Ытык Айылҕа кэлэйиититтэн атыннык ааттаабаппын

Уһун кыһыны быһа күөҕүнэн чэлгийбит самаан сайыммытын тэһийбэккэ-тулуйбакка күүтэрбит баар суол. Ол эрээри ордук кэлиҥҥи сылларга кэтэспит дьылбыт кэмигэр көй салгынынан тыынарбыт, хомойуох иһин, кэмчитийдэ. Хаарыаннаахай ойуурдарбыт уокка былдьаналларын харааста көрөбүт.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр бара турар ойуур баһаардарын олоххо сыһыаран, суруйарга кыһаныам. Аҥаардас ол улууска оччо гектар ойуур умайда, онно бачча техника, киһи тардылынна диэтэхпинэ, ким да интэриэһиргээбэтэ биллэр. Бу ыстатыйаны аахпыт дьонтон 3-5% да, бэйэлэригэр түмүк санаа оҥостуналлара буоллар, улахан ситиһии, кыайыы буолуох этэ.

Таарыйар уонна хаарыйар сурук

Үөһэ эппит сурукпар төннүөҕүҥ. Куйаар ситимигэр сайдыылаах тас дойдуга быстах кэмҥэ олорор биир дойдулаахпыт суруйбут-бичийбит. Кини бу сайын ахтылҕаннаах төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар, чугас дьонугар күүлэйдии, сынньана кэлэ сылдьыбыт. Сурук ис хоһоонун кытта билиһиннэриим.

«Ийэбин уонна аймахтарбын кытта оҕо сылдьан сөбүлээн оонньуур, көччүйэр, сөтүөлүүр күөллээх, күөлүн кытыытыгар кыра кумахтаах хонууга шашлыктыы, сынньана бардыбыт. Баран иһэн харахпар оччотооҕу кэрэ көстүү хартыына курдук элэҥнээн ааста. Онтон манньыйан, саҥата суох мичээрдээн ыллым. Үөрүү долгуна түөспүн ыксары кууһар. Кэмниэ кэнэҕэс ахтылҕаннаах эбэлээх хонуубар тиийэн кэллибит. Били санаам өрө көтөҕүллүүтэ ханна да суох буолла. Киһи эрэ хараастар хартыыната… Бөх-сыыс, бытыылкалар, пиибэ, утах бааҥкалара ыһылла сыталлар. Урукку сүүрэкэлиир ыраас кырдалым ханна да суох буолбут. Дьэ, биир арыый да ыраас миэстэни буламмыт, эбии хомуйаммыт пикниктыыр сирбитин бэлэмнээтибит. Шашлыкпытын буһардыбыт. Кэпсэтэн-ипсэтэн аһаатыбыт. Дьиэҕэ төннүү буолла. Дьонум турдулар да бараары гыннылар. Бөхпүтүн хомуйуохха диэн тохтоттум. Бакыакка ас тобохторун, бөхпүтүн хомуйан уктум. Массыынаҕа малбытын-салбытын уган баран, дьоммор кэлбитим, били бөхтөөх бакыатым суох буолбут. Соһуйдум. Ол-бу диэки көрүөлээтим. Онуоха ийэм: «Бөхтөөх бакыаты ол хомустар быыстарыгар бырахпытым. Дьон барыта быраҕар», — диэн бэрт холкутук эттэ. Саамай истиҥник саныыр киһим итинник быһыыламмытыттан өссө хомойдум.  Хомустар быыстарыгар илиим тиийбэккэ, кыайан бөхпүн ылбатым. Кырдьык, толору бөх эбит. Ол кэнниттэн айаннаан иһэн төбөбөр маннык санаалар киирдилэр. Итинник киргэ-хоххо олорон, туох сырдык санаа, толкуй, баай-дуол сыстыай? Былааһы, салалтаны ойон тура-тура үөҕэллэр, мөҕөллөр-этэллэр. Оттон бэйэлэрин иннилэрин көрүммэттэр». (Нууччалыыттан көҥүл тылбаас. – Авт.)

Хас биирдиибитин таарыйар уонна хаарыйар сурук. Ол эрээри үгүстэр харахтара, өйдөрө-санаалара үөрэнэн, буолар буолуохтааҕын курдук ылынар күннээҕи көстүү. Ити гынан баран, иһэ истээх…

Долоҕойбутугар оҕустардахпытына эрэ

Өбүгэлэрбит бэйэлэрин Ийэ айылҕа оҕолорунан ааҕыналлара. Кинилэргэ сири-уоту киртитэртэн, буортуну оҥорортон улахан аньыы суоҕа. Ытык айылҕаны хоргутуннарбат, кэлэппэт  курдук олорорго кыһаналлара. Кинини таптаан, харыстаан, кэлэр көлүөнэҕэ чөл туруктаах хаалларарга кыһаналлара.

Оттон билигин хайдаҕый? Айылҕабытыттан тэйбиппит, өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин тутуспакка олорон кэлбиппит баар суол. Нэһилиэнньэлээх пууннар чугастара бөҕүнэн-сыыһынан туоллулар. Ханна аһаатыбыт-сиэтибит да, сол курдук тобохпут олорбутунан хаалар. Аньыырҕааһын диэн суох. Айгыр-силик айылҕабыт барахсан тулуйа сатаан баран, уотунан уонна уунан бэйэтин бэйэтэ ыраастана сатыыр. Итини таһынан бу көстүүлэр икки атахтаах айылҕа илиитигэр баара-суоҕа кыймаҥныыр үөҥҥэ-көйүүргэ тэҥнэһэрин дакаастыыр. Айгыр-силик айылҕа бэйэтэ туспа сокуоннаах. Этэргэ дылы, кини иннигэр хотун-тойон диэн суох, бары тэҥмит.

Хас биирдиибит ытык айылҕабытыгар сыһыаммытын уларыппатахпытына, өтөрүнэн олохпут-дьаһахпыт көнөрө биллибэт. Ылан көрүөҕүҥ, чэбэрдик туттан олорор дойдулар бары баайдык, кыахтаахтык олороллор. Оттон, этэргэ дылы, кири-хоҕу бүрүнэн олорор судаарыстыбалар — дьадаҥылар, кыамматтар-түгэммэттэр. Билигин олоххо сыаннас уларыйбыт кэмэ. Ол курдук, харчыны таҥара  оҥостубут кэм. Киһи барыта баайдык-тоттук, кыахтаахтык олоруон баҕарар бириэмэтэ. Онон, баҕар, ити холобурунан биир эмэ киһи өйүн-санаатын уларытыам диэн маны суруйарга күһэлинним.

Хойутаан да соҕус буоллар, бөххө, тобоххо сыһыан судаарыстыба өттүттэн уларыйан эрэрэ санааны көтөҕөр. Ол гынан баран итэҕэс-быһаҕас олус элбэх. Ордук промышленность тэрилтэлэрэ сирбитигэр-уоппутугар өтөрүнэн оспот баастары хааллартыыллар. Айылҕа харыстабылыгар бары ирдэбиллэри тутуһан үлэлииллэрэ буоллар, ити суох буолуо этэ. Сэбиэскэй кэм курдук ойууру харыстыыр бөдөҥ тэрилтэлэр үлэлэрин сөргүтэллэрэ буоллар. Аны ойуур уота күүһүрүөн, киэҥ сири хабыан иннинэ үгүс техниканы, күүһү тардан, умулларыы үлэтэ ыытыллара наада. Биллэрин курдук, Сибиир ойуурун бу харыстаабатахпытын. Бүтүннүү тараҕайдаатылар. Ити да сырыыга айылҕа эмиэ бэйэтэ туспа сокуоннааҕын көрдөрдө. Иркутскай уобалас ууга барыытын итини кытта ситимнииллэрэ сөптөөх дии саныыбын.

Өрөспүүбүлүкэҕэ балаһыанньа хайдаҕый?

Сахабыт сиригэр өҥүрүк куйаастар сатыылаабыттара ыраатта. От ыйын 30 күнүнээҕи дааннайдарынан, өрөспүүбүлүкэбитигэр 25 ойуур баһаарын утары үлэ ыытыллар. Ол курдук, Сунтаар улууһугар уот — 129 гектар, Ньурбаҕа — 20 га, Уус-Алдаҥҥа — 110 га, Үөһээ Дьааҥыга — 53 га, Бүлүүгэ — 100 га, Эдьигээҥҥэ — 31 га, Мэҥэ-Хаҥаласка — 120 га, Нерюнгрига — 30 га, Өлүөхүмэҕэ — 15 га, Хаҥаласка — икки баһаар  110 га  сири-уоту хаппыт.

Ленскэй, Нам, Ньурба, Таатта, Хаҥалас улуустарыгар аҕыс ойуур уота умуруоруллубут.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр ойуур баһаардарын умулларыыга барыта 790 киһи кыттыыны ылар. Итинтэн 153 ойууру сиринэн сылдьан харыстыыр сулууспа үлэһиттэрэ, 335 парашютист уонна десантник, 8 лесничество үлэһитэ, 227 олохтоох дьон, 14 ыксаллаах быһыы-майгы министерствотын үлэһитэ, 3 сир арендатора буолаллар. Уоту утары 80 техника үлэлии сылдьар.

Киһи тиийбэт ыраах сирдэрин космоһынан кэтээн көрүү ыытыллар. Ыраах сытар ойуурдарбытыгар 125 уот турбута бэлиэтэнэр.

Маны таһынан бу күнтэн ылата Бе-200 амфибия-сөмөлүөт көмөҕө кэлэн, дьуһуурунай көтүүлэри оҥоруо. Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын уонна Россия ЫБММ-н кылаабынай управлениеларын холбоһуктаах быһаарыыларынан көтөр аал нэһилиэнньэлээх пууннар аттыларынааҕы ойуур баһаардарын умулларыыга кыттыаҕа. Бу сөмөлүөт сир да, уу да ньуурдарыттан көтөн тахсар кыахтаах.

От ыйын 30 күнүгэр Бе-200 көтөр аал Хаҥалас улууһун Сиинэ нэһилиэгин аттыгар барбыт ойуур баһаарын умулларыыга көттө. Ити нэһилиэккэ ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибитин бэлиэтиибин.

Онон өрөспүүбүлүкэбитигэр ойуур баһаардарын балаһыанньатын кытта кылгастык билиһиннэрэр буоллахха маннык.

Оттон Сибиир 500 нэһилиэнньэлээх пууна ойуур баһаардарыттан сылтаан, ыыс-быдаан буруонан бүрүллэн турар.

* * *

Тулалыыр эйгэбитигэр буола турар быһыыны-майгыны Ытык Айылҕа икки атахтаахтан кэлэйиититтэн, хоргутуутуттан атыннык ааттаабаппын. Кинини харыстаабатахпытына, ыраастык-чэбэрдик туппатахпытына, балаһыанньа өссө уустугуруоҕун, ытаан да, ыллаан да туһа суох кэмнэрэ үүнүөхтэрин сөбүн умнуо суохтаахпыт.

Людмила НОГОВИЦЫНА.