Быыһы барбах сэгэтэн ыллахха

Дьиҥэр, бу элбэх лахсыыры, куолуну эрэйэр тиэмэ буолар. Ол үрдүнэн тоҕо таарылынна? Сэбиэскэй кэмҥэ иитиллибит, үөрэммит уонна олорбут көлүөнэлэр өссө сүтэ, көхтөөх олохтон туоруу иликтэринэ, ити инники этиллибит быһыы-майгы хайы-үйэ олохпут чахчытыгар кубулуйда. Оттон ала-чуо суруйааччыга сыһыаннаан этэр буоллахха, бэл сүдү талааннаах суруйааччыларбыт сырдык өйдөбүллэрин, бэлиэ күннэрин-сылларын нэһилиэктэр, улуустар таһымнарынан бэлиэтиир, ылар буолбуппут ыраатта. Уонна, кырдьыгынан эттэххэ, хайа да бэйэлээх хаарыаннаах киһибит (бокуонньук) үчүгэй чөл куттаах ыччаттаах (ол иһигэр үгүөрү үптээх-астаах), бэриниилээх уруулаах-аймахтаах эрэ буоллаҕына, аата-суола ахтыллар, кэриэһэ ытыктанар күнэ-дьыла үүнэн турар.
Ол эрээри олус кэх түһүмүөххэ. Сиэрдээх үгэстэрдээх, чөл туруктаах өйдөөх-санаалаах норуот, бутуллан-буккуллан ылбытын да иһин, сарсыҥҥытын саныаҕа, сырыынньа оннун-тойун булунуоҕа. Төрүччүнү хасыһыы, төрүт буору ытыгылааһын, өбүгэ, төрөппүт кэриэстэрин үрдүктүк тутуу хайҕаллаах үгэстэрэ утумнаахтык олохсуйан иһэллэрэ, итинник этэргэ төрүөтү биэрэр. Биһиги, бүгүҥҥү сахалар, норуоттарын туһугар үлэлээбит, охсуспут, үбүнэн-аһынан кэмнэммэт үтүө тускуну, сырдык өйү-санааны саҕан, кэхтибэт кэскилгэ эрэли кэбиһэн барбыт чулуу дьоммутун, хайа да тутул олоҕурбутун, ханнык да былаас кэлбитин иһин, умнубат иэстээхпит.

Улахан ыраахтан көстөрө биллэр суол. Ол кэриэтэ, сыллар-хонуктар элэгэлдьиһэн истэхтэрин аайы, күннэр-дьыллар уларыйа-тэлэрийэ турбуттарын да иһин, саха норуотун биир улахан талааннаах суруйааччыта Сэмэн Тиитэбис Уруукап аата-суола ахтылла, айымньылара ааҕылла туруохтарыгар эрэбил баар.
Норуодунай суруйааччы уола Валерий Семенович аҕатын кытта сыһыана кини олоҕун тиһэх сылларыгар ордук чугастык аалсыһан ааспытын бэлиэтиир. Ол өйдөнөр уонна ылыныллар. Ким баҕарар, чуолаан эдэр киһи, өрүүтүн бүтэн биэрбэт кыһалҕалаах, уталытары билиммэт үгүс түбүктээх буолар. Оҕо киһи төрүөбүт айылгытынан, ийэлээх аҕата бу дойдуттан букатыннаахтык «барыахтаах ыйаахтарын» кыайан ылыммата, ону төбөтүгэр оҕустаран да көрбөт ээл-дээл сыһыана мэлдьитин баара, баар буола да туруоҕа. Саамай чугас дьоҥҥун сүтэртээн эрэ бараҥҥын, «эппэккэ хаалбыппын», «ыйыталаспатах эбиппин», «аттыларыгар суох этим» диэн хойутаан кэмсинэ-кэмиринэ, хомойо-курутуйа хаалбатах биһигиттэн ким суоҕуй?! Хата, ол Валерий Семенович сүрэххэ, дууһаҕа сөҥөн хаалар биир оннук хомолтолоох ыарахан санааттан босхоломмут курдук буолуон сөп эбит.
— Аҕам айылҕаттан бэрдэрбит кыаҕын уонна дьоҕурун тус бэйэтин айар үлэтигэр олох ырааҕынан толору туһамматах эбит диэн санаалаахпын, — диир уола. — Үйэтин үтүөтүн айаҥҥа сылдьыбыта. Ол сырыыта-айана уопсай сайдыытыгар төһө да көмөлөөҕүн иһин, бириэмэтин балачча ылбахтаабыт буолуохтаах. Айар, суруйар үлэҕэ ылсыбыт эдэрдэри өйөөһүҥҥэ күүһүн-күдэҕин кытта эмиэ бириэмэтин кэччэйбэккэ биэрбитэ үчүгэйдик биллэр. Айар үлэҕэ холонор оччотооҕу эдэрдэр өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин араас муннуктарыгар олорор, үлэлиир, араас таһымнаах сайдыылаах, үксүлэрэ кыра үөрэхтээх эрээри, литэрэтиирэҕэ бигэ тапталлаах уонна биир оннук бэриниилээх дьон этэ. Ол дьон ыарахан үлэлэриттэн, түбүктээх олохторуттан быыстаан-арыттаан, сүрэхтэрин баҕатынан суруйан муҥнаммыт хоһооннорун туора-маары сотон баран, «саҥаттан суруй» диэн төттөрү аадырыстаабат буоллаҕыҥ. Оччотооҕу тыа киһитин көнө сүрэҕин, кыбыстанньаҥ майгытын курдары билэр, кини кимтэн барытыттан кистээн сылдьар кистэлэҥин – хоһооннорун итэҕэйбитин – хайа буолбут болгуо тимир сүрэхтээх киһи илиитин таһынан хаһыйан кэбиһиэ этэй.
Аны, «Сэмэн Уруукап эдэрдэри өйүүр, көмөлөһөр үһү» диэни истиһэн буоллаҕа буолуо, саҥаттан саҥа ааптардартан халыҥ бэйэлээх кэмбиэрдэр тиһигин быспакка субулла тураллар. Оттон, дьиҥэр, бу киһиҥ айар халыҥ сурунаал бэйиэсийэҕэ салаатын анал үлэһитэ буолбатах, кими эрэ көннөрүөхтээх, эрээ­дээксийэлээн биэриэхтээх эбээһинэһэ ончу суох киһитэ этэ эбээт. Хас биирдии ааптары санаатын көтөҕөн, сыыһаларын-алҕастарын ырытан, сүбэ-ама биэрэн булгуччу уһун киэҥ суруктары ыыттаҕына эрэ, санаата-оноото оннугар түһэрэ.
Эмиэ ол кэмнэргэ диэххэ наада, билиҥҥилии харчы соболоҥҥо хамсаныы үгэһэ төрдүттэн олоҕура илигэ. Барыта үтүө санаанан, доҕордуу майгынан буолара. Биирдэ эмэтэ инньэ «Дьаҕа Баһыттан» эбэтэр Муустаах Байҕал кытылыттан куорат эбэ хотуну өҥөйөр соргуламмыт били ааптардара, үрдүк үтүөлээх киһилэрин «кырылыы кыынньар кымыһынан» ис сүрэхтэриттэн «гонорардаатахтарына», хайаларыгар да тэҥинэн үрдүк үөрүү буолара.
Бэйиэт Сэмэн Уруукап алгыһынан, сыралаах тус көмөтүнэн айар суол аартыгар үктэммиттэр аҕыйаҕа суохтар. Кинилэр бары тыа сирин хоһуун үлэһит дьоно: отчут-масчыт, табаһыт, балыксыт, интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ этилэр. Ааттара-суоллара өрөспүүбүлүкэ ааҕааччыларыгар биллибит ааптардар бааллара. Оттон олохторун устата саха литэрэтиирэтин бэриниилээх сүгүрүйээччилэринэн, уус-уран литэрэтиирэни мындырдык ырытан өйдөөччүлэринэн хаалбыттар мыыныыта суох элбэхтэр.
Норуодунай суруйааччы тапталлаах сахатын дьонугар уонна төрөөбүт литэрэтиирэтигэр оҥорбут биир сэмэй үтүөтэ ити буолар. Убайа, саха уһулуччулаах бэйиэтэ Бүөтүр Тобуруокап мэлдьи сэмэлиирэ үһү. «Бу үлүгэрдээх кыаххын толору туһаммаккаҕын, ол-бу кэлиигэ-барыыга, араас тылбааска, дьон үлэтин эрэдээксийэлээһиҥҥэ барыыгын», — диэн. Бу маны убай киһи, улуу бэйиэт сөпкө сэмэлиир эбит ээ диэн ылыныахха сөп этэ эрээри, быраат киһи айар дьылҕата арыый да атын хайысхаланнаҕа диэн аралдьытынарга тиийиллэр.

Сиппэккэ, ситэрбэккэ хаалбыта

90 сааспар тиийиэхтээхпин диэн былааннааҕа. Ол баҕатын толороругар 1,5 сыл кыаллыбакка хаалбыта. Улуу суруйааччы убайдарын тустарынан тус ахтыыларын суруйар былааннааҕа. Эллэй, Күннүк Уурастыырап 100 сылларыгар суруйбута баар. Амма Аччыгыйыгар, Суорун Омоллооҥҥо илиитэ тиийбэккэ хаалла. Эдэр сааһын доҕоро Афанасий Федоровка аналлаах ахтыытын саҕалаан баран, ситэрбэккэ хаалла. Архыыбыгар доҕорун элбэх суруга хараллан сылдьар. Төрөөбүт Тамалакаанын уруккутун, оччотооҕу олоҕун-дьаһаҕын, дьонун-сэргэтин туһунан суруйан испитэ. Суруллубутунан 40 лиис баар, сиппэтэх ахтыы буолар.

Олоҕун тиһэх сылларыгар туохтан үөрбүтэй

Саха сирин норуодунай худуо­һунньуга, Арассыыйа дьүһүннүүр ускуустубатын акадьыамыйатын кэрэспэдьиэн-чилиэнэ Артур Васильев «Бэйиэт уонна айар күүрээн таҥарата» диэн 2015 сылга суруйан бүтэрбит үлэтиттэн улаханнык үөрбүтэ уонна астыммыта.
2012 сыллаахха Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга В.С.Поскачиҥҥа улуустан төрүттээх суруйааччыларга анаммыт ыһыаҕы ыһар туһунан этиилээх тахсыбыта. Баһылык ол этиини өйөөн, ити сыл Суруйааччыларга анаммыт ыһыах ыһыллан турар. Ол ыһыахха доҕоро, нивх омук аатырбыт суруйааччыта Владимир Санги ытык ыалдьыт быһыытынан сылдьыбыта. Аҕам улаханнык үөрбүтэ, көтөҕүллүбүтэ, биир дойдулаахтарыгар, улуус салалтатыгар барҕа махталын эппитэ.

Аҕам турунан туран өйөөн, физика-математика наукаларын хандьыдаата М.П.Григорьев Үөһээ Бүлүү улууһуттан төрүттээх суруйааччылар төрүччүлэрин ырытан оҥорон, 2016 сылга кинигэнэн таһаарбыта. Аҕам өлүөн 8 хонук иннинэ ол кинигэ малааһына буолбутугар сылдьыбыта. Атын улуустар эмиэ бу саҕалааһыны иилэ хабан ылаллара буоллар, саха суруйааччыларын саҥалыы уонна дьиҥ сахалыы толору мэтириэттэрэ тахсан кэлиэ этэ диирэ.
2015 сылга Саха тэлэбиидэнньэти­гэр икки төгүллээн тахсан, М.Ю. Лермонтов 30-тан тахса хоһоонун уонна А.С.Пушкин 50 хоһоонун, «Алтан аттаах» бэйиэмэтин өйүттэн аахпыта. Киһи аймах генийдэрин, бэйэтэ оҕо сааһыттан оҕонньор буолуор диэритин үҥэр таҥара оҥостуталаан сүгүрүйбүт улуу бэйиэттэрин айымньыларын, аар кырдьаҕас саастаах оҕонньор аатыран олорон, тапталлаах сахатын дьонугар-сэргэтигэр эт тылынан тиэрдибититтэн бэйэтэ улахан дуоһуйууну ылбыта. Үҥэр таҥараларыгар сүгүрүйэ, лаппа сааһыран баран, А.С.Пушкин «Михайловское» муһуой-уһаайбатыгар иккитэ бара сылдьыбыта. 2011 сыллаахха Пенза уобалаһыгар М.Ю.Лермонтовка аналлаах «Тарханы» муһуой-уһаайбаҕа сылдьан улаханнык көтөҕүллэн, санаата эгди буолан кэлбитэ.

Сууланан сытынан кэбиспэтэҕэ

Бэйэтэ төһө да этэ, саҥара сыл­дьыбатаҕын иһин, оҕонньор уопсас­тыбаҕа, дьоҥҥо-сэргэҕэ, чуолаан ааҕааччыларыгар мэлдьитин тугу эрэ этиэхтээх дуу, биэриэхтээх дуу иэстээх курдук сананар эбит этэ. Итинник санаа, арааһа, үгүс суруйааччыны үүйэ-хаайа тутар, сөллүбэт сүгэһэр буолан сүгүллэ сылдьар буолуохтаах. Олохтон барыар диэри хоһоону суруйа сылдьыбыта. Быстыан икки нэдиэлэ иннинэ «К Чэриктяю» хоһоону суруйбута. Аата нууччалыы гынан баран, сахалыы суруллубут хоһоон.
Айымньыларыгар олох кырдьыгын тутуһар дьулуһуулааҕа. Бэл хоһоонноро олоххо тахсыбыт күннээҕи түбэлтэлэртэн, арааһынай сабыытыйалартан ситимнээх, сибээстээх буолаллара. Литэрэтиирэ үнүстүүтүгэр үөрэнэригэр элбэх украинец табаарыстардааҕа кинилэри күндүтүк саныыра, ахтара. Икки чугас аймахтыы норуоттар хоччоххой сыһыаҥҥа киирбиттэриттэн улаханнык хомойоро. Украина норуота, билигин төһө да буккуллубутун-тэккиллибитин иһин, көнө сүнньүн булуоҕа диэн эрэллээҕэ. Биир хоһоонугар: «Арассыыйа аарыма дойду, кини илин-арҕаа, хоту-соҕуруу киирэр-тахсар ааннарын хайа да бэйэлээх кыайан сабыта тутуо суоҕа. Арассыыйаны былакаадалаабыттан, саансыйалаабыттан туһа суох», — диэн этэр. «Тамалакаан кыыһа Сардаанаҕа» анаабыт хоһоонноох.
Манна биир бэйэбэр сыһыаннаах кыракый түбэлтэни ахтан ылыым. Красноярскайдааҕы политехническай үнүстүүт байыаннай хаапыдыратыттан тааҥка сэриилэригэр сыһыаннаах, саппаас эписсиэрэ сыбаанньалаах тахсыбытым. Устудьуоннар байыаннай хомуурга 2 ыйдаах сулууспаларын барбытым. Дьиэбэр кэлэ сылдьан аҕабар тааҥка бууската стабилизатордааҕын, онон ыттаҕына туора-маары хамсыыр кыаҕа суоҕун, кыратык дьигис эрэ гынан ыларын туһунан кэпсиибин. Ол онтон төһө сыл ааспыта буолла, мин ол кэпсэтиини умнубутум олох быданнаабытын кэннэ, аҕам Монголияҕа сылдьан кэлэн баран суруйбут уочаркатыгар «Тэбиэн төбөтө, стабилизаторынан ыга сүрүннэммит тааҥка буускатын кэриэтэ, миллиметр да хамсаабакка, көбүс-көнөтүк турар» диэн ойуулааһынын ааҕан баран, мэктиэтигэр тиэрэ кэлэн түһэ сыһабын. Бэйиэт Сэмэн Уруукап, дьэҥкэтик биллэринэн, аармыйаҕа, буолаары буолан, сэрии ханнык да сэбин сытыгар да турбатах киһи. Тааҥка стабилизаторын үйэтигэр харахтаабатаҕар сакылаакка да уксуом этэ. Ол аата оҕонньор истибитин, сэргээбитин сыыска түһэрбэккэ хаппарыгар хатаан кэбиһэрин таһынан, наадалаах түгэҥҥэ хаһан баҕарар ол онтун «ороон» таһаарар дьоҕурдаах эбит.

Айар үлэтигэр олох эрдэттэн оҥостон, эргиччи бэлэмнэнэн баран ылсара. Бэйиэт буоларынан, баҕар, эмискэ көтөн түһэр, кууһан ылар иэйиинэн эбэтэр күүрээнинэн салайтарар түгэннэрэ баар буолуон сөп. Ол үрдүнэн, тус бэйэм санаабар, аҕам айар үлэтигэр сүнньүнэн олохтон сиэттэрэн тахсар быраактыкалыы сыһыаннаах этэ. «Тиигир таҥастааҕы» тылбаастыырыгар (16 сыл устата!), Грузияҕа хомондьуруопкаланан, кини былыргы историятын бэлиэ миэстэлэринэн, муһуойдарынан сылдьыталаан, дьон олоҕун-дьаһаҕын, үгэстэрин кытта анаан-минээн билсибитэ. «Нариспии» бэйиэмэни тылбаастыырыгар биир итинник дьаһаммыта. Уочаркаларыгар, бастатан, киһи күннээҕи олох түбүктэрин эргийэр киинин быһыытынан ойууланар. Олоххо хайдах баарынан.
Биһиги, кини оҕолоро, аҕабытын хаһан даҕаны улахан дуу, улуу дуу суруйааччынан аахпат этибит. Кини биһиэхэ, туох-ханнык иннинэ, улахан дьиэ кэргэн эрэллээх аҕата этэ. Кэлин, бэйэбит олоҕу олорон баран сыаналаатахпытына, кини энсэкилэпиэдьийэлии киэҥ билиилээх-көрүүлээх, туппутун ыһыктыбат туруу үлэһит, сахатын литэрэтиирэтэ сайдарыгар бэйэтин бүччүмнээх уонна сыаналаах өлүү кылаатын киллэрбит, сырдык санаалаах, олоҕу биир оннук көрүүлээх, дьиҥ чиэһинэй суруйааччы эбит.
Норуодунай суруйааччы Сэмэн Тиитэбис Уруукап төрөөбүтэ 90 сыла туолуутун бэлиэтиир дьаһаллар Дьокуускайга үрдүк таһымнаахтык бардылар. Биһиги, кини оҕолоро, бу тэрээһиннэри ыытыыга күүс-көмө буолбут тэрилтэлэргэ, кэлэктииптэргэ, салайааччыларга уонна биирдиилээн дьоҥҥо дириҥ махталбытын этэбит!
Суруйааччыга анаммыт бэлиэ тэрээһиннэр салгыы кини төрөөбүт-үөскээбит Үөһээ Бүлүүтүгэр ыытыллыахтара.