Аал уоту тула олорон…

“Күн анныгар

Көннөрү көрөргө

Көстүбэт дьүһүннэр,

Дуораһыйбат дорҕооттор,

Атын алгыстар

Баһаам элбэх бааллар…

Онно

Элбэх дьикти сэһэннэр,

Сыыһата суох сырдыктар

Сыстыһан сылдьаллар…

Ону

Мээлэ киһи мэйиитэ билбэт,

Көннөрү киһи

Көмүскэтинэн көрбөт,

Ама киһи

Араҥалаан саҥарбат.

Арай

Атын хараҕынан

Анаарар аналлаах,

Холобурдаан истэр

Хос кулгаахтаах,

Имэҥирэн этэр

Илбистээх тыллаах,

Ириэнэх хааннаах

Итинниги сиһилии

Истэр-билэр…

Оннук киһи,

Суруллубут ойууттан,

Тутуллубут дорҕоонтон,

Саҥарбат тылтан

сатаан булан,

Салайан таһааран,

Саас тухары салгыппат

Саргылаах саҥаны саҥарар”.

 

Ытыктабыллаах Ааҕааччы!

Олоҕун, күүһүн-уоҕун, өйүн далаанын, этэр тылын эрчимин — тугу да кэччэммэккэ таптыыр сахатын ыччатыгар бүүс-бүтүннүүтүн биэрбит Баһылай Микиитис Бырдьахаанап туһунан бу кинигэни аах. Сэргээтэххинэ, өссө, баҕар, бэйэҥ эмиэ этиэххин-тыыныаххын баҕаран кэллэххинэ, саха бу биир Ытык киһитин тыла-өһө, өйө-санаата Эйиэхэ уһун тыыны, хорсун санааны саҕыахтын. Кини бэйэтэ суруйбут кинигэлэрин кытта билсиэххин баҕардаххына — аан аһаҕас! Өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх.

 

Дьиҥ сахалыы тыллаахтан, сахалыы тыыннаахтан биир оннук киһинэн Баһылай Микиитис Бырдьахаанап этэ. Кини күннээҕи көстүүттэн (явление) киһиэхэ көстүбэт ис дьиҥин (сущность), ис хоһоонун, ис номоҕун (содержание), көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн испит былыргы номох, сэһэн, кылаассык суруйааччыларбыт айымньыларын кэтэх, түгэх, улаҕа санааларын хостоон таһааран киһи ылынар гына көрдөрө, быһаара сатаата. Ол барыта кини батыһааччыларыгар, үөрэнээччилэригэр туттарылынна. П.А. Ойуунускай, А.Е. Мординов тутуһар тас хах, киэп (форма) уонна ис хоһоон (содержание) быстыспат, арахсыспат ыкса сибээстэрин туһунан санааларын толору ылынан, кэпсээн кэллэ.

Бу адьас соторутааҕыта, 2018 сыл бүтүүтүгэр, “Бичик” кинигэ кыһатыгар бэчээттэнэн тахсыбыт “Кыым саҕааччы, суолдьут сулус Баһылай Бырдьахаанап” диэн ахтыы кинигэтин утаппыттыы ааҕа олорон санаатым. Саамай чугас, ытыктыыр, саныыр аймахтара, билэр дьоно-сэргэтэ, бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэрэ, доҕотторо, үгүстэрин учууталлара Баһылай Микиитис оттубут аал уотун тула ньургуһуннаах хонууга төгүрүччү олорон санаа атастаһыытын, истиҥ, иһирэх, бэйэтэ этэринии, “минньигэс”, “сыттаах”, ис сүрэхтэн тахсар ахтыы киэһээтин аанын тэлэччи аспыттар, сэһэн-сэппэн тимэҕэ сөллүбүт. Кинигэ аан тылыгар, “Б.М. Бырдьахаанап иитиспит, ииппит-такайбыт ыччата Өрөспүүбүлүкэҕэ сахалыы тыыны сүрүн тарҕатааччы буолаллар”, — диэн этиллибитин туоһулаан, бигэргэтэн ахтааччылар һанаа­ларын һатаан һааһылаан сайа, ситэри-хотору, сиһилии да эппиттэр-тыыммыттар. Хас биирдии ахтыы уккунньаҕы, куурбут-хаппыт мутугу уокка эбэн умуллубат кутааны күөдьүтэн биэрэн иһэр курдук эбит. Бу истиҥ ахтыылартан Баһылай Микиитис бары өттүнэн арыллан, бэйэтэ тыыннааҕын курдук хараххар илэ көстөн кэлэр. Субу ойон туран:

“Ханнаный? Хайаный –

Хабыллар-чаҕыллар,

Хатан тыл саҕыллар

Хаарыаннаах кыһабыт

Олоҥхо…

Уот тыла?

Ханнаный? Хайаный — …

…Өлөксөй эһэбит өрт өһө?…

…Алампа аҕабыт

аас тыла?

…Былатыан убайбыт

Быыраттар-быыппастар

сатата?

 

Ол тыллар,

санаалар бааллар ээ

Бу үйэ сахатын өйүгэр,

Ол тыллар бааллар ээ,

быйыл даа

Куосумас куугунуур тыаһыгар…

 

Оччоҕо, дьэ тоҕо,

туох буолан,

Туохтан бу тохтооҥҥут

турдугут?…” — диэх курдук.

Баһылай Микиитис уутугар-хаарыгар киирэн этэн-тыынан дьэргэлдьитэн кэбиспитин үөрэнээччилэрэ сыыска-буорга түһэрбэккэ күн бүгүнүгэр дылы олохпутугар суолдьут сулус гынан кэллибит диэн ахтыбыттар, бэрт үгүс бэргэн, ох тыллара сытаата буолан тарҕаммыттар. Үгүстэн аҕыйах холобурга тохтоору гынабын.

Хас да киһи бу кинигэҕэ кини: “Киһини ахтыы оҥорор курдук болҕомтолоохтук көрүөххэ наада,” – диэн эппитин ахтан аһарбыттар. Баһылай Микиитис бэйэтэ бу санаатын толору тутуһарын кинигэҕэ киирбит хас да түгэннэртэн көрүөххэ сөп. Ол курдук, 75 сааһыгар тахсыбыт курутуой чүмэчилээх “Айар тыл уоттаннын!!! Тыл илбиһэ төлөннөннүн!!!” диэн кинигэтин бэлэхтэппит дьонноро, балта Т.Н. Ефремова, суруйааччы Е.В. Слепцова-Куорсуннаах, кэллиэгэтэ И.П. Винокуров, институтун дириэктэрэ Г.Г. Торотоев ахталларынан, кинилэргэ туох диэн суруйан-бичиктээн туттарбытын аахтахха, бу адьас туһааннаах эрэ киһиэхэ туһуламмытын, киниэхэ эрэ сыһыаннаан истиҥ, улаҕалаах тылын этиллибитин сөҕө ааҕаҕын. Үөрэппит оҕолоругар, билэр чугас дьонугар, үөрэнээччилэригэр бэлэхтээбит аккырыыккаларыгар, хаартыскаларыгар, кинигэлэригэр, суруктарыгар кинилэргэ эрэ сыһыаннааҕы булан этэн тэйэр эбит. Хас биирдиилэрин уратыларын болҕойон да көрөр буолар эбит.

“Ахтыы диэн архыыбы арыйар кэриэтэ. Сатаан суруйар дьон ахтыыта уус-уран күүһэ уһулуччу буолар. Ити Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон,  Нь.Саабылыскай-Чысхаан, Тыаһыт ахтыылара – шедевр!… Ол – туспа талаан”,  – диэбит. Ол чүмэчилээх кинигэтигэр киирбит бэйэтин Амма Аччыгыйын, Суорун Омоллоон, А.Е. Мординов туһунан ахтыылара чахчыта да ити таһымҥа эппиэттииллэр. Онтон салгыы өссө эбэн эппит: “Соччо талаана да һуох киһи, уһулуччулаах дьону кытта биир кэмҥэ олорбут, үөрэммит, үлэлээбит эбит буоллаҕына, бэйэтин санаатын толорутук, кэрэхсэбиллээхтик тиэрдиэн сөп. Кылаабынайа, суруйбут кэмэ, дьоно-сэргэтэ уонна оччотооҕу быһыы-майгы ааҕааччыны сэргэхсиппит эбит буоллахтарына». Микиитис бу санаатыттан эр ылан, биир бэйэм кини туһунан суруйарга сананнаҕым.

Баһылай Микиитиһи кытта Тааттаҕа бэрт элбэх тэрээһиннэргэ бииргэ айанныыр этибит, ордук А.Е. Мординовка аналлаах Ытык Күөлгэ, А.Е. Мординов аатын сүгэр Тааттатааҕы гимназия-лицейгэ, Харбалаахха, үс бырааттыы Мординовтар кыстыктарыгар Хоптолооххо, сайылыктарыгар Буор Дьиэҕэ ыытыллар үгүс үбүлүөйүнэй тэрээһиннэргэ кыттаары. Тыл этэрин, ахтыы оҥорорун, хоһоонун ааҕарын, бүппэт үгүс кэпсээнин элбэхтэ истибитим, үксүгэр саҥата суох ыраахтан олорон. Баһылай Микиитис 70, 75, 80 саастарыгар аналлаах үнүбэрсиэккэ, тыйаатырга ыытыллыбыт уопсай үбүлүөйүнэй тэрээһиннэригэр сылдьыбытым, этиилэрин истибитим, “Ырыалар… Санаалар” диэн кинигэтигэр тиксибитим, чүмэчилээх кинигэтин анал суруктаах бэлэхтэтэн долгуйа аахпытым. А.И. Софронов, П.А. Ойуунускай айымньыларын хос-хос хаттаан эргиллэн ааҕарбар бу кинигэтэ суох сатаммаппын. Баҕар, кэлин ыанньыйдахха, бу кинигэттэн сэдиптээн тахсыбыт санааларбын кытта үллэстиэм этэ диэн баҕа санаалаахпын.

“Омук күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ – тылыгар”, “Төрүт үгэс – сайдыы төрдө, тастан ылыныы төрүт үгэһи байытыы”, “Ылыныы үгэс – литэрэтиирэни байытар, төрүт үгэс – сайыннарар”, “Билигин күүс уонна ахсаан үйэтэ. Өй үйэтэ өссө да кэлэ илик”, “Толору (өссө кыратык таһынан даа буоллун) дьоллоох буол, бу иккилээх орто дойду олоҕор” диэн курдук о.д.а. дириҥ түгэхтээх, улаҕалаах өйдөбүллэрдээх, кэтэх хос санаалаах (подтекстаах) бэргэн этиилэрэ саха тыллаах, саха санаалаах баарын тухары үйэлэри уҥуордуо, өйдөрүн өрүкүтүө, санааларын харсыһыннарыа, өргөстүө-кылаанныа турдаҕа.

 

Василий Винокуров, ХИФУ бөлүһүөпүйэҕэ

хаапыдыратын доцена