Ынах сааҕын күрдьэн  дьүккүйэн бүтүөххэ!

Тыа хаһаайыстыбатын өрө тардарга хантан тирэх ылабыт?

Тыа сирин сайыннарыахха диибит. Сүөһү ахсаанын элбэтиэххэ, тыа хаһаайыстыбатын саҥа үктэлгэ киллэриэххэ диэн этиини, бука, күн аайы истэрбит буолуо.

Төһө да куоракка олордорбун, тыа киһитэ буоллаҕым. Оҕо сааспар хотон күрдьэн, ынах ыан кэлбит буолан, төһөлөөх сыра-сылба баранан, ийэ-хара көлөһүммүтүн тохпуппутун, саах сыттаах оскуолаҕа үөрэнэ барарбытын санаатахпына, тыа сирин сайыннарарга баҕалаах, сүөһүнү таптыыр, сайыннары-кыһыннары эт илиитинэн, хара көлөһүнүн тоҕон үлэлиир дьону ханнык да кэбиниэт олохтооҕор тэҥнээбэппин.

Тыа хаһаайыстыбатыгар үбү көрүү кумахха ууну куппут курдук симэлийэ турар диэн саҥарааччы үгүс. Оттон чуолаан тыа хаһаайыстыбатын өрө тардарга хантан тирэх ылабыт? Аҥардас үөһэттэн көмөнү күүппэккэ, чахчы баҕалаах дьону, тыа сирин үлэһит, энтузиаст дьонун болҕомтоҕо ылар наада. Сүрүн идея тыа үлэһит дьонуттан киирэр диэн сөп. Ол иһин ураты идеялаах, тыа сирин олоҕор-дьаһаҕар чэпчэтиини, саҥалыы көрүүнү киллэрэ сатыыр дьону кытта кэпсэтэрбин көҥүллээҥ.

Икки этээстээх хотон

Александра Ульянова — Үөһээ Бүлүү Үөдүгэйин Куду учаастагын олохтооҕо. Кини икки этээстээх хотону бырайыак­таабыт. Ол туһунан сиһилии кэпсиир:

— Аҕыйах сыл иһигэр сайдыы балысхан айаны оҥордо. Арай, тыа хаһаайыстыбата, ордук биһиги дойдубутугар эрэ, сүрдээҕин хаалан иһэр. Интернеттэн көрдөххө, омук сиригэр үлэлэрин чэпчэтэр араас техниканы толкуйдаан, олоххо киллэрэн, тутта сылдьаллар. Оттон биһиги сүөһү көрөр ньымабыт оччоттон баччаҕа дылы уларыйа илик. Саҥа хотоннору тутан биэрэллэр эрээри, үлэтин бириинсибэ уларыйбат, аатыгар эрэ саҥа типовой хотон. Итинник хотону өссө сэбиэскэй саҕана туталлара. Омук сиригэр даҕаны улахан уларыйыы суох. Ол-бу аныгы роботтар, датчиктар эҥин эбиллибиттэр. Саамай үлэни атахтааччы уонна ыччат үлэлиэн баҕатын кэҕиннэрээччи — сааҕы ыраастааһын ньымата тобуллубатах. Сүөһү сылдьар сирэ син биир инчэҕэй, саахтарын бааһынаҕа таһааран ыстараллар. Америка фермердэрэ бульдозерынан күттэрэ сылдьаллара баар суол.

Мин букатын саҥалыы хотон бырайыагын, өр кэмҥэ иитиэхтии сылдьыбыт идеябын кэпсиэхпин баҕарабын. Аан дойдуга ханна да суох диирбиттэн кыбыстыбаппын. Баара буоллар, син иһиллиэ этэ.

Урут, сэбиэскэй саҕана Саха сиригэр маныаха маарынныыр икки этээстээх хотону тута сылдьыбыттара. Ол гынан баран ситэри толкуйдаабатахтар, сааҕы бульдозерынан астарыы тутах. Муоста анныгар хайаан да мунньуллар ууттан куота сатаабыт буолуохтаахтар.

Сүөһү  көрөөччү үлэтэ  чэпчиир

Бу ойууга көстөр хотон икки этээстээх. Иккис этээс сыбаайа үрдүгэр, күргэ курдук тутуллар. Ити эмиэ муоста анныгар мунньуллар уу хотону түҥ-таҥ ыытыытыттан куоттарар сыалтан. Иккиһинэн, сүөһү сылааска сытар. Сүөһү эркин диэки хайыһан, икки эрээтинэн турар. Көрүдүөрү ортотунан монорельса устун кэлэр-барар икки платформа сылдьар. Үүтү биир платформаҕа тиэйэн, көрүдүөр түгэҕэр баар хайаҕаһынан аллара, целлофан холлороон нөҥүө, сиидэлээн-хайаан, сүөкээн кэбиһэллэр. Иккис платформа үрдүгэр ынаҕы ыыр аппарааттар тураллар.

Сүөһү сааҕа үс муннуктуу быһыылаах скребоктарынан сыабынан тардыллан, көрүдүөр икки өттүнэн ааһар эрэһиинэ транспортердарга түһэр. Муоста кыра иҥнэри буолан, иик бэйэтэ халыйан, эмиэ ол транспортердарга тиийэр. Транспортердар сааҕы коллекторга түһэрэллэр, онтон аны атын транспортер сааҕы ороон, икки вал ыккардынан ыган таһаарар, саах итии транспортерга үрүмэ курдук чараас гына тарҕанар. Ол кэннэ, саах айаннаан иһэн хатар, биитэр транспортер сирэйэ туоллаҕына, тохтотон, куурда түһүллэр. Хаппыт саах сиргэ дуу, иһиккэ дуу түспүтүн ылан имитэн, тааралаан кэбиһиллэр.

Сүөһүнү аһатыы эмиэ транспортер үрдүттэн. Аһы бэлэмнииргэ сүөһү мэһэйдэспэтин диэн, аһыыр хайаҕас сабыллар. Анал контейнердарга бэлэмнэнэн кэлбит оту, уотурбаны, биитэр убаҕас аһылыгы контейнердыын транспортер үрдүгэр, бэлиэ сиргэ ууран биэриллэр. Транспортер тохтоотоҕуна, контейнердары сүөһү ыспатын гына, фиксаторы анньан туттарыллар. Төттөрү сырыыга кэлбит кураанах контейнердары ас бэлэмнэнэр сиригэр илдьэллэр. Аһыыр кэм кэллэҕинэ, рычагы тардан, аһыыр хайаҕастар арыллаллар.

Киирии-тахсыы, ууну-аһы аҕалыы эстакада нөҥүө оҥоһуллар. Үлэһиккэ улахан чэпчээһин буолар. Кини ынахтары аппараатынан ыыр, хас биирдии ынаҕын үүтүн учуоттуур, хаппыт сааҕы имитэн тааралыыр-харайар, контейнерга сүөһү аһын бэлэмниир. Ууну баһыы уонна аһы тиэйии — тыраахтарыыс үлэтэ.

Көдьүүһэ  үгүс

Оччотугар, сүөһү төбөтүн элбэтии “ыарыыта” суох буолар. Сүүс төбө сүөһү сааҕын күн аайы күҥҥэ иккитэ-үстэ илиинэн ыраастаа, тиэй эрэ — ынырык үлэ, ону үгүспүт таайан да көрбөт!

Иккиһинэн, өссө саамай кылаабынайа дии саныыбын, биһиги, кэтэх сүөһүлээх дьон, кыттыһан, солбуйсан, сүөһү­лэрбитин көрүөхпүтүн сөп усулуобуйа үөскээн тахсар. Дьон бириэмэтин табан аттарарыгар табыгастаах, сынньалаҥ.

Үсүһүнэн, бэйэтэ ииттэр кыаҕа суох дьон харса суох сүөһү атыылаһан, хотонноох киһиэхэ хото көрдөрөр кыахтанар.

Төрдүһүнэн, айылҕа аһа быстыбакка, кэлэ турар.

Бэсиһинэн, сүөһүнү иитиигэ ыччат интэриэһэ улаатар. Хотугу дойдуга сүөһүнү иитии кэскиллэнэр.

Алтыһынан, айылҕа муҥу­туурдук харыстанар. Саах таска сытан буору, ууну сүһүрдүбэт. Бороһуок саах нитрата суох буолар.

Сэттиһинэн, биһиги уопуппут аан дойдуга тарҕанан, баһаам үбү тэбэн биэриэн сөп. Өссө омуктарга анаан-минээн, муостата бэйэтэ сыҕарыйан, сааҕа транспортерга сүөкэнэр бырайыак оҥоһуллуон сөптөөх.

Улахан баҕа санаам биир — биһиэхэ, Кудуга, биир хотон экспэримиэн быһыытынан тутуллан хаалара буоллар! Мап-маҥан эркиннэрэ дьэндэһэн, киирэр күн уотугар кылбайан суһумура сырдыыллара буоллар!

Хайа муҥун саах күрдьэн дьүккүйэн бүтүөххэ. Аныгы атын ньыма олоххо киирэр кэмэ кэллэ!

Хотону дьиэни кытта сыһыары

Андрей Атласов, Өймөкөөн улууһун олохтооҕо, кэтэх хаһаа­йыстыбалаах: «Өбүгэ үгэһин аныгылыы сиэрдээн туттар баҕа санаабын олоххо киллэрэн эрэбин”, — диэн Андрей Николаевич кэпсиир.

Тоҕо  маннык бырайыакка кэллиҥ  диэ?

—  Историяны ылан көрдөххө, былыр бастакы хаһаахтар кэлиэхтэрин иннинэ сахалар син ньир бааччы олорбуттар. Оннооҕор ыраахтааҕы саҕана итинник алаас-алааһынан тарҕанан хас да үйэ устата олордохторо дии. Онтон  өрөбөлүүссүйэ, гражданскай сэрии дьалхааннаах сылларын кэнниттэн, күүс өттүнэн күһэйии түмүгэр, дьиэни хотонтон араарыы үлэтэ күүскэ барар. Ордон хаалбыт дьону, сүөһүнү, сылгыны биир сиргэ түмэн, холкуостары тэрийбиттэрэ. Отутус сылларга улахан тутуу бөҕөтүн ыыппыттара. Онтон отуттан эрэ тахса сыл иһигэр, 1965 сыллар диэки бөдөҥсүтэн,  сопхуостары тэрийээри, холкуостары барыларын биир сиргэ түмпүттэрэ. Ол түмүгэр бүтүн дэриэбинэлэр кураанах туран хаалбыттара.

Биллэн турар, Сэбиэскэй кэмҥэ тутуу киэҥ далаа­һыннаахтык барбыта, үлэ күөс­түү оргуйара, судаарыстыба тыа хаһаайыстыбатыгар үтүмэн көмөнү оҥороро, дьон биир санаанан сылдьара.

Онтон “перестройка” саҕа­ламмыта. Эмиэ ыһыллыы-тоҕуллуу, үрэллии кэмигэр ол тутуулартан туох да хаалбата диэххэ сөп. Бу барыта биһиги усулуобуйабытыгар сөп түбэспэт тутуулар. Дуоннаах үп көрүллүбэтэ да, итиэннэ дьон санаата-оноото атарахсыйан, бу баараҕай тутуулар күл-көмөр буолбуттара саарбахтаммат.

Билигин тутуллар саҥа хотоннор үчүгэйдэр эрээри, норуот майгытыгар барсыбаттар, итиэннэ, кылаабынайа, ыччат сыстыбат.

Ол иһин, ханнык да былааска, ханнык да усулуобуйаҕа эппиэттэһэр эбийиэги туппут киһи диэн баҕа санаабынан сирдэтэн, бу бырайыакпын алта сыл сыта-тура толкуйдаан таһаардым.

–––––––––––––––––––––––

Сүөһү кутуругун манаан ырааппаккын диэн оҕоҕо дойҕохтуур кэм аны ааспыта. Билигин тыа хаһаайыстыбатыгар саҥалыы сыһыан, саҥалыы сүүрээн ирдэнэр. Ол иһин саҥалыы көрүүлээх ыччаты тардарга бу курдук үлэни чэпчэтэ, төрүт үгэстэри сайыннара, сөргүтэ, итиэннэ аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир, саҥалыы көрүүлэрин киэҥ эйгэҕэ таһаара сатыыр дьон бааллара хайҕаллаах.   

––––––––––––––––––––––

Төрүт  үгэһи салгыыр  сыаллаах

Мин саныахпар, сыһыары хотон баһыйар өрүтэ элбэх. Сүөһүттэн үүтүн, этин, итиэннэ сылааһын туһаныахха сөп. “Өйдөөх дьиэ” диэн билигин бары өттүнэн кэмчилиир, табыгастаах тутууну ааттыыллар. Ол тэҥэ. Кыһыннары мас-мастаан, энергия бөҕөтүн барыыбыт. Бу өттүгэр сүөһү сылааһа итиини харыстыыр ньыма быһыытынан барыан сөп. Маны таһынан, өбүгэ төрүт дьарыгын сүтэрбэккэ, кэнчээри ыччакка тиэрдэргэ оруола улахан. Бу тыын суолталаах диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Тоҕо диэтэр, ол тэйиччи турар хотон курдук буолуо дуо, оҕолор кыра эрдэхтэриттэн, мэниктии таарыйа, бииргэ сылдьан, ынахха, сүөһүгэ сыстан, алтыһан, ийэлээх аҕалара тугу дьарыктаналларын көрө үөрэнэн, удьуору салгыахтара диэн эрэл үөскүүр.

Идеяны  олоххо киллэрэн

Биллэн турар, санэпидтэр олорор дьиэни кытта хотону тутары бопсоллор, ол иһин сайылык эбэтэр хаһаайыстыбаннай тутуу быһыытынан ыытыахха сөп дии саныыбын. Дьиҥэр, ирдэбилгэ эппиэттиир аныгылыы тутуулаах гыннахха, экперимент быһыытынан көдьүүһүн үөрэтэргэ олус үчүгэй.

Былыргы олох албаһын аныгылыы хараҕынан көрүү. Холобур, истиэп олохтоохторо ураһаларын хас эмэ үйэни быһа чочуйан, дьиҥнээх дьиҥин айан таһаарбыттар. Биһиги хотонноох дьиэбит эмиэ ити курдук чочуллуон сөп буоллаҕа дии. Ити мин оҥорбуппуттан атын гына, баҕар, өссө үчүгэй ньыма баара буолуо.

Ити тутулла турар дьиэм үчүгэйдик үлэлиир, табыллар эбит буоллаҕына, автономнай дуу, мобильнай дьиэ дуу курдук эмиэ буолуон сөп. Холобур, ыраах хаалан турар сирдэргэ, уончалыы итинник дьиэлээх кыра түөлбэ учаастактары тэрийиэххэ сөп. Аһара уустук инфраструктурата суох, олорорго, үлэлииргэ усулуобуйа тэриллиэн сөп буолан тахсар.

Тутуубар киэҥ верандалаах. Онно сайыҥҥы дьиэ курдук оҥостон, көмүлүөк оһох туруоруохпун баҕарабын. Итиэннэ хотон муннугар эмиэ көмүлүөк оһох туруоруохха сөп. Биирдэ эмэ оттон хотону уот сардаҥатынан куурдан, дезинфекция оҥоруохха сөп.

Дьиэ  кэргэн, оҕону  сүөһүгэ сыһыарыы  туһунан

Биһиги бииргэ төрөөбүт иккиэбит. Убайбынаан эһэбит Мэхээлэ үөрэтиитинэн-така­йыытынан үлэҕэ-хамнаска, булка-алка сыстан, күн бүгүнүгэр дылы үлэни өрө тутан кэллибит. Ыал буоларбар урууга икки тыһаҕаһы бэлэх биэрбиттэрэ. Онтон ыла сүөһү көрөн, түөрт оҕо ийэтэ-аҕата буолан олоробут, икки сиэннээхпит.

Оҕолорбутун кыра эрдэхтэриттэн окко-маска тэҥҥэ илдьэ сылдьар этибит. Билигин улаатан, икки улаханым үлэһит дьон, кыра уолум уонна кыыһым устудьуоннар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ миккиллэн улааттаҕына эрэ, киһи оҥорбутун-туппутун убаастыы, сыаналыы үөрэнэр. Урукку курдук үлэ-сынньалаҥ лааҕырдара суохтара куһаҕан. Хата, кыра уолбут биир сайын ыстаадаҕа сайылаан кэлбитэ. Оҕолору итинник үчүгэй дьоҥҥо сыһыаран сырытыннардахха, оҕо элбэххэ үөрэнэр, айылҕаҕа таптала күүһүрэр. Дьиэ-уот, хаһаа тутуутугар оҕолорбун көмөлөһүннэрэбин.

Бэйэм тутуу салаатыгар үөрэм­миттээҕим, сопхуоска, ОДьКХ-ҕа араас үлэлэри үлэлээн баран, 2004 сылтан сылгынан, ынах сүөһүнэн бааһынай хаһаа­йыс­тыба буолбутум.

Кэпсэттэ Ирина Ханды