Санаа атастаһыыта

Ассамблея олохтоох норуоттар бырааптарын туруулаһыа диэн эрэнэбин

Мин  хотугу  норуоттар түөлбэлээн олорор оройуоннарыгар  Сергеевтар диэн төрүт  олохтоох табаһыттар дьиэ кэргэттэригэр төрөөбүтүм.  Таба иитиитигэр уһуннук үлэлээбит киһи буоларым быһыытынан, олохтоох төрүт норуоттар Ассамблеялара тэриллэрин биһириибин уонна  дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийэрдии, чиэһинэйдик үлэлииригэр баҕарабын. Ассамблея састаабыгар дьиҥ-чахчы тыа хаһаайыстыбатыгар бэриниилээхтик үлэлээбит, тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын, ымпыгын-чымпыгын, дьонун-сэргэтин чахчы билэр дьону киллэрэллэригэр баҕарыам этэ.

Олохтоох төрүт норуоттар бэйэлэрин кыһалҕаларын быһаарыыны хаһан да кимтэн да улаханнык көрдөспөтөх, хайдах да үлэлиир салайааччыны быһа этэн кэриэтээн саҥарсыбатах, дьиҥ айылҕа сиэринэн-туомунан олорор дьоннор буолаллар.  Ол да буоллар, аныгы 21 үйэҕэ кинилэр эмиэ  цивилизованнай, киһилии усулуобуйалаах олоххо олоруохтарын баҕараллара биллэр буоллаҕа.  Арай бу кэнники 6-7 сылларга Өлөөн оройуонугар тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга оройуон дьаһалтата уонна оройуон Сэбиэтэ кэккэ үлэлэри ыытан кэллилэр уонна салгыы ыыталлар даҕаны.

Ол курдук, табаһыттары өйүүр тус  сыаллаах,  улуустар ортолоругар балайда улахан  үбүлээһиннээх  муниципальнай программа ылыллан биһиги оройуоммутугар үлэлиир.  Манна табаһыттарга хамнастарыгар эбии төлөбүр оҥоһуллар буолла, бородууктанан хааччыйыы, сынньалаҥ сирдэригэр диэри путевкаларын, бырайыастарын төлөөһүн, материальнай-техническай базаларын хаҥатыы курдук элбэх көрүҥнээх сүрдээх наадалаах пууннар киирэн үлэлээн эрэллэр.   Ол эрээри, табаһыттарга хамнас боппуруоһун өссө төгүл туруорсар наада – уустук усулуобуйаҕа күннэри-түүннэри  үлэлиир дьоҥҥо ортотунан 40-50 тыһ. солк. буоларын ситиһэргэ. Дьиэнэн-уотунан хааччыллыыларын  күүскэ  бигэргэтэргэ, дьиҥ-чахчы тыа дьонугар аналлаах сокуоннары  ылыналларыгар уонна көмүскүүллэригэр баҕарабын. Мин билэрбинэн, таба иитиитин өттүгэр куһаҕана суох сокуоннар бааллар да үбүлээһиннэрэ кыра буолан ситэ үлэлээбэттэр.  Таба иитиитигэр, бултааһын, балыктааһын боппуруостарыгар күүстээх сокуоннары ылыныахтарын баҕарабыт, ол сокуон дьиҥ-чахчы табаһыт олоҕун чэпчэтэрин курдук үбүлэниэхтээх уонна олоххо киирэн үлэлиэхтээх. Ассамблея маны быһаарыан наада.

Биһиги оройуоммутугар эбэҥки тылын оҕо саадыттан саҕалаан үөрэтэллэр гынан баран, оҕолор төрөөбүт тылларын ситэ билбэттэр, саҥарбаттар.  Бу боппуруоска үөрэҕирии салаата дьаныһан туран ылсыһан үлэлиирин ситиһиэххэ.

Оройуоҥҥа Хотугу норуоттар Ассоциациялара  күнүнэн, нэдиэлэнэн, ыйынан, сылынан тыырыллыбыт былааннаах буолара наада.  Ол да буоллар, омук быһыытынан духуобунай сайдыыбыт кэнники бириэмэҕэ үрдээтэ диир кыахтаахпыт, ол туһунан өрөспүүбүлүкэ  олохтоохторо телевидение нөҥүө истэ-билэ олороллор. Араас тэрээһиннэр киэҥ далааһыннаахтык бараллар, ордук үгэс буолбут  таба сүлүөтэ, «Бакалдын», «Байанай», оройуоммут күнэ уо.д.а. сүргэбитин көтөҕөллөр, өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин үйэтитэллэр.

Өссө биир сонун уонна кэскиллээх уларыйыы – кэнники 5 сылга сир баайын хостооһуҥҥа үлэлиир тэрилтэлэрбит нэһилиэнньэни кытта сүбэлэһэн, мунньахтаан үлэлиир буоллулар.  Оройуон салалтатын кытта  сылын аайы сөбүлэһии  түһэрсэллэр, ол үбэ-харчыта барыта тыа сирин  олохтоохторун олоҕун-даһаҕын тупсарыыга ыытыллар буолла. Холобур, «Алмазы Анабара», «Восток-Инжииринг» ыраах сытар Дьэлиҥдэ сиригэр-уотугар үлэлииллэр, ол иһин элбэх  көмөнү Дьэлиҥдэ нэһилиэгэр оҥороллор.

2018 сыл  алтынньы  ыйга  алмаастаах Үөһээ Мууна сир баайдаах сирин үөрүүлээх арыллыытын туһунан хаһыаттан, телевидение нөҥүө республика дьоно-сэргэтэ  билэр буолуохтаах.   Өрөспүүбүлүкэ  Аҕа баһылыга А.С.Николаев  кыттыыны ылбыта. Айсен Сергеевич бу сырыытын биир күүстээх дьайыыта – «АЛРОСА» АК салалтата Өлөөҥҥө кэлэн  нэһилиэнньэни кытта көрсөн, сыллата 100-түү мөлүйүөннээх  социальнай-экономическай көмөнү  оройуоҥҥа оҥорорун туһунан  эрэннэрэн туран сөбүлэһиигэ илии баттаспыттара биһигини олус үөртэ.

Онон Өлөөн оройуона кэнники сылларга ханнык  баҕарар үрдүк таһымҥа сөбүлэһии түһэрсэн, төрүт олохтоох норуоттар олохторун-дьаһахтарын тупсарар  уонна бырааптарын туруорсар кыахтаммыттара  атын да улуустарга үтүө  холобур буолуон сөп. Сөбүлэһиилэр хас биирдии пууннара  хайдах  туолан иһэллэрин туһунан хас сылын ахсын оройуон баһылыга А.С.Иванов  бэйэтин отчуотун кытары тэҥҥэ оройуон Сэбиэтин депутаттарын иннигэр хайаан да  иһитиннэрии оҥорор.  Бэйэбит депутаппыт Елена Голомарева үрдүкү таһымҥа утумнаахтык туруорсан сокуоннары олоххо киллэриигэ күүскэ үлэлэспитин үтүө түмүктэрэ атын да улуустарга тарҕанан иһиэхтэрэ дии саныыбын. Ассамблея үлэтигэр туһалаах буолаарай диэн бэйэм санааларбын үллэһинним.

Зоя Григорьева, Өлөөн национальнай оройуонун Сугулаанын урукку салайааччыта, Ассоциация чилиэнэ.

Оскуолаҕа эбээн национальнай статуһун биэриэххэ

Саир Насыев, Усуйаана улуу­һун «Омолой национальнай нэһи­лиэгэ» МТ депутата:

— Саарбаҕа суох, мин СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) иһинэн Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын бэрэстэбиитэллэриттэн депутаттар Ассамблеяларын тэрийиини өйүүбүн. Ити түмүгэр, мин көрүүбэр, олохтоох депутаттар судаарыстыбаннай былаас уорганнарын кытта ыкса үлэлииллэрэ олохтонуоҕа. Ассамблея үлэтэ бүгүҥҥү күҥҥэ нэһилиэк, бөһүөлэк, оройуон депутаттарын иннилэригэр турар үгүс сытыы боппуруостары быһаарыыга көмөлөһүөҕэ. Ассамблеяҕа  мин көтөҕөр биир боппуруоспунан Василий Иванович Барабанскай аатынан Хайыр орто оскуолатыгар эбээн национальнай статуһун иҥэрии буолуоҕа.

Быйылгы үөрэх дьылыгар оскуолаҕа 51 оҕо үөрэнэр. Үөрэ­нээччилэр ахсааннарыттан 80 % эбээннэр буолалларын үрдүнэн, хомойуох иһин, оҕолор төрөөбүт тылларын билбэттэр. Оскуолаҕа үөрэтии саха тылынан ыытыллар.

В.И.Барабанскай аатынан Хайыр орто үөрэҕин кыһатыгар эбээн национальнай оскуолатын статуһун иҥэрии, бастатан туран, оҕолор төрөөбүт эбээн тылын үөрэтэллэригэр, бэйэлэрин норуоттарын култууратын, үгэстэрин билэллэригэр наадалаах, ол курдук, биһиги нэһилиэкпитигэр нэһилиэнньэ 70 % – бу Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын бэрэстэбиитэллэрэ.

Иккиһинэн, ити статуһу биэрии үөрэх тэрилтэтигэр саҥа тыыны угуоҕа, оскуолаҕа оптимизация саҕаламматыгар көмөлөөх буолуоҕа. Хайырга оскуола сабыллар түгэнигэр оҕолору Казачье эбэтэр Депутатскай бөһүөлэгин оскуолаларыгар көһөрүөхтэрэ, ол аата оҕолор төрөппүттэриттэн, дьиэ кэргэнтэн тэйэллэр, интернат олоҕор киирэллэр, ону биһиги таһаарыа суохтаахпыт.

Уопсайынан, оскуолаҕа саҥа дьиэ наада. Билигин орто оскуола урукку маҕаһыын дьиэтигэр үлэлиир. Биһиги дьоҕус Хайыр сэлиэнньэбит олохтоохторо хаһан эмэ оскуола тутуллуо, оҕолоро саҥа, сырдык дьиэҕэ үөрэниэхтэрэ диэн эрэнэ саныыллар.

Нэһилиэкпитигэр биир сытыы кыһалҕанан экология буолар. Омолой өрүс төрдүгэр, Күөгүлүүр өрүс тардыытыгар Кулаардааҕы хвостохранилище баар, онно урукку Кулаар кыһыл көмүһү хостуур фабрикатын дьааттаах химикаттарын тобохторо көмүллэн сыталлар. Сонуну тарҕатар ситимнэргэ ити хвостохранилищены суох оҥоруу чугастааҕы сылларга саҕаланыахтаах диэн иһитиннэрии баара да, билигин туох да хамсааһыны көрбөппүт.

Биһиги национальнай нэһи­лиэкпит туундара зонатыгар киирэр, онон оттор мас кыһыл көмүскэ тэҥнээх. Сылтан сыл аайы оһоҕу оттуу ыараан иһэр. Онон нэһилиэккэ модульнай хочуолунай тутуута саҕаламмытыгар олус үөрбүппүт. Бастакы түһүмэҕэ түмүктэммитэ, оттон иккиһэ, өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар харчы суоҕунан, олоххо киирэрэ уустук буолла.

Ол эрээри ыраах сытар Омолойбут нэһилиэгэр саамай ыарыылаах боппуруоһунан Севернай – Хайыр маршрутунан кыһыҥҥы массыына суолун оҥоруу буолар. Билигин, хаар аҕыйаҕынан, туундаранан айанныыбыт, ол эрээри сотору буурҕа түстэҕинэ, оччоҕуна бүттэ – хаһан суолу таһааралларын күүтэбит. Бэдэрээтчиттэр бааллар курдук да, сөбүлэһиигэ суумата тиийбэт…

Ирина Романова бэлэмнээтэ.

Норуот тыыннаах хааларын туһугар

Сергеев Валерий Николаевич, Эдьигээн эбэҥки нацио­нальнай оройуонун баһылыгын бастакы солбуйааччы:

— Эдьигээн  эбэҥки  национальнай оройуонуттан Ассамблеяҕа икки киһи делегат быһыытынан кытта кэллибит. Миигин кытта Атласова Лидия Николаевна, “Эдиген” хотугу төрүт олохтоох норуоттары түмэр общественнай тэрилтэ салайааччыта, буолан бу улахан тэрээһиҥҥэ бэлэмнэнэн кэллибит.

Саха Республикатыгар Хоту сир төрүт олохтоох норуоттарыттан депутаттар Ассамблеяларын  бастакы мунньаҕа ыытыллара,  бу норуоттарга болҕомто баарын туоһулуур уонна биһиги курдук ыраах хотугу улуустар  кыһалҕаларын быһаарыыга улахан дьулуһуу, хамсааһын тахсан эрэр диэн эрэл санааны үөскэттэ. Бу иннинэ Ханты-Мансийскай уокурукка маннык хабааннаах Ассамблея тэриллэн турардаах. Бу уокурукка хантылар, мансилар, ненецтэр уо.д.а. аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар олороллорун билэр буолуохтааххыт.

Ассамблеяҕа норуот депутаттара, улуустартан делегаттар мустан билиҥҥи кэмҥэ хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох  норуоттар инники кэскиллэрин туһунан кэпсэтии тахсыахтаах. Онно хотугу улуустар сайдыыларын таарыйар боппуруос элбэх буолуоҕа диэн көрөбүн.

Холобура, билигин Эдьигээҥҥэ культура дьиэтэ эргэрэн, сууллар кутталлааҕынан көтүрүллэн турар,  Кыстатыам нэһилиэгэр орто оскуола дьиэтэ эмиэ эргэрэн, оҕолор хас да дьиэнэн үөрэнэргэ күһэллэллэр.   Онон биһиги, Эдьигээн оройуонун олохтоохторо, салалтата да, эбэҥки тылын тилиннэриигэ,   культуратын  харыстааһыҥҥа, норуот быһыытынан тыыннаах хаалар инниттэн, Эдьигээҥҥэ этническэй культура киинэ уонна эбэҥкилэр түөлбэлээн олохсуйбут Кыстатыам нэһилиэктэригэр орто оскуола тутулларын туруорсабыт.

Алексей МАТВЕЕВ бэлэмнээтэ.