Бүлүү түбэтин сахата түмүллэрэ

Бүлүү куорат П.Х.Староватов аатынан кыраайы үөрэтэр мусуойугар кэрэхсэбиллээх идэлээх, бэрт мындыр, сылык өйдөөх Н.С.Миронов үлэлиир. Николай Семенович үөрэҕинэн историк, умсугуйан дьарыктанар идэтэ – кыраайы үөрэтии. Кини төрөөбүт-үөскээбит куоратын туһунан историк учуонайдар үлэлэриттэн, архыыптар дөкүмүөннэриттэн, наука суолталаах араас кэмнэрдээҕи суруйуулартан сыымайдаан, хомуйан, таҥан «Куорат. Дьоннор. Сыллар» (1634 – 1922 с.с.), «Бүлүү куорат. 1923 – 2014 с.с.» уонна «Түөрт үйэ тухары». Бүлүү улууһун летопиһа. (XVII үйэ – XXI үйэ саҥата)» дьоһуннаах кинигэлэри таһааттарбыт ааптар буолар. Былыргыны да, аныгыны да тэҥинэн билэр, ол билиитин бар дьонугар кэччэйбэккэ тиэрдэр, аһара түһэн аан дойдуга туох буоларын анааран сылыктыыр, киһи аймах дьылҕатыгар кыттыһар кыһалҕалаах мындыр өйдөөҕү, сахалар «Сир түннүгэ» киһинэн ааҕаллара. Николай Семеновиһы дойдутун итинник аналлаах киһитинэн ааҕарга толору төрүөт баар.
Бүлүү куорат туһунан хаһыат кыра матырыйаалыгар, бу ааттаммыт кинигэлэртэн быһыта-орута тардыллан, бэрт быычыкаа бэриллибитин ааҕааччылар өйдүөххүт диэн эрэллээхпин. Түөрт үйэ кэриҥэ кэпсээннээх куорат, ураты баай история матырыйааллардаах. Онтон итэҕэһэ суох кэрэхсэбиллээх, уһулуччулаах дьонноох.
* * *
17 үйэ 30-с сылларыгар, нуучча хаһаактара дьаһааҕы хомуйууга тирэх пууннары тэрийэргэ суоттанан, Бүлүү өрүс үөһээ, орто уонна аллараа тардыыларыгар кыстык дьиэлэри туттубуттара. Куораты төрүттээччилэргэ, чинчийээччилэр санаалара хайдыһар: сорохтор Остафий Коловы, атыттар Постник Ивановы, өссө Воин Шаховы ааттыыллар. Историк учуонайдар Ф.Г.Сафронов уонна П.П.Петров чуолкайдааһыннарынан, куорат төрүттэммит сыла – 1634.
Бүлүү куорат Саха сирин эрэ буолбакка, бүтүн Сибиир кырдьаҕас куораттарын ахсааннарыгар киирсэр. 1882 сылтан куорат Бүлүү уокуругун административнай киининэн буолбута. Саха уобалаһа бүттүүнэ 5 уокурукка арахсара, сирэ-уота киэҥинэн Бүлүү уокуруга барыларыттан улаханнара этэ. 978375 кв. биэрэстэҕэ тэҥнэһэрэ. Уокурук 4 улуустааҕа: Орто Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Марха уонна Сунтаар. 19-с үйэ бүтүүтүгэр – 20-с үйэ саҥатыгар Хочо, Ньурба уонна Үөдүгэй улуустара тэриллибиттэрэ. 1918 сылга Мастаах улууһа баар буолбута.
1841 сыллааҕы отчуотунан, эр киһини уонна дьахтары киллэрэн туран, уокурукка 38000 дууһа олорбут. 1859 сыллааҕы суруйуунан – 55656 дууһа, 1897 сыллааҕы Бүтүн Арассыыйатааҕы суруйуунан 75946 дууһа баар эбит. ол эбэтэр 76 сыл устата уокурук нэһилиэнньэтэ икки төгүл эбиллибит.

* * *
19 үйэ бүтүөр диэри куорат сүрүн олохтоохторунан хаһаактар эбиттэр. Хаһаактар, олохтоох былаас тирэҕирэр административнай-полицейскай күүһүнэн буолаллара. 1822 сылаахха, Сибиир хаһаактарын устааптарыгар сөп түбэһиннэрэн, Дьокуускай куораттааҕы сатыы хаһаак пуолката тэриллибитэ. Дьокуускайдааҕы пуолка кэнниттэн, иккис бөдөҥ этэрээтинэн Бүлүү куорат хаһаактарын хамаандата этэ. Маны таһынан, куорат олохтоохторун састааба таҥара үлэһиттэрин, атыыһыттар, мэссээннэр, бааһынайдар сосулуобуйаларыттан уонна туора урдустартан турара.
Сахалар уонна тоҥустар, Бүлүү куорат уокуруктааҕы киининэн буолбутун кэнниттэн, маассабайдык олохсуйан барбыттара. Өрөбөлүүссүйэ иннигэр диэри кэмҥэ куорат олохтоохторо сири оҥоруунан дьарыктаммат этилэр. Төрүөтэ – табыгастаах хорутуллар сир суоҕар этэ. 19 үйэ 60-с сылларыттан оҕуруотунан дьарыктаныы тэнийэн барбыта. Ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитии тыа хаһаайыстыбатын сүрүн дьарыгынан буолара.
* * *
1829 сыллаахха хаһаак оҕолорун оскуолата аһыллыбыта. 1855 сыллаахха Норуоту сырдатыы министиэристибэтэ начаалынай учуулуссаны аһар. 1886 сыллаахха – дьахтар сиэркэптээҕи-приходской учуулуссатын. 1907 сылга үс кылаастаах куораттааҕы учуулусса аһыллар. 1912 сылга түөрт кылаастаах учуулуссаҕа уларытан тэриллэр. Нөҥүө сылыгар үрдүкү начаалынай учуулуссаҕа кубулуйар.
Бу учуулуссаҕа араас сылларга П.Х.Староватов, А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх, саха алпаабытын төрүттээччи С.А.Нов­городов, саха бастакы хампаһыытара М.Н.Жир­ков, РСФСР үтүөлээх бырааһа А.Г.Потапов уо.д.а. үлэлээбиттэрэ. С.М.Аржа­ков, И.Н.Барахов, С.Ф.Гоголев, А.Г.Габышев, Д.С.Жиркова, М.Г.Потапова-Габышева курдук өрөбөлүүссүйэ төлөннөөх бассабыыктара эмиэ бу учуулуссаҕа үөрэммиттэрэ.
* * *
Бүлүү куорат олохтоохторо Лаврентий Алексеевич уонна Вера Ивановна Кондаковтар дьиэ кэргэттэригэр 1857 сыллаахха уол оҕо төрөөбүтэ. Киниэхэ Иван диэн ааты биэрбиттэрэ. Лаврентий Кондаков куорат биир улахан атыыһыта этэ. Кэргэнниилэр иккиэн бэйэлэрин кэмнэрин сайдыылаах дьоннорунан биллэллэрэ. Бу ыал 8 уоллаахтарыттан 4-рэ үрдүк, 4-рэ орто үөрэхтэммиттэрэ. Оттон Иван Кондаков Саан-Бөтөрбүүрдээҕи импэрээ­тэрискэй үнүбэрсиэти бүтэрэн, биллиилээх химик учуонай буолбута. Кинини синтетическэй каучугу ылар ньыманы арыйбыт учуонайынан билинэллэр. Бүлүү куоратыгар төрөөбүт уонна улааппыт Иван Лаврентьевич Варшаватааҕы, Парижтааҕы, Прагатааҕы уонна Тартусстааҕы үнүбэрсиэттэргэ үлэлээбитэ, бэрэпиэссэр үрдүк аатын сүкпүтэ.
* * *
1872 сыл тохсунньу 11 күнүгэр Уркуускай уобалаһын Александровскайдааҕы хаатыргатыттан нуучча улуу дэмэкирээтэ, өрөбөлүүссүйэни өрө тутааччыта Н.Г.Чернышевскай Бүлүү куоракка сыылкаҕа көһөрүллүбүтэ. 1883 сыллаахха Чернышевскай Бүлүүттэн сыылкатын саҥа сиригэр Астрахаҥҥа аттаммыта.
1891 сыл сайына. Үтүө сүрэхтэнии сиэстэрэтэ англичанка Кэт Марсден, араҥ ыарыылаахтарга анаан холуонньаны тэрийэр сыаллаах Орто Бүлүү улууһунан айанныыр.
* * *
1892 сыл муус устар 8 күнүгэр саха бастакы идэтийбит хампаһыытара , РСФСР уонна САССР ускуустубаларын үтүөлээх дьиэйэтэлэ Марк Николаевич Жирков төрөөбүтэ.
1912 сыл муус устар 11 күнүгэр Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Алексей Афанасьевич Миронов төрөөбүтэ. Алексей Миронов, Москуба аннынааҕы кырыктаах кыргыһыылар кэмнэригэр снайпердар хамсааһыннарын биир бастакынан төрүттэспитэ. Кини снайпердыы ахсааныгар 123 фашист суруллан сылдьар. 1945 сыл кулун тутар 30 күнүгэр Венгрия сиригэр охтубута.
Снайпер Алексей Мироновка, эписсиэр, артиллерист Николай Алексеевич Кондаковка уонна бөлүмүөччүк Николай Саввич Степановка Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдарын үрдүк ааттара 1990 сыл ыам ыйын 5 күнүгэр иҥэриллибиттэрэ.
1925 сыл муус устар 4 күнүгэр уһулуччулаах бартыыйынай-судаарыстыбаннай дьиэйэтэл, ССКП КК чилиэнэ, ССКП Саха сиринээҕи обкуомун 1-кы сэкирэтээрэ, 7-10 ыҥырыылаах ССРС Үрдүкү Сэбиэтин, 5-10 ыҥырыылаах САССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата Гавриил Иосифович Чиряев төрөөбүтэ. 1982 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр ыарахан ыарыыттан өлбүтэ.
* * *
Н.Г.Чернышевскай аатын сүгэр, педагог каадырдары иитэн, бэлэмнээн таһаарыыга өлбөөдүйбэт сүҥкэн үтүөлээх Бүлүүтээҕи пед-учуулусса — бүгүҥҥү пед-кэллиэс, 1929 сылга дьиҥээх аналын тутуор диэри, үөрэтии эйгэтин элбэх кэрдииһин туораабыта. 1919 сыллаахха куорат буккаас гимназиятын быһыытынан үлэлээбитэ. 1920 сыллаахха ийэ тылынан үөрэтэр оскуолаҕа уларытан тэриллибитэ. 1922 сылтан педагогическай хабааттыылаах Бүлүүтээҕи иккис сүһүөх оскуола быһыытынан үлэлээбитэ. Дьокуускайдааҕы педтехникум, чуолаан саха оскуолаларыгар учууталга наадыйыыны кыайан толорбот туруктаммытынан, Бүлүүтээҕи педагогическай хабааттыылаах иккис сүһүөх оскуоланы 1927-1928 үөрэх сылыттан педтехникумҥа уларытан тэрийэр туһунан САССР Совнаркомун уурааҕа тахсыбыта. 2001 сылтан пед-кэллиэс анал туруктаах үлэлиир.
* * *
Матырыйааллар кыраайы үөрэтээччи Н.С.Миронов «Бүлүү куората», «Куорат. Дьоннор. Сыллар» кинигэлэриттэн ылылыннылар.

/Дьокутаат кэпсиир/

— Бы­йыл биһиги, бүлүүлэр, ураты киэн тут­тар киһибит Степан Максимович Аржаков төрөөбүтэ 120 сыла туолла, — Бүлүү улууһун дьоку­таат­тарын сэ­биэ­тин бэрэс­сэдээтэлэ Гав­рил Корякин на­ҕыл-на­ҕыллык ууран кэпсээнин саҕалыыр. — 1918 сыллаахха, Саха сиригэр сэ­биэскэй былаас өссө бү­тэһиктээхтик туругура илик кэмигэр, Степан Максимович төрөөбүт Бүлүүтүгэр иккитэ кэлэн дьокутааттар сэбиэттэрин тэрийэр үлэни ыыппыт эбит. Ол туһунан национальнай архыыптан дөкүмүөннэри буллубут. Онон, Бүлүү улууһун дьокутааттарын сэбиэтэ тэрил­либитэ 100 сыла туолбут буолан тахсар.

Бүлүү сүнньүнээҕи улуустар дьа­һалталарын уонна сэбиэттэрин кытта сүбэлэһэн бараммыт, өрөс­пүүбүлүкэтин уонна төрөөбүт норуотун туһугар үгүһү оҥорбут, олоҕун толук биэрбит хаарыаннаах киһибит сырдык кэриэһин уонна үлэлээбит, оҥорбут дьыалатын бар дьоҥҥо өссө төгүл сиһилии сырдатар инниттэн, үбүлүөйдээх тэрээһиҥҥэ сөп түбэһиннэрэн, булгуччу улахан үлэни ыытар былааны ылынан олоробут. Бүлүү түбэтин, бүтүн Саха сирин чулуу уолаттара уонна кыргыттара, норуоттарын туһугар охсуспут, үлэлээбит Исидор Барахов, Александр Габышев, Михаил Мегежекскэй, Дора Жиркова, Муся Потапова-Габышева уо.д.а. ааттара Бүлүү сиригэр-уотугар Степан Аржаковы кытта бииргэ аат­таныахтара. Сомоҕолоһуу биир көстүүтэ ол буолуоҕа.
Олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы таарыйар буоллахха, Бүлүү куоратыгар тиийэ аспаал суол уурулунна. «Бүлүү» бэдэрээлинэй суолга, туох да саарбаҕа суох, салгыы бетон-аспаал ууруллуоҕа. Маннык дьыаланы мүччү тутумуохха наада. Бэдэрээлинэй суол Бүлүү сүн­ньүн бары улуустарын курдаттаан ааһарын быһыытынан, сайдыылаах инфра-устуруктуураны тэҥинэн тутуу эрэгийиэннээҕи бырагыраамата толкуй­данар диэн буолла. Дьэ, чахчы үчүгэй дьыала буолуо этэ! Кэлэр ыйга Ньурба куоракка куорум тэриллэр, онно үчүгэй кэпсэтии тахсыа диэн быһаччы эрэнэбит.

Прокопий ИВАНОВ