Бастакы — ааттыын бастакы

Бастакы — ааттыын бастакы. Төһө да кэм-кэрдии аастар, кини аата историяҕа көмүс буукубунан суруллар, өрүү истиҥник ахтыллар, сурукка-бичиккэ тиһиллэр. Этэргэ дылы, тыытыллыбатах тоҥуу хаарга суолу тэлэр диэн хаһан баҕарар ыарахаттардаах, уустуктардаах буолар.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр саҥа парламентаризм института сүһүөҕэр туруутугар, сайдыытыгар сүҥкэн өҥөлөөх киһинэн судаарыстыбаннай деятель, бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллэрин Палаататын спикерэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх юриһа, поэт-тылбаасчыт Афанасий Петрович Илларионов буолар. Кини биһиги ортобутугар баара буоллар, быйыл алтынньы 18 күнүгэр 75 сааһын туолар өрөгөйдөөх үбүлүөйүн бэлиэтиэхтээх этэ.

Парламент института атаҕар туруутугар өҥөтө улахан

Егор Борисов, Саха Өрөс­пүү­бү­лү­кэтин Ил Дархана:

— Саха сиригэр быйыл өрөс­пүүбүлүкэ үтүөлээх юриһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бастакы ыҥырыытын Бэрэстэбиитэллэрин Палаататын бэрэссэдээтэлэ А.П. Илларионов төрөөбүтэ 75 сылын бэлиэтиибит.
Афанасий Петрович парламент института атаҕар туруутугар, Саха сирин саҥа судаарыстыбаннаһын тутууга уонна өрөспүүбүлүкэ туруга Россия Федерация тын бэлиитикэтин, экономикатын уонна быраабын туонатыгар күүһүрүүтүгэр улахан өҥөлөөх киһи.
Ил Түмэн бастакы ыҥырыыта ХХ үйэ 90-с сылларыгар экономикаҕа уонна бэлиитикэҕэ бүрүүкээбит кириисис кэмигэр түбэспитэ. Норуот депутаттарын съеһин уонна Россия Федерациятын Үрдүкү Сэбиэтин ыһыы, онтон 1993 сыл алтынньы ыйыгар Москваҕа Үрүҥ дьиэни ытыалааһын кэнниттэн Саха АССР ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ боломуочуйатын уурбутун бары өйдүүбүт.
1993 сыл ахсынньы 12 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) — өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын сокуону оҥорор, ылынар уонна хонтуруоллуур үрдүкү уорганын быыбара ыытыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ саҥа парламена үрдүкү уонна аллараа палааталаах буолбута. Афанасий Петрович аллараа, Бэрэстэбиитэллэр Палааталарын салайбыта.
Парламент бастакы ыҥырыытын депутаттара өрөс­пүүбүлүкэ сокуо­ну оҥорор саҥа тиһи­гин тэрийбит өҥөлөөхтөр. Бастатан туран, судаарыстыбаннай былаас өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна олохтоох уорганнарын үлэлэрин салайар сокуоннар ылыныллыбыттара. Итини таһынан Ил Түмэн бастакы ыҥырыыта олох-дьаһах эйгэтигэр сыһыаннаах сокуоннары инники күөҥҥэ туппута. Хотугу дойду олоҕун уратытын учуоттуур сокуоннары ылыныыны саҕалаабыттара.
Ити сокуоннар олоххо-дьаһахха, экономикаҕа туруоруллубут соруктары толорууга төһүү күүс буолбуттара. Онон Ил Түмэн бастакы ыҥырыыта Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин толору кыахтаахтык солбуйбута. Манна Афанасий Илларионов өҥөтө улаханын бэлиэтиир тоҕоостоох.
Афанасий Петрович — бөдөҥ салайааччы, бэлиитик, сокуонньут эрэ буолбакка, дэгиттэр талааннаах саха норуотун биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ. Ол курдук, А.П.Илларионов бэртээхэй хоһооннору суруйара, олортон үгүстэрэ ырыа буолбуттара. Кини олоххо бэйэтэ туспа көрүүлээх поэт этэ. Маны сэргэ Афанасий Илларионов тылбаасчыт, сахалыы ырыалары толорооччу быһыытынан биллэр.
Афанасий Илларионов туһунан сырдык өйдөбүл Саха сирин олохтоохторун сүрэхтэригэр өрүү баар, умнуллубат.

Суолу-ииһи хаалларбыт бөдөҥ бэлиитик

Александр Жирков, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ:

— Суох буолбут доҕор туһунан суруйар — ыарахан. Тус бэйэҥ санааҕар сөҥмүт, дууһаҥ хайа эрэ улаҕатыгар саспыт кистэлэҥ, кичэмэл өйдөбүллэргин бэйэм да илдьэ сылдьыым ээ дии саныыгын. Аны туран, атын киһиэхэ, атын дьоҥҥо бу суруйууҥ сэҥээриилээх буолара-буолбата эмиэ биллибэт, ордук билбэт дьоҥҥо. Арай, биир бүөм санаа сэмээр угуттуур: үтүө уонна уодаһын мөккүөрдэригэр бу күн сиригэр үтүө киһи туһунан өйдөбүлү уһатар, кини туһунан дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдэ сатыыр хаһан да ордук буолуохтаах — бэйэҕэ сөҥөрө сылдьан, умуннаран-сүтэрэн кэбиһиэхтээҕэр.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Мунньаҕар Афанасий Петрович Илларионов Бэрэстэбиитэллэр Палааталарын бэрэссэдээтэлэ буолбута. Кини ити кэмҥэ сиппит-хоппут, судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй тутулга, ордук чуолаан Федерация ис тутулугар, федеративнай сыһыаннары олохтооһуҥҥа бэйэтэ балайда олохтоохтук чочуллубут көрүүлэрдээх судаарыстыбаннай таһымнаах үлэһит, бэлиитик этэ. Россия дьиҥ бааччы федеративнай сыһыаннары сайыннарыы суолун тутуһарыгар дьулуһара. Ол туһугар үлэлээбитэ даҕаны. 1990 сылтан саҕалаан 1997 сылга диэри Саха сирэ Россия Федерациятын кытта сыһыаннаһыыларын сүрүн боппуруостарыгар А.П. Илларионов кыттыспатаҕа диэн суох этэ. Ол курдук, кини Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация барылын оҥорбута, Саха Өрөспүүбүлүкэтин 1992 с. ылыллыбыт Конституциятын (Төрүт Сокуонун) оҥорсубута, Союзнай уонна Федеративнай Дуогабар барылларын оҥорууга быһаччы үлэлэспитэ, салайсыбыта.
Бу докумуоннар үгүс сүрүн балаһыанньалара Афанасий Пет­рович хайдах суруйбутунан сылдьаллар. Ил Түмэҥҥэ үлэлиир кэмигэр өрөспүүбүлүкэҕэ парламентаризм саҥа көрүҥэ — икки палааталаах Судаарыстыбаннай Мунньах института тэриллиитигэр, өрөспүүбүлүкэҕэ судаарыстыба былааһын саҥа правовой базата олохсуйарыгар күүскэ үлэлэспитэ. Ол кэмҥэ тахсыбыт сокуоннары бэйэтэ быһаччы иилээн-саҕалаан оҥорсубута, оҥорбута даҕаны. Бу санаабын түмүктээн эттэхпинэ, А.П. Илларионов 90-с сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыын суолталаах бэлиитикэ уонна быраап боппуруостарыгар биир ордук улахан суолу-ииһи хаалларбыт профессиональнай бэлиитик, государствовед буолар. Ити кэмнэргэ өрөспүүбүлүкэ дьылҕатын тускулаабыт сүрүн докумуоннарга Афанасий Петрович курдук утумнаахтык уонна кыахтаахтык үлэлээбит специалист саха бэлиитикэтин историятыгар көстөн кэлэрэ саарбах.

Эрэллээх киһи этэ

Егор Ларионов, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин ХII, Ил Түмэн I уонна II ыҥы­рыыларын депутата, Өрөспүүбүлүкэ Палаататын бэрэссэдээтэлэ:

— Афанасий Петрович Илларионов аата-суола өрөспүүбүлүкэбит историятыгар саҥа парламены, Судаарыстыбаннай Мунньаҕы төрүттээччи, саҕалааччы уонна сүһүөҕэр туруорааччы быһыытынан киирдэҕэ.
Кини юрист идэлээх, профессионал буолан, сокуону оҥоруу боппуруостарыттан олох иҥнибэтэ. Свердловскайдааҕы юридическай институту бүтэрэн баран Нерюнгри суутун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ, Хаҥаласка судьуйалаабыта, улаханнык уопутурбута. Теорияны практиканы кытта холбоон, өрөспүүбүлүкэҕэ наадалаах, ким да кыайан көтүрбэт сокуоннары оҥорууга, ылыныыга бөдөҥ кылаатын киллэрсибитэ.
Афанасий Петрович сокуоннары эрэ буолбакка, судаарыстыбаннай суолталаах докумуоннары оҥорууга быһаччы кыттыыны ылбыта. Бу докумуоннар ылылла, күөдьүйэ иликтэринэ, Ил Түмэҥҥэ бэрэссэдээтэллии, президеҥҥэ сүбэһиттии сылдьан, кини Москваҕа Үрдүкү Сэбиэт өссө үлэлии турар кэмигэр араас оробуочай бөлөхтөргө, хамыыһыйаларга киирсэн, политическай дискуссияларга федеральнай таһымнаах, улахан бэлиитиктэри кытта тэҥҥэ эрийсэрэ, ыллыктаах тылын-өһүн тиэрдэрэ. Араастаан саба түһүүлэри тулуйара, уйара. Итилэри илэ харахпынан көрбүт, тыыннаах туоһу мин буолабын. Киин сир салайааччыларын, бэлиитиктэрин, юристарын ортотугар аптарытыатынан туһаныан туһанара. Кини төрөөбүт дойдутун дьиҥнээх патриота этэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ юрист быһыытынан тэҥнээҕэ суох.
Улахан дипломат этэ. Хайдахтаах да ки­һини кытта мааһын табан кэпсэтэрэ. Кини үлэлиир хоһуттан киһи барыта бойобуой настройдаах, уопсай дьыалаҕа үлэлиэххэ диэн баҕалаах тахсара. Афанасий Петрович оргууйдук, лоп бааччытык баар чахчылары холобурга аҕалан, хайа баҕарар аудиторияны бэйэтин илиитигэр ылар дьоҕурдааҕа. Кини ха­һан да күдээринэ куолулаабата.
Маны таһынан мээнэ киһиэхэ бэриллибэт өйүгэр хатыыр улахан дьоҕурдааҕа. Барытын өйүгэр тута сылдьара, тыл этэригэр ку­мааҕыны көрбөтө.
Туох да хааччахха хаайтарбат, көҥүл киһи этэ. Улахан суруксут, иэйиилээх поэт. Юридическай мөккүөрдэргэ кыттыспатаҕа эбитэ буоллар, кини Саха сирин улахан суруйааччыларын ортолоругар ааттаныахтаах киһи этэ. Итиччэ ыарахан үлэлэргэ үлэлии сылдьан, айарын-тутарын бырахпатаҕа. Оннооҕор сөмөлүөккэ көтөн иһэн суруксуттуура. Гостиницаҕа тиийэн баран, эмиэ сынньаммат. Халыҥ хара тэтэрээтигэр тылбаас оҥороро, эбэтэр толкуйдарын суруйара. Аны бэртээхэй баянист, ырыаһыт, уруһуйдьут.
Свердловскайга биир хоско олорбуппут, бииргэ үөрэммиппит. Афоня наһаа эйэҕэс, истиҥ дууһалааҕа. Ханнык баҕарар киһини кытта уопсай тылы булара. Сөбүлээбит дьонун кытта үйэтин-сааһын тухары доҕордоһоро, этэргэ дылы, эркин курдук эрэллээх киһи этэ. Уйан дууһалаах буолан, дьиэ кэргэнин наһаа өрө тутара.
Бииргэ үөрэммит табаарыстара доҕорбут үбүлүөйдээх тэрээһиннэрэ өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк таһым­наахтык ыытыллыбыттарыгар биир дойдулаахтарыгар, чурапчыларга уонна Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлигэр Александр Жирковка истиҥ махталбытын биллэрэбит.

Дьылҕабар махтанабын

Александр Уаров, Ил Түмэн Хонтуруоллуур кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

— Биллэрин курдук, Ил Түмэн бастаан тэриллэригэр икки Па­лааталааҕа. Бэрэстэбиитэллээх палаатаны Афанасий Петрович Илларионов салайбыта. Билигин санаатахпына, айылҕаттан айдарыылаах Сүдү да киһини кытта үлэлээн ааспыт эбиппин. Маннык саталлаах салайааччыга түбэһэн, бэлиитик, парламентарий быһыытынан үлэбин саҕалаабыппыттан дьылҕабар махтанабын. Бэлиитикэҕэ суолбун-ииспин булларбыт салайааччы быһыытынан кинини ааҕабын. Москваҕа хаста да бииргэ командировкаҕа сылдьан турардаахпын. Афанасий Петрович Госдума уонна Федерация Сэбиэтин салалтатыгар үрдүк аптарытыатынан туһанара. Ити командировкаларга сылдьаммын Госдума бюджекка кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин Александр Жуковы кытта ыкса билсибитим. Онон кини туруорсар боппуруостарбытын хайа кыалларынан өйүүрэ. Кини Саха сиригэр иккитэ кэлэ сылдьыбыта.
Сокуону оҥорорго, этэргэ дылы, олох маастар этэ. Дууһатын биэрэн туран, докумуону оҥороро, бэлэмниирэ. Кинини улахан оркестры салайар дирижерга холуу көрөрүм.
Миигин Татарстаҥҥа бюджеты хайдах таҥалларын билэн-көрөн кэл диэн иккитэ ыыта сылдьыбыта.
Афанасий Петрович киһи быһыытынан олус үтүөтэ, холкута. Дьиэтигэр-уотугар хаста да сылдьан, итии чэй иһэн турардаахпын. Дойдутугар хаан-уруу дьонугар эмиэ ыалдьыттаабытым. Мындырын, дириҥ өйүн-санаатын, билиитин-көрүүтүн, сахалыы толкуйун туһунан этэ да барыллыбат. Наһаа кэпсээннээҕэ, кэпсээнин мэлдьи историяны кытта силбии тутара, аан дойду таһымынан анаарара, бөлүһүөктүүрэ.
Уустук кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ Суверенитетын, федеративнай дуогабардары, Декларацияны, өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуонун, барытын кини сүрүннээбитэ. Ити кэмҥэ сорох боппуруостарга Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин иннигэр түспүт түгэннэрдээхпит. Оччолорго Ил Түмэҥҥэ сүрдээх элбэх новаторскай сокуоннары ылыммыппыт. Холорбурга аҕаллахха, «Учуутал туһунан», «Милииссийэ туһунан», «Дьиэ табатын туһунан», о.д.а. тыын сокуоннары. Үлэбитигэр бырааһынньыкка курдук кэлэрбит уонна үлүһүйэн туран үлэлиирбит. Судаа­рыстыбаннай деятель, историческай личность, табаарыс да быһыытынан Афанасий Петрович чаҕылхай мөссүөнэ өйбүтүгэр-санаабытыгар умнуллубаттыы хатанан хаалбыт.

Ханнык да дуоһунаска олорбутун иһин

Венера Илларионова, үлэ бэтэрээнэ, Хайах­сыт нэһилиэгин бочуоттаах олох­тооҕо, Афанасий Илларионов олоҕун ар­гыһа:

— 1991 с. ахсынньы 20 күнүгэр Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин бастакы Президенин быыбара буолбута. Онно президенинэн Михаил Ефимович Николаев талыллыбыта. Михаил Ефимович Афанасийы конституционнай быраапка уонна судаарыстыбалар икки ардыларынааҕы сыһыан боппуруоһугар сүбэһитинэн анаабыта. Ол кэм туһунан Афанасий араадьыйаҕа бу курдук эппитэ:
— Судаарыстыбаннаһы бөҕөргөтүүгэ Дек­ларацияҕа сүнньүнэн элбэх үлэ барда. Аҥаардас урукку Үрдүкү Сэбиэт кылгас кэм иһигэр 300-тэн тахса сокуону уонна нормативнай акталары ылыммыта. Ол эрээри мин маннык түгэннэри тоһоҕолоон бэлиэтиэм этэ:
— 1991 сыл ахсынньытыгар Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин бастакы Президенин талыы;
— 1992 сыл кулун тутар ыйыгар Федеративнай Дуогабарга илии баттааһын;
— 1992 сыл муус устар ыйыгар өрөспүүбүлүкэ саҥа Конституциятын ылыныы;
— 1993 сыл ахсынньытыгар Россия Конституциятын ылынар референдумҥа кыттыы;
— 1993 сыл ахсынньытыгар саҥа парламены — Ил Түмэни талыы;
— 1995 сыл бэс ыйыгар РФ государственнай былааһын уорганнарын кытары боломуочуйалары тыырсыы Дуогабарыгар илии баттааһын — ити барыта сүҥкэн суолталаах хардыылар. Бэрт элбэх үлэ, сыралаах мөккүөр түмүгэр ситиһиллибиттэрэ. Мөккүөрү күөттүү сатааччылар хас биирдии түгэҥҥэ, билигин да бааллар, баар да буола туруохтара. Ол эрээри судаарыстыба бэлиитикэтинэн дьиҥнээхтик дьарыктанар, өрөспүүбүлүкэ, норуот интэриэстэрин дьиҥнээхтик туруулаһар, бэйэтин бэлитиичэс­кэй амбициятын кыана дьаһанар киһи ити түгэннэр өрөспүүбүлүкэ олоҕор дириҥ суолтала­рын мэлдьэһиэх туһа суох…
Бу сүрүн докумуоннар ылыллыыларыгар, олоххо киириилэригэр Афанасий элбэх сыратын, өйүн-санаатын биэрбитэ. Ыйга хаста эмэтэ Москваҕа баран кэлэрэ.
1993 сыл ахсынньытыгар Ил Түмэн быыбара ыытыллыбыта. Онно Афанасий Илин Ха­ҥаластааҕы 9 №-дээх быыбардыыр уокуругар депутакка кандидатынан туран, бэрт сыралаах киирсии кэнниттэн кыайыылааҕынан тахсыбыта. Кини дьон кыһалҕатын дириҥник өйдүүр киһи этэ. Ханнык да дуоһунаска олорбутун, үлэлээбитин иһин, киһититтэн көрбөккө, кыһалҕалаахха төһө кыалларынан көмөлөһө сатыыра. Ити хаачыстыбата кини ийэтин эмиийин үүтүн кытта иҥэриллибит дии саныыбын. Итини бу сиргэ кэлбит бириэмэтэ да, сирэ-уота да туоһулууллар.
Афанасий элбэх ахсааннаах аймахтарыгар тугунан эмэ, субэнэн­-аманан даҕаны, көмөлөһө сатыыра… Дойдутугар тиийдэҕинэ, кыр­дьаҕас абаҕаларыгар, убайдарыгар, саҥастарыгар, кинилэр оҕолоругар сылдьан, ыалдьыттаан, олохторун-дьаһахтарын билсиһэн кэлэрэ. Хас сыбаайба, малааһын, туох эмэ тэрээһин кинитэ суох барбат буолара. Онно кыттыбатаҕына даҕаны, истиҥ тыллаах эҕэрдэтин, сороҕор хоһоонунан, хайаан даҕаны ыытара.
Дьиэтигэр истиҥ-иһирэх таптыыр кэргэн, ама­рах аҕа, кэлин эйэҕэс эһэ этэ. 28 сыл олорбуппут тухары биирдэ улаханнык кыыһырсан көрбөтөхпүт. Оҕолорбут Тамара, Лена, Айта, Петя олоххо суолларын дьэ саҥа булан эрдэхтэринэ, доҕорум суох буолбута. Билигин кинилэр бары Саха судаарыстыбаннай университетын бүтэрэннэр, идэлэринэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Сиэннэрбит эмиэ улаатан эрэллэр.

Халыҥ хахха, эрэллээх эркин

Иван Наумов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ:

— Афанасий Петрович Илларионов оскуолаҕа үөрэнэ сылдьыаҕыттан ты­лынан-өһү­нэн, өйүнэн-санаатынан, майгытынан-сигилитинэн, киһиэхэ сыһыанынан биһигиттэн барыбытыттан чорбойоро. Сүрдээх кэпсэтинньэҥ, булугас өйдөөх, сытыы тыллаах буолан, инники күөҥҥэ сылдьара. Наһаа үчүгэй хоһооннору суруйара. Үчүгэйдик үөрэммитэ, элбэҕи ааҕар этэ.
Свердловскай куоракка үөрэнэн, юрист идэтин ылбыта. Ол кэнниттэн кылгас кэмҥэ Чурапчыга адвокаттаабыта. Дьону көмүскээн, сатабыллаахтык быыһаан, биһирэнэрин истэрим. Кини Покровскайга судьуйалыыр кэмигэр, кэлин Нерюнгри оройуонун норуодунай суутун бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олордоҕуна, Булуҥ улууһугар үлэлии сылдьан, кинилэргэ тиийэн хонорум. Онно үгүһү кэпсэтэрбит, киэҥ билиититтэн-көрүүтүттэн сөҕөрүм. Кини поэзиянан уонна нууччалыыттан сахалыы тылбааһынан дьарыктанарын туһунан сэһэргиирэ. Расул Гамзатов сонеттарын сахалыы саҥардыбыта. Кини саха тылын чахчы билэриттэн, тылы-өһү имигэстик туттарыттан сөҕөрүм.
Афанасий Ил Түмэн Бэрэстэбиитэллэрин Палаататыгар бэрэссэдээтэллии олорон, дьоҥҥо боростуойун, бииргэ үөрэммит табаарыстарын, доҕотторун умнубатын, бириэмэ булан көрсөрүн, истиҥник кэпсэтэрин истиҥник саныыбын.
Култуура миниистирин бастакы солбуйааччытынан үлэлиир кэммэр өрүү мунньахтарга сылдьар буоламмын, Афанасий Петровиһы үксүн ыраахтан көрөрүм. Онно сылдьан, кини хараҕын далыгар тү­бэстим эрэ, кэтэҕин имэринэн баран, мүчүк гынара, оттон мин хардатын сыҥаахпын туттан эҕэрдэлэһэр буоларбыт. Тоҕо итинник эҕэр­дэлэһэрбитин маннык быһаарыахха сөп. Хоптоҕо нэһилиэгэр биһиги аҕабытын Көмүс Кэтэх диэн хос аатынан билэллэрэ. Оттон биһиги Афоняны Сыҥаах Оппуонньа диэн ааттыырбыт. Кини уус тылын, хомоҕой хоһоонун сөбүлүүр буоламмыт «тыллаах сыҥаах» диирбит.
Афанасий Петрович өрөспүүбүлүкэ парламенын тойоно буолан олордоҕуна, мин хайдах эрэ эрэллээх, көмүскэллээх курдук сананарым. Норуот эрэнэр, сөбүлүүр, көмүскэтэр салайааччыларын халыҥ хахха, эрэллээх эркин оҥосторо, саныыра баар суол. Ол да иһин инники дьылҕа­ларын, олохторун кинилэргэ итэҕэйэн эрдэхтэрэ.