Ыал – хаһааһынан, судаарыстыба — эрэсиэрбэтинэн

Сэссэлиисим систиэмэтэ уонна кураанах долбуурдар

Сэбиэскэй систиэмэ бэрт түргэнник сууллубут биир сүрүн төрүөтүнэн атыы-тутуу долбуурдара кураанахсыйыылара буолбута улахан саарбахтааһыҥҥа туруо суоҕа. Чуолаан хара норуот хомунньуус былааһыттан киэр хайыспыта. XX үйэ былаһын тухары нуучча норуота, кэлин сэбиэскэй норуот ынырыктаах хоргуйуулары ааспыта. Ол түмүгэр хоргуйуу уонна аччыктааһын сэбиэскэй норуокка удьуор таһымынан бэриллэн кэлбит куттал буолар.
Килиэбэ суох ырыа ылламмат, аһа суох оҕо төрөөбөт, аччык саллаат кыайан сэриилэспэт. Өскөтө судаарыстыба тастан киллэрии аска-үөлгэ бааллан олорор буоллаҕына, кини туруга хайдах сыаналанарый?
Атын өттүнэн, хардарыта эргинсии, ол иһигэр ас-үөл табаарынан, киһи илиитинэн бэйэтэ оҥорон таһаарар буолуоҕуттан үөскээбит эргиэн биир барыстаах көрүҥэ буолар. Оччотугар аһынан-үөлүнэн хааччыллыыга чопчу суоһуур куттал хайдах быһаарылларый?

60 бырыһыан – бу бэрдэ суох дьыала

— Холбоһуктаах Наассыйалар Тэрилтэлэрэ ылыммыт уурааҕынан, —диэн саҕалыыр кэпсээнин Платон Терентьевич, — судаарыстыба бэйэтэ оҥорон таһаарбыт бородууксуйатынан, бэйэтин наадыйыытын 80%-нын хааччынар буоллаҕына, киниэхэ аһынан-үөлүнэн татымсыйыы куттала суоһаабат. Эмиэ ХНТ дааннайынан, сир үрдүгэр 300 мөл. киһи аччыктыыр. Аччыктааһын уонна хоргуйуу содуллара араастаһаллар. Аччыктыыр буоллаххына, быстар дьадаҥы, куһаҕан олохтооххун. Хоргуйуу — бу ынырыктаах иэдээн, өлүү-сүтүү, эстии.
Арассыыйа бэйэтэ оҥорон таһаарар бородууксуйатынан наадыйыытын 60%-нын хааччынара бэлиэтэнэр. 90-с сылларга бу көрдөрүүнү, бэчээт суруйуутунан, 40%-ҥа диэри түһэрэллэр этэ. Бүгүҥҥү 60%, дойдуну бэйэ аһынан-үөлүнэн хааччыйыыга, сэрэхтээх балаһыанньа баарын кэрэһилиир. Дойду үрдүкү салалтата бу улахан суолталаах боппуруоһу болҕомтотун киинигэр тутара көстөр.
Арассыыйа ис кыаҕа, ресурсата уһулуччу улахан. Сирин иэнэ аан дойду аҕыс гыммыт бииригэр тэҥнэһэр. 145 мөл. киһилээх нэһилиэнньэлээх. Планета бүттүүнүн тыа хаһаа­йыстыбатыгар сыһыаннаах сирин-уотун 10% Арассыыйа өлүүтүгэр тиксэр, ол өлүүтүттэн 50 мөл.гектара хара буордаах сир. Иһэр ыраас уутун саппааһынан аан дойдуга күрэстэһээччитэ суох. Нэһилиэнньэтин 32%-на — тыа сирин олохтооҕо. Бары кыах барыта баар.
Ааспыт XX үйэҕэ Арассыыйа чуолаан тыатын хаһаайыстыбата төһөлөөх элбэхтик эстиигэ-быстыыга тиийтэлии, экэниэмикэ кириисиһигэр кииртэлии сылдьыбыта буолуой. Ол үрдүнэн, куруутун өрө охсон тахсан, атаҕар туран кэлэн иһэрэ. Дьиҥэр, Арассыыйа бааһынайыгар судаарыстыба бүрүкүрээтийэтэ мэһэй-таһай, боҕуу буолар буом харгыһа, төһө уонна туох кыалларынан, күрдьүллэ сатыан наада. Иккиһинэн, оҥоһуллубут бородууксуйа батарыллыытын тиһигэ төрдүттэн саҥалыы олохтонуохтаах. Бүгүҥҥү бааһынайы тууйар бу икки тимир кыаһылык муҥ саатар сымныы быһыытыйара буоллар, кини дойдуну аһынан-үөлүнэн толорон кэбиһиэ этэ. Дойду сибиинньэ уонна көтөр этинэн хааччыллыытын проблемата, олох тутуһан туран кэриэтэ, быһаарылынна эбээт.

Ыспыраапка

П.Т. Тумусов, Тимирязев аатынан тыа хаһаайыстыбатын акадьыамыйатын экэниэмикэҕэ факультетын бүтэрбитэ. Үлэтин сопхуос экэнэмииһинэн саҕалаабыта.
Аспирантураҕа үөрэммитэ, экэниэмикэ наукатын хандьыдаата. ТХССНЧИ-гэ үлэлээбитэ, Покровскайдааҕы уопуту туһанар-оҥорон таһаарар хаһаайыстыбаҕа дириэктэрдээбитэ. 1986-1992 с.с. Судаарыстыбаннай былаанныыр кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччы. 1992-1995 с.с. — Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга.
Уопсайа 56 сыл үлэ ыстаас­тааҕыттан 45 сылын тыа хаһаа­йыстыбатын наукатыгар, производствотыгар, былаанныыр уонна үбүлүүр уорганнарын, үрдүк үөрэхтээһинин систиэмэлэригэр биэрбитэ. Онон, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбата үйэ аҥаара кэмнээх историятыгар бэйэтин суолун-ииһин хаалларбыт, тус кылаатын киллэрбит киһи буолар. П.Т. Тумусов СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, «Бочуот бэлиэтэ» уордьан, «ССРС норуотун хаһаайыстыбатын былааннааһын туйгуна» бэлиэ хаһаайына. Үөһээ Бүлүү улууһун, Хаҥалас Нөмүгү нэһилиэгин бочуоттаах киһитэ. Тыа хаһаайыстыбатын систиэмэтин үрдүк үөрэҕин бэрэпиэссэрэ.

Балык уонна маапыйа

Аһылык биир сүрүн көрүҥүнэн — балыгынан хааччыллыыга хоруупсуйа күүһэ бэрт. Арассыыйа бас билэр Чуумпу акыйааннааҕы акваториятыгар бултанар балыктан, быһа холоон 2 млрд. дуолларга турар сыаналаах балыга, уоран кыраныысса таһыгар атыыланар. Харчы балык маапыйатын киэҥ куолаҕайдаах, дириҥ түгэхтээх матаҕатыгар сөҥөр. Аны туран, саамай күлүүлээҕэ, ол балык онно астанан, Арассыыйаҕа төттөрү валютаҕа атыыланар. Судаарыстыба бастаан балыктаппыт ороскуотун сүгэр, онтон ол ороскуотун өссө улахан сыанаҕа төттөрү атыылаһан ылан, нэһилиэнньэтин күндүлүүргэ холонор.
Хас биирдии эрэгийиэн бэйэтин наадыйыытын бэйэтэ оҥорон таһаарар бородууксуйатынан хааччыйыыга чуолкай сыалы-соругу туруорунарын таһынан, ол онто булгуччу олоххо киирэрин ситиһиэхтээх. Саха сирэ эккэ, үүккэ, о.д.а. бородууксуйа сүрүн көрүҥнэригэр наадыйыытын 35% – 40%-нын бэйэ оҥорон таһаарыытынан хааччынар. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанарга төһө да экстремальнай дэнэр усулуобуйалаахпыт иһин, Саха сирэ хортуоппуйга, хаппыыстаҕа, моркуопка бэйэтин наадыйыытын 80%-90% хааччынар кыахтааҕын өссө ааспыт үйэ 70 – 80-нус сылларыгар дакаастаабыта.
Урут, үлэм хайысхатынан, ыаллыы Магадаан уобалаһа аһынан-үөлүнэн хааччыллыытын боппуруоһун үөрэтэ сылдьыбыттаахпын. Килиэптэрин сыаната биһиэниттэн үс төгүл чэпчэки этэ. Ол «кистэлэҥэ» Канаадаттан киллэринэллэригэр сытар эбит этэ. Айааннааҕы муора пуордун арыандаҕа кэпсэтэн да туран, биһиги эмиэ киллэриниэхпитин сөп этэ. Былаас үрдүкү устуруктуураларыттан кэмигэр ити боппуруоһу ким да сэҥээрбэтэҕэ. Көрдүүр көмүһү булар, эмиэ ол курдук үүт-хайаҕас мыыныыта суох үгүс буолуохтаах диэри маны ахтабын.
Матырыйаалынай-тэхиниичэскэй баазатын аныгы таһымынан оҥорор, идэтитиллибит анал предприятиелары тэрийэр буоллар, эти оҥорон таһаарыыга даҕаны ылсыахпытын сөп этэ. Ол эрэн, маннык кыамталары баһылааһыҥҥа судаарыстыба күүстээх өйөбүлэ быһаарар оруоллаах. Дьиҥнээх ынах үүтэ, күлүмэх түргэнник буортуйар бородууксуйа көрүҥэ буоларынан, таһыллыыта, астаныыта, хараллыыта уонна батарыллыыта олохтоох усулуобуйаҕа ураты уустуктардаах уонна ороскуоттаах.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, баа­һынай уонна фермер хаһаа­йыс­тыбалары кытыарбакка туран, сибиинньэ иитэр соҕотох комплекстаах. Маннык сыһыаны түргэнник ситэр бородууксуйа көрүҥүн элбэтиигэ туһуламмыт стратегияттан аккаастаныы курдук ылыныахха сөп.

МУП, ГУП – бүтэ оспут суол буолбатах

Тыабыт хаһаайыстыбатыгар тэрээһиннээх, бааһынай уонна фермер хаһаайыстыбалар, аҕыйах МУП-тар үлэлииллэр. Бөдөҥ устуруктууралаах ГУП-ры тэрийиигэ ылсыахха баар этэ. Хас улуус аайы биирдии бөдөҥ ГУП уонна бааһынай хаһаайыстыбалар производствоҕа хамсааһыны таһаарыах этилэр. Хатастааҕы МУП бэйэтэ оҥорон таһаарар дохуотуттан киирэр харчытыгар, ТХМ датаассыйата уонна куораттааҕы уокурук бюджеттан үбүлээһинэ эбиллэр. Анаабыр улууһун таба иитэр МУП-а өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан үбүлэнэрин таһынан, алмааһыттан датаассыйа ылар. Үлэлэрин көрдө­рүүлэрэ уонна түмүктэрэ, билиҥҥи балаһыанньанан, куһаҕана суох. Эбии харчыны ылан сиэн кэбистэххэ, төрүкү туох да туһа тахсыа суоҕа. Бэл, амтанын да билбэккэ хаалыаҕыҥ. Оттон производство сайдыытыгар уктаххына уонна ону үлэнэн тирээбиллээн биэрдэххинэ, булгуччу туох эмэ түмүктээх буолуоҕа.
ГУП тэрийдэххэ, сүрүн сириэстибэлэрэ судаарыстыбаннай бас билиигэ сылдьаллар. ТХМ көҕүлээһининэн, 150 – 200 сүөһү көрүллэр-харайыллар хотоннорун айхал-мичил доҕуһуоллаах тутан киллэртээтибит. Бу хотон тутуллубут үлүгэрдээх ороскуота тутатына кэпэрэтиипкэ иэс баайыллан хаалар. Төрүү илигиттэн түҥнэри төлкөлөммүт хайыай, моҥкуруут баран хаалар. Судаарыстыба кыттыгас өлүүгэ (доляҕа) киириэхтээх, кэлин дибидиэни үллэстиэхтээх.
Каадыр барыны уонна барытын быһаарар. Билиҥҥи кэммит Исаковтарын, Дмитриевтэрин, Шариннарын үүннэрэн таһаарар кыах, ама, букатыннаахтык мэлийбитэ, төннүбэттии сүппүтэ буолуо дуо? Оннук буолуон сатаммат. Производство сайдар суолга үктэниэ кэрэх, үлэһит чулуулара бииргэ үүнэн туран кэлиэхтэрэ.

Үчүгэй уураахтар – туолбатах толкуйдар

Кэмиттэн кэмигэр тыа хаһаа­йыстыбатын сайдыытын түстүүр уураахтар тахсаллар. Ким барыта ону үөрэ истэр. Бу гынан баран, туолууларын хонтуруоллааһын ырааҕынан ситэтэ суох курдук. Хас да сыллааҕыта Ил Дархан бөрөнү кытта охсуһар туһунан уурааҕа тахсыбыта. Туолуута хонтуруолламмата, уураахха бэлиэтэммит тэрээһинин боппуруоһа кыаллыбата. Ол түмүгэр ардай аһыылаах хардары кимэн киириини оҥордо. Табаны таһынан, сылгыны кытары маассабайдык тардан барда. Бөрөнү ытыыга бөртөлүөтү көтүтүүгэ, бултаммыт бөрө тириитин тутууга хоруупсуйа элэмиэннэрэ көстүтэлиир курдуктар.
Тилэх баттаһа кэриэтэ, ыраах мэччирэҥнэргэ сылгыны тутан иитии туһунан иккис уурааҕы таһаартара охсубуттара. Бу бастакы уураах туолбатаҕын үрдүнэн. Түмүгэр, ыраах мэччирэҥнэргэ тахсыбыт сылгылары бөрө хайы-үйэ күүтэн бэлэм турар буолла.
Сылгы собуоттарыгар бөдөҥ успуонсардар наадалар. Бырамыысыланнай предприятиелар социальнай эппиэтинэстэрэ кураанах дэкэлирээссийэҕэ кубулуйуо суохтаах. Хардарыта интэриэстээх буолуу төрүттэрин көрдүөххэ уонна булуохха. Бөдөҥ предприятиелар бэйэлэрэ көмөлтө хаһаайыстыбалардаах (МУП-даах) буолалларын ситиһэр боппуруоһу туруоруохха. Сылгы иитиитинэн дьарыгырар чааһынай дьону түмэр ассоциацияны тэрийиэххэ баар этэ. Оччотугар зооветеринарнай дьаһаллар, племенной үлэлэр судаарыстыба суотугар ыытыллыахтарын сөп.

Хаһаастаах буолар мэлдьитин барыстаах

Урукку саха орто ыала ампаарыгар мэлдьи ас хаһаастаах буолар этэ. Кыбыыта толору оттоох буоллаҕына, ыал нус-хас санааланара, көмүлүөгүн уота чачыгыраччы күлэрэ, быстарар куттал ыар баттыгыттан босхоломмут кэриэтэ сананара.
Судаарыстыба эмиэ, норуота тот олохтоох буоллаҕына, күүстээхтик уонна эрэллээхтик сананар. Оччотугар ол судаарыстыбаҕа күүһүнэн өттөйө, кинини куттуу эбэтэр самнара сатааһын олох кыаллыбат суол буолар.