕо сайдыытыгар улахан оруоллаахтар. Оҕону өрүүтүн паартаҕа олордон үөрэтэр эбэтэр кыһыннары-сайыннары компьютерга олордор олох сыыһа. Оҕо сайын хайаан да хамсаныахтаах, эбэтэр сүүрэн-көтөн сынньаныахтаах. Үлэ оҕоҕо дьиссипилиинэҕэ үөрэнэригэр уонна дьону кытта бииргэ сылдьан алтыһарыгар, тэҥҥэ үлэлииригэр, уопсастыба ортотугар сылдьан иитиллэригэр олук уурар. Бу дьиэтээҕи үлэ курдук буолбатах. Иккиһинэн, оҕо туһалаах киһи буола уһаарыллан тахсыытыгар уонна дойдутугар бэриниилээх киһи буола улаатарыгар олук уурар. Саамай суолталааҕа диэн — оҕо кыратыттан үлэлээн, үп-харчы хантан кэлэрин билэр уонна олохпун бэйэм үлэлээн тупсарыахпын сөп эбит диэн өйгө-санааҕа кинигэттэн буолбакка, олохтон көрөн-истэн, эт илиитинэн үлэлээн, билэн улаатар.

ТУС САНАА
Көлүөнэлэр ситимнэрин ким салгыыр?

Аҕам көлүөнэ дьон – уруккулара уһаан, инникилэрэ кылгаан, торуоскаҕа тэптэрэн суодаллан тураахтыыллар. Ол да гыннар, олоҕу билиилэрэ, муннулара кэрдиллиитэ — чэгиэн эдэр киһиэхэ элбэх сүбэни-аманы биэрэр кыахтаахтар. Онуоха «… бу бүдүгүрэ кырдьыбыт, түҥ былыргы баартыйа саллаата киһи тугу билиэй?..» — диэн аанньа ахтыбат буолуу да баар. Олор кэннилэриттэн олорсон, биэс уоннарын ааһан эрэр, аныгы да, былыргы да олоҕу амсайбыт, дьалхааннаах быыһык кэмҥэ эдэр саастара ааспыт орто көлүөнэ дьон айаннаан иһэллэр. Бу дьон төрүүр-ууһуур кэмнэрэ бүтэн, «эһээ-эбээ» буолан, саҥаны айар-тутар уохтара хараан, биэнсийэҕэ эрэ тиийбит киһи диэн баҕа санааларыгар сылдьаллар. Хара үлэни сатыыр буолан, тиэхиникэни туһанан оттоон-мастаан, сүөһү-ас көрөн харчы кэлбэт кэмигэр, уларыта тутууга иннилэрин көрүнэн кэлээхтээбиттэр. Кинилэр атахтарын быһа үктээн үлэлэрин үгэнигэр сылдьар отуччалаах чолойбут-быччайбыт уоланнар, хотуттар, төрүүр-ууһуур кэмнэрин умна быһыытыйан сылаас-сымнаҕас олбоххо, үрүҥ үлэҕэ дьулуспут хамыһаар дьон харбыалаһа сылдьаллар. Хара үлэни кыайбат эбиттэр, компьютер, телевизор быһа сиэбит көлүөнэтэ, иллэҥ кэмнэрин дьыбааҥҥа, кириэһилэҕэ, омук массыынатын сымнаҕас олбоҕор олорон атаарар курдуктар. Балар кэннилэриттэн үрдүк үөрэххэ эрэ наадалаах, суотабай телефон тутуулаах, ыга тутар ыстааннаах, улахан тыал түстэҕинэ умса барар иинэҕэс быһыылаах, уу ньулдьаҕай оҕо дьон, оҥой-соҥой көрө-көрө ийэлэригэр-аҕаларыгар иитиллээхтээн сылдьаллар. Бу дьон ыал буолан ньиргийэр, от охсон куһуйар, ынах ыан бидилитэр кыахтара букатын суох курдук. Ойох ылбыта буолаллар, оҕолорун көрбөккө, эдэр эбээҕэ туттараллар. Уон аҕыстарын туолбакка сылдьан кэргэн тахсаннар, эһээхиччэлэрин эмиийдээбэккэ ийэлэригэр элээрдэн баран, куоракка куоталлар. Субу курдук солбуллан истэхпитинэ саха омук сотору симэлийиэх курдук…
Бука бары үөрэҕи эрэ батыстахпытына — бастаах киһи аҕыйыыһы, үлэтэ суох үксүүһү, кыаммат киһи кыама суох буолсу. «Хамыһаар буол да, харчылаах үлэлээх буолаҕын» — диэн үөрэтии-такайыы, өйдөбүл тохтуох быһыыта көстүбэт. Алаастарбыт хонноҕор, быттыгар хорҕойон саһан сытаммыт, оту-маһы алгыс этэн үүннэрэн, ынах сүөһү көрөн, байанайтан бэриһиннэрэн, оҕону-урууну ууһатан, аһатан, көрөн-харайан түҥ былыргыттан син тыыннаах кэлээхтээбит омук буоллахпыт. Ол үлэбит идэтин көлүөнэттэн көлүөнэҕэ биэрбэтэхпитинэ, сайыннарбатахпытына алаастарбыт кураанахтанар, дэриэбинэлэрбит иччитэхсийэр буолалларын биттэнээхтээбэппит, түүн түһээн түүлбүтүгэр да киллэрбэппит.
Муус доруобай сүүрбэлээх-отуттаах уолан дьон, илдьиркэй таҥастаах маҕаһыын иннин манаабакка, эбэтэр тэлэбиисэри көрө сытан, биэнсийэниэр харчытыгар аһаабакка — сылгы көрөн, таба ииттэн, ынаҕы ыан, киһи аччыктаабакка олорор диэн толкуй кинилэргэ хаһан киириэй? Хортуоппуй үүннэрэн, хаппыыстаны харайан, моркуобу мунньунан да оһоҕос олуйарын, куртах курулуурун киһи тохтотор баҕайыта. Анараа дойдуга аҥар атахтарын укпут аҕам көлүөнэ дьон эдэр-чэгиэн сылдьан, тыа сирин экономикатыгар ситиспит ситиһиилэрэ билигин фантастическэй кинигэҕэ сымыйанан киирбит чахчы курдук өйдөнөр.
Өксөкүлээх Өлөксөй үөрэхтээһин туһунан суруйуутугар сөпкө суруйбутун олох көрдөрдө. Улахан туһата суох предметтэри, остуоруйаны үөрэппиппит көстөн таҕыста. Тулалыыр эйгэҕэ суох үөрэҕи, кураанах куолуну үөрэтэргэ бырагыраама, былаан оҥостон учуутал аймах, кыракый кыырпахтарбытын муннуларыттан сиэтэллэр. Түмүгэр «хордуонка» оҕолор 17-лэрин туолаллар. Олоххо туох да практическай төрүтэ суох тахсаллар. Төрөппүт оҕотугар ынах ыаппат, хотоҥҥо таһаарбат, ходуһаҕа сырытыннарбат, булка такайбат буоллаҕына туох көлүөнэ дьону иитэн таһаарабыт? Көлүөнэ үөрүйэҕэ көтөр кутталга киирдэ.
Сибилигин сүүрбэлээх, тугу да сатаабат буола охсубут суотабайдаах көлүөнэ дьону аһына саныыбын. Туохха анаан, араас бырагыраама ылынан ииттэ-үөрэттэ эйигин оскуолаҥ, төрөппүтүҥ? Ону эн хойут билиэҥ, олох обургу биллэриэ туох дьоҕур наадатын, кыһыйыаҥ, абарыаҥ да, булан ыларыҥ суох буолуо.
Олоҕу олорбут дьон көрүүбүтүгэр, оҕону иитиини-үөрэтиини олоххо чугаһатыы – билиҥҥи олох уталытыллыбат ирдэбилэ буолбутун бириэмэ да көрдөрдө.

Федот Харитонов — Боотур Уус уола.