“Талааннаах дьоҥҥо көмөлөһөр наада, талаана суох онто да суох тахсыа”

«Үгүс көлүөнэни ииппит айымньылаах, киэҥник ааттаммыт бөдөҥ суруйааччыларбыт быыстарыгар эдэр ааптардар олороллорун көрөн олус үөрдүм. Көлүөнэ быстыспат ситимэ диэн бу буолар”, — диэн мунньахха киирии тылыгар ыччат миниис­тирэ Афанасий Владимиров үөрүүтүн үллэһиннэ.
Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Наталья Харлампьева: “Литератураҕа бэйэ­ни таптыырдааҕар, литератураны таптыыр оруннаах”, — диэн эдэр суруйааччы суолугар үктэнээри кэлбит мустубут дьоҥҥо туһаайан эттэ. Наталья Ивановна сийиэс историятын сиһилии кэпсээтэ. Суруйааччы буолуу уратытын тоһоҕолоон эттэ: “Аҥардас суруйары таптыыр тутах, олоҕун бүтүннүү литератураҕа анаабыт киһи дьиҥнээх суруйааччы аатын сүгэр. Суруйааччы сойууһугар киирии эмиэ мэктиэ буолбатах. Сорох дьон уоскуйан хаалар. Айар үлэ диэн өрүү көрдөөһүн, билиини-көрүүнү эккирэтии, суруйааччы буоларга олохтоохтук турунуу уонна үлэһит буолартан тутулуктаах. Айымньыҥ тутула эйиигин үүйэ-хаайа тутара, ону тобула сатаан, ханна да буол, эргитэ, төбөҕөр илдьэ сылдьарыҥ, чопчу ол туһунан эбии ааҕа, билэ сатыырыҥ, толкуйдууруҥ быыстала суох барар тэтимнээх – өрөбүлэ, сынньалаҥа суох үлэ».
Мантан сиэттэрэн билиҥҥи литература эйгэтигэр баар кыһалҕалары үллэһиннэ. «Ол курдук, интернет-литература диэн үөдүйэн, киһи барыта ватсап, араас социальнай ситим нөҥүө айа-тута, киэҥ эйгэҕэ тахса сатыыр идэлэннэ. Биллэн турар, биирдиилээн үчүгэй айымньылар бааллар. Ол гынан баран, суруйааччы буолуу эппиэтинэһин сүгүү, ааҕааччы вкуһун харыстааһын, классик суруйааччыларбыт уопуттарын сиргэ-буорга тэпсибэккэ, кинилэр айымньыларын холобур оҥостуу ирдэнэр. Онон, эдэр дьон, үөрэниҥ, билиигитин-көрүүгүтүн хаҥатыҥ”, — диэн сүбэлээтэ.

Историяттан
Сүбэ мунньах 1989 сылтан тохтуу сылдьан баран, 2004 сыллаахха сөргүтүллүбүтэ. Ол кэм­тэн ыла сүүрбэччэ кинигэ, хомуурунньук бэчээттэнэн таҕыста, 14 эдэр ааптар Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһугар мэктиэлэнэн киирдэ. Эдэр литератордар сэбиэттэрэ тэрилиннэ.

“Саха литературатын классиктара”, “Норуодунай суруйааччылар”, “Хотугу норуоттар суруйааччылара” көмүс сериялар былааннанан тахсан иһэллэр. Билиҥҥи туругунан 30 том бэчээттэммит. Ол гынан баран быйылгыттан ыла бу сериялары үбүлүүргэ көрүллүбүт субсидия кээмэйэ 30 мөлүйүөнтэн икки төгүл кыччаабыт. Бу 14 мөлүйүөҥҥэ 40 эрэ кинигэ тахсар кыахтаах. Онон маннык тэтиминэн бардаҕына, серия толору тахсыар диэри, 30 сыл ааһыахтаах. «Онон классик суруйааччыларбыт айымньыларын ыччакка, дьоҥҥо тиэрдэргэ харгыс буолар”, — диэн Наталья Харлампьева биир кыһалҕаны таарыйда.
Биир туспа боппуруос тылбаас сайдыыта буолла. «Айымньыларбыт киэҥ эйгэҕэ тахсалларыгар тылбаас суолтата улахан. Тылбаасчыттары бэлэмниир үөрэххэ бөлөх хомуйан ыытарбыт буоллар. Билиҥҥи кэм оннугу ирдиир», — диэн баҕа санаатын эттэ.
Саха норуодунай суруйааччылара: Николай Лугинов, Андрей Кривошапкин, Иван Мигалкин, Сэмэн Тумат, эдэр суруйааччылар саҥа кэлбит дьону үөрэн-көтөн эҕэрдэлээн туран, бэйэлэрин сүбэлэрин-амаларын биэрдилэр, кэс тылларын эттилэр.
Икки күн устата айымньы эйгэтигэр умсаахтаан, эдэр ааптардар да, кириитиктэр да үгүс сыраны-сылбаны, долгутуулаах түгэннэри аастылар. Сийиэс түмүгүн туһунан СӨ Суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Гаврил Андросовтан ыйыталастыбыт.
Кини маннык эттэ: «Быйылгы сийиэс олус таһаарыылаахтык ааста. Саҥа ааттар, сонун айымньылар киирбиттэр. Билиҥҥи кэми, бэйэлэрин эйгэлэрин табан көрдөрбүт ааптардар бааллара үөртэ. Холобур, Тааттаҕа учууталлыы сылдьар Татьяна Поскачина «Учуутал күннүгэ» диэн сэһэнэ билиҥҥи оскуола эйгэтин, оҕо, ыччат менталитетын, учуутал кыһалҕатын олус үчүгэйдик арыйбыт. Анатолий Кириллин Европа уонна Азия билиҥҥи суруйааччыларын ньымаларынан киһи уйулҕатын араас хамсааһынын олус сатабыллаахтык тылыгар-өһүгэр туттар. Драмаҕа Ираида Корякина үлэлэрин сэргээтибит. Саха литературатыгар кириитикэҕэ болҕомто уурар наадатын учуоттаан, бу өттүгэр секция үлэлээбитэ. Манна Ольга Макарова диэн нуучча тылын уонна литературатын учууталын ырытыыларын көрөн баран, кинигэ таһаарарга мэктиэлээтилэр. Нуучча тылынан суруйааччылартан Михаил Сиванков суруйааччылар сойуустарыгар мэктиэлэннэ. Оттон хотугу омуктар литератураларыгар быйыл хаһааҥҥытааҕар да элбэх киһи кытынна. Эдэр ааптардар актыыбынайдык кыттыбыттара хайҕаллаах».

Ыспыраапка

21-с төгүлүн ыытыллар Эдэр суруйааччылар өрөспүү­бүлүкэтээҕи сүбэ мунньахтара кулун тутар 27–28 күннэригэр буолла. Сүбэ мунньахха уопсайа 107 сайаапка киирбититтэн, 72 кыттааччы талыллыбыт. Икки күн устата сахалыы проза уонна поэзия, нууччалыы литература, хотугу норуоттар литературалара сиэксийэлэр уонна саҥа икки сиэксийэ: кириитикэ уонна драма үлэлээтилэр. Мунньах арыллыытыгар ыччат миниистирэ Афанасий Владимиров, култуура миниистирин солбуйааччы Владислав Левочкин, “Саха сирин суруйааччылара” ассоциация бэрэссэдээтэлэ Олег Сидоров, Саха сирин суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Наталья Харлампьева, СӨ суруйааччыларын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Иван Мигалкин, “Бичик” кинигэ кыһатын дириэктэрэ Август Егоров уонна норуодунай суруйааччылар кыттыыны ыллылар.

Быйылгы сийиэс кыт­тыылааҕа, «Драматургия» номинация кыайыылааҕа Ираида Коркинаны — Чугдаараны кытта кэпсэттим.

— «Драматургия» секциятын быйылгы сийиэскэ саҥа киллэрбиттэрэ. Бу жанрга кыайыылаах Ираида Коркина — Чугдаара тэрээһин спонсора Дьокуускай куорат аэропордун анал бирииһин тутан үөрүүтэ үгүс. Сийиэс туһунан санаатын, айар үлэтин хайдах сыаналаабыттарын уонна чуолаан айымньытын ис хоһоонун биһиэхэ кэпсээтэ.

— Эдэр суруйааччылар XXI өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэстэригэр кыттан долгуйан, үөрэн олоробун. Манна ыҥырылларбын өр күүппүтүм. Олохпор биир баҕа санаам туолла. Семинар бэрэссэдээтэлэ Василий Васильевка — Харысхалга махталым улахан. Кини быһаччы иилээн-саҕалаан, хас биирдии кыттааччы айымньытын иҥэн-тоҥон ырытан, сыыһабытын-халтыбытын таба ыйан-кэрдэн биэрдэ. Онон салгыы кынаттанан, айар-тутар дьоҕурбун сайыннарарбар сүргэм көтөҕүлүннэ. Уопсайа биэс драманы ыыппыппыттан «Эрхадаана туһунан ураты номох” уонна “Кытыл ырыата” пьесам ордук сэҥээриини ылла. “Кытыл ырыатын” Хаҥалас II Дьөппөнүгэр норуодунай тыйаатыр артыыстарыгар наардаан суруйбутум. Манна сэрии кэминээҕи, сэбиэскэй саҕанааҕы уонна аныгы кэм быысаһыыта көстөр. Сэриигэ оҕолорун сүтэрбит ийэ аһыыта, аныгы ыччат төрөппүт буолууга эппиэтинэһи ылыныыта утарыта туран, тыктарыллан көстөр. «Эрхадаана туһунан ураты номох” диэн айымньыбын Баһылай Харысхал улаханнык мөхпүтэ. Мин манна хас да былыргы тоҥус уонна юкагир омуктарын үһүйээннэриттэн уонна Далан “Тигиилээх сирэйдээхтэр” номоҕуттан буккуйан оҥорбутум. Сүрүн алҕаһым диэн, атын айымньыга олоҕурбуппун бэйэм ааппынан ыыппытым буолар. Ол иһин айымньы ааптардарын ыйан, ол матыыбыгар олоҕурбут инсценировка диэн чопчулуохтаах этим. Ол гынан баран ис хоһоонун олус сэргээбиттэрэ. Дьүкээгир омук кыыһа “тигиилээх сирэйдээхтэр” биис уустарын уолугар эргэ баран олорорун туһунан. Манна Гимелин диэн этнограф, чинчийээччи ити биистэр сирэйдэрин тигэр сиэрдэрин суруйбутугар олоҕуран, сылыктаан, бэйэм өйбөр оҥорон көрөн суруйбутум, — диэн Ираида Коркина кэпсээтэ.