Ай-ти технологиялар Арктикаҕа тиийэллэр

Хоту сир, Арктика сайдыыта инники күөҥҥэ таҕыста. Өр кэмҥэ атарахсытыллан баран, чымыр, тыйыс айылҕалаах Арктика сирэ-уота, дьоно-сэргэтэ, ураты култуурата өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйаны ааһан, аан дойду киэҥ киэлитигэр болҕомтону тарта. Манна даҕатан эттэххэ, Арктика туһугар өрөспүүбүлүкэ салалтата, парламена күүскэ үлэлэһэр. Арктикаттан аҥардастыы хоро таһыы тохтуур кэмэ кэллэ, ураты харыстанар уйаара-кэйээрэ биллибэт туундарабыт, аҕыйах ахсааннаах норуоттарбыт дьылҕатын туһугар билиҥҥэттэн туруулаһарбыт, үлэлиирбит сөп.

Сэтинньи 26 күнүгэр «Сыыппаранан экономика» национальнай бырайыак Арктика уонна хоту улуустарга хайдах киирэн иһэрин Ил Түмэн экономика, инвестиция, бырамыысыланнас политикатыгар кэмитиэтэ “төгүрүк остуолга” көрдө. Мунньаҕы бэрэссэдээтэл Павел Петров иилээн-саҕалаан ыытта.

Санатар буоллахха, Ил Тү­мэҥҥэ бу боппуруоһу икки кэми­тиэт: экономика,  инвести­ция, бырамыысыланнас поли­тикатыгар уонна предпринимательствоҕа, туризмҥа, инфраструктура сайдыы­тыгар сис кэмитиэттэр хонтуруолга туппуттара.

«Сыыппаранан экономика» национальнай бырайыак алта бэдэрээлинэй бырайыактан турар. Ол курдук, информационнай инфраструктура, каадырдары бэлэмнээһин, информационнай куттала суох буолуу, сыыппаранан технологиялар, сыыппаранан судаарыстыбаннай салайыныы, сыыппаранан эйгэни нуорма-быраап докумуоннарынан сүрүннээһин.

Мунньахха дакылааты СӨ инновацияҕа, сыыппаранан сайдыыга уонна инфокоммуникационнай технологияларга миниистирэ Анатолий Семенов уонна Арктика сайдыытыгар уонна Хоту сир норуоттарын дьыалаларыгар миниистири бастакы солбуйааччыта Сергей Неустроев оҥордо. Кинилэр тустаах министиэристибэ өттүттэн Арктикаҕа туох тэрээһиннэр барбыттарын, төһө үп-харчы эргийбитин, итиэннэ саҥа бырайыактары кэпсээтилэр.

СӨ цифровой трансформация хайдах хабааннаах барарын, доруобуйа харыстабылыгар саҥа киирэр “облачнай сервис” үлэтин, саҥа дааннайдары түмэр киин арыллыытын туһунан сырдаттылар. Манна цифровизация эйгэтигэр куттал суох буолуутун хааччыйыы, биир кэлим систиэмэни оҥоруу уо.д.а. аныгы олох ирдэбиллэрин тула сэргэх кэпсэтии таҕыста.

Норуот дьокутааттара кэккэ ыйытыылары биэрдилэр. Ол курдук, сүрүннээн Арктика курдук уустук усулуобуйаах сиргэ-уокка Интернет сибээһин хааччыйыы, суотабай өҥөтүн хаачыстыбатын уонна сыанатын туһунан боппуруостар көтөҕүлүннүлэр.

Суол устатын тухары суотабай сибээс ситимэ быстыбат

Норуот дьокутааттара Яков Ефимов, Елена Голомарева Интернет уонна суотабай өҥө ситимэ биирдиилээн нэһилиэктэргэ киириитин туоһуластылар. Манна төһө үп көрүллүбүтүн, сибээс хаачыстыбатын ыйыттылар.

Былырыын баччаларга Үөһээ Бүлүүгэ командировкаҕа барбыттааҕым. Оҕо көрөөччүм кыыспын оҕо саадыттан кыайан ылбакка, ууга-уокка түһэрэн ылбытын санаан кэллим. Үөһээ Бүлүү уонна Бүлүү ыккардыгар суотабай сибээс нэһилиэнньэлээх эрэ пууннары хабар. Суолу быһа төлөпүөммүн хороччу туппутунан, сибээс кэллэр кэрэх, билэр-билбэт дьоммун, турары-турбаты аймаан, оҕобун ылар дьону булбуттааҕым.

Эһиилгиттэн саҕалаан үс бэдэрээлинэй суолталаах трассаҕа быыстала суох суотабай сибээс ситимэ баар буолуо диэн үөрүүлээх сонуну мунньахха иһиттибит. “Лена”, “Бүлүү”, “Халыма” бэдэрээлинэй трасса устун сибээс оператордара антенна туруоран, уотунан-күөһүнэн хааччыйыахтара.

Маны сэргэ 2024 сылга диэ­ри суотабай өҥөтүнэн бары нэһилиэктэри хабар былаан турар. Билиҥҥи туругунан, 480 нэһилиэнньэлээх пуун суотабай ситим­ҥэ холбоммут, 100 киһилээх бөһүө­лэктэр эрэ хаалбыттар. Хомойуох иһин, маннык кыра бөһүөлэктэргэ улахан суотабай оператордар оборудование туруоралларын кэрэйэллэр. Онон үбү-харчыны өрөспүүбүлүкэ, биитэр олохтоох салайыныы уорганнара бэйэлэрэ көрөллөрүгэр тиийэллэр.

Оптоволокно ситимэ эмиэ бу кэм устата 300 нэһилиэнньэлээх пууну хабыахтаах. Ол аата  нэһилиэнньэ 89% ылар. Арктика оройуоннара онно биир бастакынан хабыллыахтара диэн миниистир эттэ: «2000 кэриҥнээх оптоволокно ситимэ тардыллыаҕа. Өлөөҥҥө 2021 сыл бүтүүтэ киириэҕэ, онтон Анаабырга, итиэннэ Муома, Орто Халыма, Үөһээ Халыма улуустарын Интернетэ суох сиригэр сыыйа тиийиэҕэ». Бэл, Тиксиигэ 2023-2024 сс. оптоволокно тардыллара былааҥҥа киирбит.

Оттон Булуҥ улууһа бэйэтэ туспа пилотнай бырайыактаах буолан биэрдэ. Бу туһунан Булуҥ улууһун баһылыга Игорь Кудряшов кэпсээтэ. Кинилэр бэйэлэрэ бырайыактаан, Булуҥ улууһун Интернет ситиминэн хабар уонна туох баар социальнай эйгэҕэ наадалаах информациянын хааччыйар гына толкуйдаан оҥорбуттар.

Хобо чуорааны спутниковай моойторук солбуйуоҕа

Норуот дьокутааттара Виктор Губарев уонна Петр Аммосов хотугу норуоттар үгэс дьарыктарын өттүгэр туох үлэ ыытыллар диэн ыйыттылар. Таба ахсаанын элбэтэргэ, табаһыт үлэтин чэпчэтэргэ туох үлэ ыытылларый?

Инновация манна да тохтоон турбат. Таба үөрүн сырыытын хонтуруоллуурга цифровой моойторуктар оҥоһуллан атыыга тахсыбыттар. Инновацияҕа, сыыппаранан сайдыыга уонна инфокоммуникационнай технологияларга миниистир Анатолий Семенов этэринэн, маннык ураты моойторугу биһиги өрөспүүбүлүкэ IT-технологтара бэйэлэрэ айбыттар. Манна майгынныыр моойторуктары атын да регионнар, тас да дойдулар оҥорон, туһаммыттара быданнаабыт эбит. Биһиги моойторукпут уратыта диэн, сыаната уон төгүл удамыр уонна биһиги айылҕабытыгар сөп түбэһэр гына оҥоһуллубут. Биир комплект сыаната ортотунан 27 тыһыынча солкуобайга тэҥнэһэр. Моойторук батареята сыл устата тиийэр уонна сыллааҕы төлөбүрэ ый аайы 1 тыһ. солк тэҥнэһэр.

“Хобо чуораан оннугар 100 тыһыынчалаах спутниковай моойторуктаах табалар туундара устун тоһугураһалларын көрөр дьолго тигистэхпит” диэн биир табаһыт эгди буолбутун санаан кэллим.

Каадырдар тиийбэттэр

IT-эйгэ сайдыыта биир сиргэ тохтообот уратылаах. Балысхан сайдыыттан хаалсыбат гына сөптөөх каадырдары бэлэмнээһин билиҥҥи кэмҥэ улахан оруоллаах.

Өрөспүүбүлүкэҕэ каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ билиҥҥэттэн болҕомто ууруллара наада диэн норуот дьокутаата Феодосия Габышева тоһоҕолоон эттэ. Ай-ти исписэлиистэри үөрэтэргэ ХИФУ базатыгар тус сыаллаах үөрэхтээһиҥҥэ устудьуоннары ылыы элбиэҕэ диэн үнүбүрсүөт ректора Анатолий Николаев этэр: “Сыллата бу эйгэ исписэлиистэрин бэлэмниир үөрэххэ ылыы кэҥиир түгэнигэр ыаллыы регионнартан уонна тас да дойдуттан ыччат дьон тардыһыа”, — диэн эрэнэр.

Манна биири этэр тоҕоос­тоох. Сыаналаах каадырдар өрөс­пүүбүлүкэ туһатыгар үлэлииллэрин хааччыйарга кинилэргэ сөптөөх усулуобуйаны тэрийии оруола улахан. Үөрэхтэрин бүтэрэн баран тас дойдуга кынат анньынар ыччат элбэх. Хамнас, аат-суол эккирэтиитэ ханна баҕарар баар.

Куттал суох буолуутун хааччыйыы

Кибер-эйгэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйыы боппуруоһа норуот дьокутааттарын болҕом­тотун тарта. Күннэтэ бары эйгэҕэ кибер-атака, араас вирустар тарҕана тураллар. Онон информацияны харыстыыр, дааннайдары чөл тутар сорук инники күөҥҥэ турар диэн үгүс дьокутаат бэлиэтээтэ. Бэрэссэдээтэл Павел Петров бу боппуруоһу ойуччу тутан, парламеҥҥа туспа көрөр наадатын эттэ.

Мунньах түмүгэр норуот дьокутааттара кэккэ эрэкэмэндээссийэлэри ылыннылар.

Ирина Ханды