Барыга бастакы — ытык киһибит Афанасий Илларионов

Норуотугар көмүскэл буолаары…

Биллэрин курдук, 90-с сылларга дойдубутугар дьалхаан­наах кэм-кэрдии үүммүтэ. Ама да ааспытын иһин уустук күннэр-дьыллар этилэр. Сорох өрөспүүбүлүкэлэр Сэбиэскэй Союз састаабыттан тахсан барбыттара. Үгүс регионнар мунан-тэнэн хаалбыттара баар суол этэ. Сөптөөх салайыныы, дьаһаныы наада этэ.

Ол эрээри төһө даҕаны ырыынак сыһыаннаһыыларыгар киирэр ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ буоллар, өрөспүүбүлүкэбит дьонун-сэргэтин өйдөрүгэр-санааларыгар хатанан хаалар үгүс үтүө түгэннэри, уларыйыылары аҕалбыта. Ити үтүө уларыйыылар, далааһыннаах көрүүлээх, киэҥ чүөмчүлээх салайааччыларбыт, политиктарбыт суохтара буоллар, кэлэллэрэ саарбахтардаах этэ.
Кинилэр кэккэлэригэр биир бастакынан маҥнайгы Президеммит Михаил Николаевы таһынан, Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллэрин Палаататын бастакы спикерин, уһулуччулаах судаа­рыстыбаннай деятель, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх юриһын, поэт-тылбаасчыт Афанасий Илларионов аата ааттаныан ааттанар.
Бу туһунан сэтинньи 28 күнүгэр Былатыан Ойуунускай аатынан Саха театрыгар ыытыллыбыт Афанасий Илларионов төрөөбүтэ 75 сылын өрөспүүбүлүкэ общественноһа бэлиэтиир киэһэтигэр үгүс киһи аҕынна. Өрөспүүбүлүкэ Конституционнай суутун маҥнайгы бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Миронов кинини “90-с сылларга, уустук кэмҥэ, ананан кэлбит киһи, личность, политик” диэн бэлиэтээтэ. Ол курдук, Афанасий Петрович оччолорго өрөспүүбүлүкэ сөптөөх суолга-иискэ турарыгар, салгыы сайдарыгар төһүү буолбут бөдөҥ суолталаах докумуоннары: Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай Суверенитетын туһунан Декларация барылын, өрөспүүбүлүкэ Төрүт Сокуонун, Союзнай уонна Федеративнай Дуогабардар барылларын оҥорууга быһаччы кыттыыны ылбыта. Дмитрий Миронов Афанасий Петровиһы барытыгар бастакы буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Ол курдук, парламент бастакы бэрэссэдээтэлэ, президент бастакы сүбэһитэ, бастакы спичрайтер, бастакы имиджмейкер… Маны таһынан кини аан бастаан өрөспүүбүлүкэ социальнай хайысхалаах бюджетын таҥыыга олук уурбутун туһунан ыйда.
Ытык киһибит биир дой­дулааҕа, норуодунай суруйааччы Сэмэн Тумат эппитинии, биһиги, сахалар, дьылҕа, уйан-хатан быһаарыллар уустук кэмнэргэ дириҥ өйдөөх-санаалаах, киэҥ көрүүлээх бастыҥ дьоммутунан тутайбатах омукпут. Үрдүкү Айыыларбыт Афанасий Илларионовы уустук кэмҥэ төрөөбүт норуотугар, дойдутугар көмүскэл, харысхал гынаары ыыттахтара.

Историяҕа киирдэ, сурулунна

Хайа баҕарар от-мас силиһэ төһө бөҕөтүттэн, дьиэ акылаата хайдаҕыттан үйэтэ улахан тутулуктаах. Ол кэриэтэ ханнык баҕарар дьыаланы саҕалааһын инники кэскилигэр улахан оруоллаах.

Өрөспүүбүлүкэбит Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бигэ акылаатын биллэр-көстөр судаарыстыбаннай деятеллэрбит Афанасий Илларионов уонна Егор Ларионов уурсубуттара саҥа парламентаризммыт института силиһэ-мутуга бөҕөтүн, бигэ тирэхтээҕин көрдөрөр. Бу ытык дьоммутуттан уһуйуллан тахсыбыт, уопуттаах парламентарий, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков бэйэтин этиитигэр Афанасий Илларионов 55 сааһын туолбакка да сылдьан, олус эрдэ олохтон туораабытын аҕынна. Кинини бииргэ үлэлии-хамсыы сылдьар дьоно улаханнык суохтаабыттарын бэлиэтээтэ. Александр Николаевич: «Киһи өйүгэр-санаатыгар тутар дьоҕура сыымайдаан-сыымайдаан бастыҥтан бастыҥы талан хаалларар уратылаах эбит. Күн-дьыл, кэм-кэрдии аастаҕына, үгүстэр умнуллаллара баар суол. Сиидэлэнэн-сиидэлэнэн, ахсааннаахтар, дьон үтүөлэрэ өйгө хатанан хаалаллар.

_____________________________

Афанасий Илларионов — парламент бастакы бэрэссэдээтэлэ, өрөс­пүүбүлүкэ Президенин бастакы сүбэһитэ, бастакы спичрайтер, бастакы имиджмейкер… Маны таһынан кини аан бастаан өрөспүүбүлүкэ социальнай хайысхалаах бюджетын таҥыыга олук уурбута.

_____________________________

Бүгүн биһиги Афанасий Петрович аата-суола өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын историятыгар бигэтик киирбитин тыыннаах туоһулара буолабыт. Ити, бастатан туран, кини киһи быһыытынан уратытын, уһулуччутун көрдөрөр. Дьон-сэргэ ытык киһибит туһунан өйдөбүлүн сүтэрбэтэҕин, кэм-кэрдии, күн-дьыл тургутуутун ааспытын, уҥуордаабытын туоһулуур. Өрөспүүбүлүкэбитигэр саҥа судаарыстыбаннас үөскүүр бириэ­мэтигэр парламент бастакы салайааччытын быһыытынан, айар чараас дууһаны кытта судаарыстыбаннай үлэни-хамнаһы дьиктитик дьүөрэлээбит, эргиччи эрудициялаах, интеллектээх Афанасий Петрович Илларионов аата-суола Сахабыт сирин историятыгар киирдэ, сурулунна», — диэн эттэ.

Александр Николаевич өрөспүүбүлүкэбит саҥа парламена тэриллиэҕиттэн үйэ чиэппэрэ ааспытын, ити кэм устата Ил Түмэн биэстэ ыҥырыллыбытын, олортон төһө да уустук кэм буоллар, бастакы ыҥырыы үлэтэ саамай интэриэһинэйин бэлиэтээтэ.

Кытаанах кэмҥэ бастыҥнар эрэ

Ытык киһибит олоҕун, ыыппыт үлэтин-хамнаһын туһунан дириҥ ис хоһоонноох дакылааты Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин ХII, Ил Түмэн I уонна II ыҥырыыларын депутата, Өрөспүүбүлүкэ Палаататын бэрэссэдээтэлэ Егор Ларионов оҥордо. Дакылаатчыт Афанасий Илларионов күн сирин Аҕа дойду уодаһыннаах сылларыгар хоту Эдьигээн улууһугар көрбүтүн туһунан эттэ. Күндү ааҕааччым, сэрии кэмигэр чурапчылар көһүүгэ сылдьыбыттарын туһунан билэр-көрөр буолуохтааххын. Оннооҕор улахан дьон тулуйбатах кытаанах усулуобуйа­ларыгар саҥа төрөөбүт кыһыл оҕо тыыннаах ордон хаалыыта эмиэ элбэҕи кэрэһилиир. Ити аата бу киһи үөһэттэн туох эрэ аналлаах (миссиялаах) орто дойдуга кэлбитэ өйдөнүллэр. Ол анала — төрөөбүт норуотугар, дойдутугар көмүскэл, харысхал буолуу.
Егор Михайлович бииргэ устудьуоннаабыт сылларын туһунан истиҥник аҕынна. Кини Афанасий Петрович, алын куурус устудьуона, бастакы көрүүттэн сөбүлэппитин, тылбааһы хайдах курдук талааннаахтык оҥорорун туһунан бэлиэтээтэ. Хайа баҕарар киһини кытта атах тэпсэн олорон, ирэ-хоро кэпсэтэр дьоҕурдааҕын, кини кабинетын аана кимҥэ баҕарар мэлдьи аһаҕас буоларын, кыһалҕалаахха туох кыалларынан көмөлөһөрүн, сүбэ-ама буоларын туһунан эттэ. Афанасий Илларионов өрөспүүбүлүкэҕэ саҥа судаарыстыбаннас, парламентаризм үөскээһинигэр киллэрбит кылаатын, кини салалтатынан парламент Бэрэстэбиитэллэрин Палаататын депутаттара Саха сирин олохтоохторугар социальнай-экономическай чэпчэтиилэр ситимнэрин олохтооһуҥҥа хайдахтаах курдук сыраларын биэрбиттэрин, инньэ гынан өрөспүүбүлүкэ туруктаахтык сайдарыгар олук уурбуттарын туһунан сиһилии кэпсээтэ.

Егор Ларионов дакылаатын түмүгэр доҕотторун, коллегаларын ааттарыттан Афанасий Илларионовы үйэтитиигэ ыытыллыбыт тэрээһиннэр иһин өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар махталын биллэрдэ. Бастакы спикер Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлигэр Александр Жирковка тас дойдуларга, Российскай Федерация субъектарын ортотугар өрөспүүбүлүкэ аптарытыата улаатарыгар сыралаах үлэтин иһин истиҥник махтанна уонна парламент өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар инники үлэтэ ситиһиилээх, кыайыылаах-хотуулаах буоларыгар баҕарда.
Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Гуляев Афанасий Петровичтыын биир кэмҥэ Ил Түмэҥҥэ депутаттаабыт, уустук кэмҥэ бииргэ үлэлээбит-хамсаабыт кэмин истиҥник аҕынна. Михаил Дмитриевич ытык биир дойдулааҕа профессионал буоларын уонна төрөөбүт дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр бэриниилээҕин туһунан бэлиэтээтэ.

Түмсүүлээх чурапчылар

Аҕа дойду сэриитин сылларыгар хоту көһөрүүгэ сылдьыбыт, улахан кыһалҕаны көрсүбүт чурапчылары дьон-сэргэ мээнэҕэ блокадаҕа түбэспит Ленинград олохтоохторугар тэҥнээбэт. Биир бэйэм бу улууска үлэлээбит, олорбут буоламмын, кинилэр хайдах курдук түмсүүлээхтэрин, бастыҥ дьонноро өрө таҕыстахтарына, ис сүрэхтэриттэн үөрэллэрин, санаалара көтөҕүллэрин, киэн тутталларын билэбин. Чурапчылар атын улуустарга холобур эрэ буолуохтарын сөптөөх.
Бу да сырыыга чурапчылар ытык киһилэрин бэлиэ түгэнигэр түмсэн, тэринэн кэлбиттэрэ, театр аанын аһааккын кытта билиннэ. Ол курдук, Афанасий Илларионов киинэ түспүт Хайахсытын талааннаах дьонун быыстапката киһи болҕомтотун тардыан тарта. Кэнсиэргэ эмиэ нэһилиэк эр дьонун ансамблын ырыатын көрөөччүлэр дохсун ытыс тыаһынан көрүстүлэр.
Чурапчы улууһун баһылыга Андрей Ноговицын ытык биир дойдулаахтарын үйэтитиигэ туох үлэ ыытыллыбытын, онно улуус олохтоохторо бүтүннүү кыттыбыттарын туһунан эттэ. Кини быйыл хайахсыттар федеральнай граны ылары ситиспиттэрин бэлиэтээтэ.
Биир дойдулааҕа суруйааччы Сэмэн Тумат Афанасий Петровиһы саха литературатыгар эмиэ аан маҥнайгынан тылбаастаабыт айымньытын нууччалыы уонна сахалыы текстэрин тэҥинэн бэчээттэппит кини буоларын туһунан эттэ.

Афанасий Петрович олоҕун аргыһа Венера Илларионова уонна кинилэр уоллара Нерюнгри куорат суутугар судьуйалыы сылдьар Петр Афанасьевич амарах аҕаларын, эйэҕэс эһэлэрин туһунан истиҥник аҕыннылар. Чугас киһилэрин үйэтитиигэ үгүс тэрээһиннээх үлэ барбытыгар өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханыгар Егор Борисовка уонна Ил Түмэн бэрэссэдээтэлигэр Александр Жирковка, бырабыыталыстыбаҕа махталларын биллэрдилэр.
Олох соторутааҕыта Венера Егоровна бэйэтэ тутан-хабан оҥорбут «Күн сирин үтүө киһи киэргэтэр» диэн Афанасий Петрович туһунан кинигэтэ бэчээттэнэн тахсыбытын санатабын. Биэчэргэ кэлбит дьон бары бу кинигэҕэ тиксибиттэрин бэлиэтиибин.
Тыл этээччилэр бары даҕаны Венера Егоровна уонна Афанасий Петрович сырдык, ыраас тапталларын тумнубатылар. Мин саныахпар, кинилэр истиҥ иэйиилэрин туһунан киинэ устуохха дуу, спектакль туруоруохха дуу сөптөөх.
Мунньах түмүгэр спикер Александр Жирков маннык тэрээһиннэр суолталара судаарыстыбаннай, политическай деятеллэргэ ытыктабыл бэлиэтэ эрэ буолбатаҕын, бу киһи, личность туһунан билбэтэхпитин билэбит, араас саҥаттан-саҥа толкуйдар киирэллэр, үөскүүллэр диэтэ. «Бу киһи суола-ииһэ сүтэн-оһон хаалбат, кини биһиги доҕорбут Афанасий Петрович Илларионов курдук, дьоҥҥо-сэргэҕэ өссө чугаһаан биэрэр», — диэн Александр Николаевич бэлиэтээтэ уонна өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар кылааттарын иһин Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махтал суруктарын үлэ бэтэрээннэригэр Гаврил Кузьмиҥҥа уонна Леонид Хоруновка туттарда.
Ааһан эрэр сыл түмүгүнэн Ил Түмэн Афанасий Илларионов аатынан суруналыыстыкаҕа бириэмийэтин лауреатын аатын Чурапчы улууһун «Саҥа олох» хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Афанасий Захаров сүктэ уонна бу киэһэ ону туоһулуур бэлиэни, диплому Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков илиититтэн тутта.
Биэчэри опера, эстрада артыыстара уонна Чурапчы улууһун талааннаах дьоно киэргэттилэр.
Олоҕун бүүс-бүтүннүүтүн төрөөбүт норуотугар, өрөс­пүүбүлүкэтигэр анаабыт, бар дьоно кэскиллэрэ ыраас, сырдык буоларыгар туох баар күүһүн-күдэҕин биэрэн туран үлэлээбит ытык киһибит Афанасий Петрович Илларионов аата-суола үйэлэри уҥуордаан ахтылла туруохтун.

Василий КОНОНОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ.