Кыырай халлаанынан көтөр кыайыы

Ханнык да омук киһитэ өйдүүр, кутун таарыйар киинэ – искусство буолар

Хайдах саҕаламмытай?

Сэмэн Ермолаев — Сиэн Өкөр өссө 90-с сыллардаахха, норуот суруйааччыта “Тэҥҥэ кырдьыбыт тэҥкэ тиитим” айымньытын интэриэһиргээн, Чурапчыга тиийэн Василий Яковлевтан – Далантан  бэйэтиттэн, тыыннааҕар, киинэ устарга көҥүл ылбыт эбит. Элбэх сыл ааспытын кэнниттэн, киинэ устарга ордук тоҕоостоох кэм үүммүтүгэр, суруйааччы дьиэ кэргэниттэн  өссө төгүл көҥүл ыланнар, бу киинэ, дьэ, олоххо киирбит.

Режиссер Эдуард Новиков: «Василий Яковлев кэпсээнин аахпытым ыраатта. Тута наһаа сөбүлээбитим. Чахчы киинэ тахсыан сөп диэн хаста да тыл көтөҕө сылдьыбытым. Ол баҕам “Сахафильм” салалтатын өйөбүлүнэн дьэ таҕыста. Семен Никонович сценарийы биир ый суруйбута. Василий Васильевич кэргэнэ Клара Трифоновнаны, уола Николай Васильевиһы кытта төлөпүөнүнэн кэпсэтэн, кинилэр көҥүллэрин ылбыппыт».

Бу киинэ саха режиссерун иккис толору метражтаах киинэтэ буолар. Бастакыта эмиэ киэҥ биһирэбили ылбыт “Айыы Уола” буолар.

«Тойон  Кыыл» кыайыыта —  хамаанда ситиһиитэ

Киинэ кыайыытыгар элбэх фактор дьайарын продюсер Сардаана Саввина бэлиэтээн эттэ: “Аан дойдуга киинэ индустриятын үөрэтэн көрө сылдьар хайаан да наада. Туох саҥа сүүрээн киирбитин, дьон ордук туохха болҕомто уурарын, аныгы тенденцияны билсэ сылдьар ирдэнэр. «Тойон Кыыл» киинэ силигин ситэ да илигиттэн чахчы кэскиллээх буолара тута харахха быраҕыллыбыта. Бастаан Европа биир улахан киинэ бэстибээлигэр Карловы Вары ыытаары гыммытым. Онно саҕалаабыт дьон ситиһии биир үктэлин дабайалларын билэбит. Онтон Москваҕа ситиһиибит биир төрүөтэ — бириэмэтин сөпкө таппыппыт. Бастаан сиикэй барыйаанын ыыппыппыт. Баҕар, иккис куонкуруска ыытыахпыт диэбиттэрин тута сөбүлэспэтэҕим. Ылбат буоллаххытына, тас дойдуга таһаарыам диэбиппэр, сиппит-хоппут хартыынаны ыытаарыҥ диэбиттэрэ. Бу сайын футбол күрэхтэһиитэ буолан, бэстибээли көһөрөн биэрбиттэрэ. Аны туран ММКФ кытта тэҥҥэ Канскай бэстибээл буолаары турар буолан, бырагыраамаларын толороору, үчүгэй хартыыналары ыла охсорго тиэтэйэллэр этэ. ММКФ бырагыраамаларын дириэктэрэ Кирилл Разлогов саха киинэтин билэр, сэргиир. Хас да сыллааҕыта манна кэлэ сылдьыбыта. Кинини кытта Пусаҥҥа бара сылдьыбыт кэммэр эмиэ көрсөн кэпсэтэн турардаахпын. Кыра норуоттар тас дойдуга тахсан бородууксуйаларын билиһиннэрэллэрэ уустук. Онон туттуммахтаан хаалыыһыбыт диэн, киинэбитин ситэрэргэ күүскэ үлэлээбиппит. Бу санаатахха, утуйар уубутун умнан да туран үлэлээбит эбиппит. Монтажтааһын, тыаһын-ууһун, компьютернай графикатын оҥоруу – киинэҕэ саамай үлэлээҕэ буолар.

«Тойон Кыыл» сюжета да оһуобай буоллаҕа. Айылҕаны кытта алтыһыы. Киһи уонна айылҕа сыһыана дьэҥкэ көстөр. Саха суруйааччыларын айымньылара олус баай ис хоһоонноохтор, дириҥ философиялаахтар. Ону аан дойдуга билбэттэр, бэл, нууччалыы да тылынан тылбаастаммыт айымньы аҕыйах».

Хотой – үгүс омук ытык көтөрө буолар. Былыр-былыргыттан итэҕэлгэ, геральдикаҕа сылдьарыттан көрдөххө, бу көтөр көҥүл буолуу, күүстээх санаа символа. Онон көрбүт дьон чугастык ылыммыт буолуон сөп диэн Эдуард Новиков сэһэргиир.

“Царь-птица” диэн аатыгар да баар. Кылгас, өйдөнүмтүө, киһи тута иилэ хабан ылар. «Со мною состарившаяся лиственница” диэбиппит буоллар, арыый сымсах буолуох эбит. Сорохтор тоҕо «Тойон Көтөр» диэбэтигит диэн ыйыталлар. Сахалар хотойу көтөр бииһин ууһугар сыһыары тутан кус-хаас курдук быһаччы ааттаабаттар этэ. Дириҥник ытыктаан, дьааххана, салла сыһыаннаһаллара, ол иһин Кыыл диэн ханалытан этэллэрэ», — диэн Сардаана Саввина санаатын үллэстэр.

 

Үбүлүөйдээх 40-с Москватааҕы Норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ бэстибээлин (ММКФ)  “Кыһыл көмүс Сибэтиэй Георгий”-ын ылбыт, бэстибээлгэ Гран-при  лауреата  “Тойон Кыыл” (“Царь-Птица”) киинэ буолар. Киинэ туруорааччы-режиссера — Эдуард Новиков, сценарий ааптара — Семен Ермолаев — Сиэн Өкөр, продюсер Сардаана Саввина, сүрүн оруолларга — Зоя Попова, Степан Петров. Киинэ сценарийын Семен Ермолаев  суруйааччы Василий Яковлев “Тэҥҥэ кырдьыбыт тэҥкэ тиитим” кэпсээнинэн суруйбута.

Ханнык  да  омук киһитэ  өйдүүр, дууһатын   кылын таарыйар  киинэ — искусство

Эдуард Новиков: «Тойон Кыыл» сыанаҕа көстө турдаҕына, дьон хайдах ылынарын көрөбүт. Көрөөччү сыһыана улахан оруоллааҕын бары бэркэ билэбит. Бастаан уу чуумпутук, саҥата суох олорон көрдүлэр. Онтон көрүдьүөс түгэннэргэ күлэллэрин истэн, һок, ол аата өйдөөтүлэр диэн испэр үөрдүм. Онтон киһини таарыйар, долгутуулаах түгэннэргэ сорох-сорохтор уйадыйан ытаатылар».

— Төһө да дьоруойдарбыт сахалыы тылынан саҥардаллар (аллараа субтитрынан тылбааһа тахса турар), дьон өйдөөбүтэ. Бу улахан ситиһии дии саныыбын. Букатын атын тыллаах, атын култууралаах, бу сахалар диэн кимнээхтэрин да билбэт дьоҥҥо киинэ ис хоһоонун тиэрдэр – чахчы искусство. Профессиональнай киинэ оруола итиннэ сытар.

Билигин киинэ индустрията харчыга оҕунна. Төһөнөн элбэх үптээх-харчылаах, спецэффектээх киинэ да, соччонон үчүгэй аатырар. Дьиҥэр, киинэ диэн көрөөт да умнууга хаалар хартыына буолбатах. Киһини толкуйдатар, киһи кутугар-сүрүгэр суол хаалларар аналлаах.

Холобур, билиҥҥи Марвел киинэлэригэр киһи киинэ тыйаатырыгар көрө эрэ олорон быстах умсугуйар, аралдьыйар эбит буоллаҕына, таһырдьа тахсаат да умнан кэбиһэр. Ол иһин ааптар киинэлэрэ сүппэт-оспот аналлаахтар. Дьоппуон биллэр режиссера Акира Куросава киинэлэрэ билигин да суолталарын сүтэрбэттэр, бүтүн дойду култууратын киэҥ эйгэҕэ таһааран, аан дойдуга биһирэбили ылбыт суоллаах-иистээх буолаллар, историяҕа хаалаллар.

Сүрүн куонкурус бэрэссэдээтэлэ Италия продюсера Паоло дель Брокко бэйэтинэн: «Бу киһиэхэ үтүөҕэ, сырдыкка итэҕэли саҕар ураты поэтическай киинэ буолар”, — диэн бэлиэтээбитэ. Былырыыҥҥы Гран-при хаһаайына Кытай режиссера Лян Цяо: “Жюри бары биир киһи курдук эһиги киинэҕитигэр куоластаата”, — диэн эппитэ. “Киинэни олус астынан, дуоһуйан көрдүм”, — диэбитэ.

Киинэ тыла-өһө, режиссер буочара олох ураты диэн хас да киһи бэлиэтээн эппитэ үөрдэр. “Саха киинэтэ саҥа саҕахха таҕыста. Салгыы сайыннаран, табан үлэлээн иһиэхпит, — диэн Сардаана Саввина үөрүүтүн үллэстэр.

Хас биирдии киһи бу киинэни көрөн баран бэйэтигэр, олоҕу көрүүтүгэр сыһыаран тугу эмэ булар эбит. Ол курдук сорох-сорохтор бэлиитикэҕэ сыһыарбыттар. Сорох киһи экология сатарыйыытын хаарыйар диэн өйдөөбүт. Ким эрэ итэҕэлгэ ордук ыкса тутан ылыммыт.

«Билигин бэйэбит дойдубутугар көрдөрөр өссө долгутуулаах. Бэйэ дьоно хайдах ылынара, туох санааҕа кэлэрэ интэриэһинэй”, — диэн режиссер уонна продюсер ис санааларын эттилэр.

Киинэ  оҥоруу — оонньуу  буолбатах

Сардаана Саввина: «Киинэни устуу көрдөххө эрэ оонньуу курдук көстөр. Сорох дьон, баҕар, инньэ дии саныыра буолуо. Биллэн турар, манна айар куттаах дьон үлэлииллэр. Ол гынан баран аҥардас артыыстарынан, режиссерунан муҥурдаммат. Манна анал үөрэхтээх дьон быһаччы кыттан, үгүс техническэй үлэни ыытар. Өскөтүн сахалар киинэни сатаан устар буолбут эбит буоллахпытына, аны техническэй өттүгэр үчүгэй аппаратура наада, идэлээх дьоммут күүскэ үлэлиэхтэрин наада. Маны ааһан, киинэни киэҥ эйгэҕэ таһаарыы, прокакка ыытыы туспа боппуруос. Манна сайдыылаах дойдуларга анал үөрэхтээх, идэлээх элбэх үлэһиттэр дьарыктаналлар. Бу кэпсэтии, атыы-тутуу, бизнес эйгэтэ. Онон саха киинэтин сайыннарарга олох анаан-минээн сыал-сорук туруоран үлэлиир кэммит кэллэ. Туспа былаан, тактика улахан оруоллаах. Этэргэ дылы, бу киинэ эйгэтин оонньуутунан оонньоотоххо эрэ кыаллар суол”.

Эдуард Новиков – идэтийбит режиссер. Санкт-Петербурдааҕы киинэ уонна телевидение судаарыстыбаннай университетыгар «режиссер-оператор» идэтин ылбыт. «Бог» диэн дипломнай үлэтэ “ПитерКит” диэн устудьуоннар устубут бастакы киинэ бэстибээллэригэр  «Кодак» фирма бирииһин уонна Санкт-Петербурга “Начало” киинэ бэстибээлигэр бастыҥ игровой киинэ аатын ылбыта. Эдуард Новиков бэйэтэ киинэ устар тэрилтэлээх. Онно улуустар, нэһилиэктэр историяларын сырдатар документальнай киинэлэри устар. «Сахафильм» хампаанньаны кытта ыкса үлэлэһэр. Араас бырайыактарга режиссер, оператор, дольщик, фокус-пуллер, фотограф быһыытынан үлэлиир. «Чыҥыс Хаан», «Хара Мааска», «Ильмень үрдүнэн туруйалар, «Кини кыыһа» уо.д.а киинэлэргэ үлэлэспитэ. Эдуард Новиков Арассыыйа кинематографистарын Сойуустарыгар уонна Арассыыйатааҕы киинэ режиссердарын Гильдиятыгар баар.

 

Саха сиригэр киинэ кириитиктэрэ суохтара хомолтолоох

Эдуард Новиков: «ММКФ уонна Монреальга сылдьан көрдөххө, киинэни кытаанахтык быраабыланы тутуһан сыаналыыллар эбит. Бириэмэтигэр, регламеҥҥа эппиэттиир буолуохтаах, бары критерийгэ сөп түбэһэрэ ирдэнэр. Артыыстар оонньууларыгар туспа критерий. Биһиги артыыстарбыт көтөрө суох оонньообуттара. Бу олус уустук. Хотойу кэлин монтажтаан биэрдэхпит дии. Ону эмиэ көрөллөр. Артыыстар реквизитэ суох оонньоотоллор да, киинэ дириҥ ис хоһоонун төһө тиэрдибиттэрин, сюжет бэриллиитин, антураж – таҥас-сап оччотооҕу кэмҥэ төһө сөп  түбэһэрин, хартыына уус-уранын барытын сыаналыыллар. Биһиги 30-с сыллардааҕы кэм тыынын син үчүгэйдик көрдөрө сатаатыбыт. Саха ынаҕын, оччотооҕу малы-салы дьиҥнээхтии киллэрэн биэрбиппит. Ойууннаахпыт. Ойууну алгысчыт Охоноон бэйэтэ оонньообута. Манна биир түгэни бэлиэтээтэххэ, Охоноон бэйэтин таҥаһын кэтэн уһулуннаҕа дии. Онно икки төбөлөөх өксөкү ойуута баар эбит. Ойуун ийэ кыылын оннук түһэрэр дииллэр. Ону нууччалар туспа суолталаан эмиэ көрбүт буолуохтаахтар», — диэн режиссер сэһэргиир.

Киинэ  сулуһа — Тумара  туһунан кэпсээтэххэ

Эдуард Новиков: «Саха сирин үрдүнэн илиигэ үөрэммит хотойу булар уустуктардаах эбит. “Орто Дойдуга” баар хотойу уйатыттан таһаарбакка, зоопарка эрэ иһигэр уларсыахпытын сөп диэбиттэрэ. Ол сылдьан билэр киһибит, худуоһунньук Михаил Егоров нөҥүө, Киргизияҕа анаан-минээн хотойунан бултуур кыргыз киһитин булан ыллыбыт. Кинини Саха сиригэр ыҥырбыппыт эрээри, тыыннаах хотойу туппутунан сөмөлүөтүнэн кэлэр үгүс күчүмэҕэйдэрдээх буолан, режиссер уонна оператор буолан иккиэн Киргизияҕа тиийэн хотойдоох сыаналары уһуллубут”.

Беркутчи – хотойунан бултуур дьону ааттыыллар. Талбарбек диэн беркутчи киинэбит сулуһун Тумараны уйатыттан тутан ииппит. Киинэҕэ уһулларыгар Тумара 12 саастаах эбит. Дьиктитэ диэн, көтөр 20 сааһын туоллаҕына, аналлааҕын булан, уйа туттан, төрөөтүн-ууһаатын диэн үгэс быһыытынан көҥүлгэ ыыталлар эбит. Талбарбек бэйэтэ хас да мохсоҕолу иитэр, булка-алка дьарыктыыр. Саха сиригэр кэлиэн баҕарар биир биричиинэтэ – туундараҕа үөскүүр мохсоҕол бииһин ууһа баар, ону тутан иитэр баҕалаах эбит.

Режиссер этэринэн, Кир­гизияҕа хаардаах сир суоҕун кэриэтэ. Онон бу өттүгэр эмиэ монтаж көмөлөспүтэ диир.

P.S. Хотой иччитэ кыайыыбытын истэн улаханнык үөрбүт.

ЫЙЫТЫК

Бу аан дойду үрдүнэн аатырбыт саха киинэтиттэн тугу кэтэһэҕин? Саха киинэтин туһунан тус санааҕын эт эрэ. Инникитин хайдах киинэ тахсыан баҕараҕын?

Иван Яковлев «Саха» НКИК менеджерэ: “Мин бу киинэ буолбут айымньыны аахпытым, ол гынан баран, санаабар, тутах курдук этэ, онон киинэтэ өссө умсугутуулаах буолуо диэммин кэтэhэбин. «Тойон Кыыл» хас да киинэ бэстибээлигэр үрдүк ситиһиилэннэ, онон атын сахалыы киинэлэртэн ордук чорбойуо диэн эрэнэбин.

Билигин сылга син балай эмэ киинэ тахсар, ол эрэн наһаа дириҥ ис хоһооннуу сатыыллара, мин санаабар, сыыһа курдук, билигин күннээҕи олоххо чугас киинэлэр, сериаллар тахсаллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын”.

Айталина Федорова, дьиэ хаһаайката: “Киинэ эйгэтэ ураты алыптаах, киһини абылыыр, идеяны, култуураны анньар, маассаҕа дьайар сүдү күүс. Хас биирдии үлэ оҥоһуллубут сириттэн көрөн туспа тыыннаах,  ментальнай эйгэлээх буолар. Холобура, арҕааҥҥы киинэлэр уһулуччу буолууну, охсуһууну-туруулаһыыны, өрүү бастакы күөҥҥэ тахсыыны көрдөрөр буоллахтарына, Болливуд кэрэ истиҥ иэйиилээх ырыанан-тойугунан, үҥкүүнэн кэпсэнэр тапталы үрдүктүк тутар. Оттон Кытай үксүн илиҥҥи философияны, Конфуций үөрэҕин, реинкарнация идеяларын, буддизм үөрэҕин, олоххо көрүүтүн тиэрдэ сатыыр. Билигин биһиги эмиэ ураты олоххо дириҥ көрүүлээх туспа санаалаах, дириҥ силистээх-мутуктаах омук буоларбытынан сибээстээн, киэҥ эйгэҕэ утары уунардаах эбиппит диэн санааҕа кэлиллэр. Бу «Тойон Кыыл» ону дакаастыыр үлэ дии саныыбын.

Инникитин даҕаны духуобунай, дириҥ философскай киинэ баар буолуо диэн эрэнэбин. Киһини толкуйдатар, хаачыстыбаннай монтажтаах, уһун метражтаах, бары өттүттэн сиппит-хоппут, сытыы проблеманы көрдөрөр билиҥҥи кэмҥэ актуальнай киинэлэри көрөр баҕалаахпын. Инникитин Саха киинэтин эйгэтэ сайдан уһуларга киэҥ студийнай дьиэ тутуллара, аныгы спецэффектары туһанарга табыгастаах компьютернай тэриллэр киирэллэрэ буоллар. Оччоҕо, баҕар, олоҥхону медиаҕа киинэ гынан көрүллүө этэ.

Спецэффект өттүгэр, биллэн турар, Кытай индустрията бастакы күөҥҥэ сылдьар. Кинилэр таҥастара-саптара, гримнэрэ киһини тардар күүстээх. Холобур, Уильям Фэн уһулбут “Звездная ночь, звёздное море” драмата киһини сөхтөрөр. Биһиги да олоҥхобут итинник таһымҥа уһуллара буоллар. Саха киноиндустриятыгар киһи кутун-сүрүн тардар үлэлэр элбэхтэр. Биир бэйэм Степан Бурнашев “Маҥнайгы таптал”, “Атын олох “, Эдуард Новиков «Айыы Уола» киинэлэрин салгыбакка көрүөхпүн сөп».

Ираида Коркина-Чугдаара, бэйиэт: “Мин саха олоҕун былыргытын мистическай өттүнэн көрүөхпүн баҕарабын. “Улуу Кудаҥса” туһунан олус астык, аныгы компьютернай технологиялары туһанан киһи үөрэ-көтө көрөр мистическай киинэтин оҥороллоро буоллар. Уонна ол онно ити Чачыгыр Таас Ойуун кыырыытын киһини дьиксиннэрэр гына көрдөрүөхтэрин баҕарабын.

Ойуун кыырыытын толору арыйан, саха киинэтигэр толлон көрдөрбөттөр быһыылаах дии саныыбын. Ол эрээри киинэ аата киинэ. Бачча сайдыы кэмигэр туох баар уһулуччутун, киһи кутун-сүрүн таарыйар ойуун дуу, удаҕан дуу кыырыылаах олус үрдүк таһымнаах киинэ таһаараллара буоллар.

Киинэ итинник улахан ситиһиини ылбытыттан үөрэбин, долгуйа кэтэһэбин. Бэл, истэн баран бэйэм тугу эрэ кыайбыт курдук үөрбүтүм. Киинэ устааччыларыгар инникитин өссө үрдүк ситиһиини баҕарабын”.

Зинаида Дедюкина, учуутал: “Саха киинэтэ диибит аҕай да, олох киһи талаанын эрэ суотугар таҕыста, үп-харчы, өйөбүл суох. Киинэ оҥоруу бары техническэй эридьиэстэрин үбүлээһин диэн суоҕун кэриэтэ. Талааннаах, баҕалаах дьон бу өттүнэн толору хааччыллаллара буоллар. Итиэннэ киинэ диэн сахаларга хайдах эрэ саҥа көстүү буолан дьон өйдөөбөт, таах хаалар курдук саныыр. Бу сыыһа. Киинэ диэн үлэ миэстэтэ, бүтүн дойдулар киинэнэн аһаан олороллор диэтэххэ, олус омун буолбата буолуо».