Дьон-сэргэ итэҕэлин ылан

Парламент тус хаһыаттанна!

Хаһыат сахалыы, нууччалыы тылларынан тахсар. Бастакы балаһаҕа Бэрэстэбиитэллэр Палааталарын бэрэссэдээтэлэ Николай Соломов уонна Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ Василий Филиппов илии баттааһыннаах “Парламент хаһыат­танна” диэн кылгас бэлиэтээһин  тахсыбыт. Онно бу курдук суруллубут: “Хаһыакка республика былааһын сокуону түстүүр үрдүкү уорганнарын үлэтин сырдатыы тутаах соруктара тураллар. Ол эрээри, хаһыат норуот депутаттарын тыл этиилэрин, сокуоннары, уураахтары, онтон да атын нормативнай акталары бэчээттээһиҥҥэ эрэ буолбакка, республика бары улуустарыттан кэлэр суруктарыгар, корреспонденнар ыстатыйаларыгар сүрүн болҕомтотун ууруоҕа. Биир тылынан, ааҕааччылар киэҥ эйгэлэригэр тахсан, норуот дьиҥнээх трибуната буолуохтаах. “Ил Түмэн” – государство хаһыата, республика сокуону түстүүр былааһын үрдүкү органа. Олоҕо суох сураҕы-садьыгы эккирэтииттэн туора туруохтаах. Политическай-экономическай быһыы-майгы төһө да уустугун үрдүнэн, хаһыат аһара түһүүттэн араҥаччылыахтаах, кырдьыгы эрэ тутуһуохтаах… Биһиги хаһыат айар коллектива Государственнай Мунньах – Ил Түмэн үрдүк итэҕэлин чиэстээхтик толороругар эрэлбит улахан”.

Хаһыат бастакы редакторынан биллэр суруналыыс, билигин Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин секретариатын салайааччытынан үлэлиир Константин Федоров буолбута. Хаһыаты үтүө айаҥҥа  алгыстыыр аан тылыттан быһа тардан аҕалабыт: “Күндү ааҕааччы! Мин эһиги “Ил Түмэн” диэн парламент хаһыатын маҥнайгы нүөмэрин илиигитигэр ылбыккытыттан олус үөрэбин. “Ил Түмэн” парламент хаһыата – бу народнай депутаттар эрэ хаһыаттара буолбатах. Республикабытыгар буола турар быһыыга-майгыга эн – ааҕааччы, сабыдыалы оҥорор боччумнаах кылааттааххын. Норуот – электорат, оттон депутаттар республика дьонун-сэргэтин олохторуттан, кыһалҕаларыттан ыраах чиновниктар буолбатахтар. Үрдүкү хайалар барыспыттарын көрөөрү хочоҕо түһүллүөхтээх, оттон хочону, сыһыыны көрөөрү хайа үрдүгэр тахсыахха наада. Ол курдук общество араас араҥаларын өйдөһүүлэрэ уонна сөбүлэһиилэрэ дьиҥ-чахчы демократическай, гражданскай обществоны тутуу төрүтүнэн буолуохтаах. Бүгүн Россияҕа буола турар быһыыны-майгыны өйдүүр уустук. Уруккута чуумпу олохпут билиҥҥи тэтимэ икки төгүлүнэн тыҥааһыннанна, ол иһин билигин хас биирдии киһиэхэ бэйэтин өйө-санаата уһуктара, билиилээх-көрүүлээх буолара эрэйиллэр. Онуоха мин биһиги хаһыаппыт улахан көмөнү оҥороругар саарбахтаабаппын. Сокуоннары оҥорон таһаарар былаас органын үлэтэ-хамнаһа харах далыгар буолуохтаах. Парламеҥҥа биһиги интэриэспитин ким уонна хайдах көмүскүүрүн билиэх тустаахпыт…”

Олохпут историятын баайын — суверенитет туһунан

Хаһыат Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Суверенитет туһунан декларация ылыммыт күнүн иннинэ тахсыбыт буолан, тоҕус сыллаах историялаах суверенитет туһунан матырыйааллар үгүстэр. Бастатан туран, редактор Константин Федоров аан тылыгар бу тиэмэни үгүстүк таарыйбыт.  “Суверенитет: көҥүлү уонна эппиэтинэһи тэҥник дьүөрэлээһин”  диэн төбөлөөх ыстатыйатыгар кини суруйар: “Ил Түмэн” хаһыат маҥнайгы нүөмэрэ Саха Республикатын Суверенитетын күнүгэр сөп түбэһиннэриллибитэ эмиэ ураты ис хоһоонноох. Биһиги иннибитигэр – тоҕус сыл анараа өттүгэр саҕаламмыт республикабыт саҥа историята. Биһиги кинини учебнигынан буолбакка, эппитинэн-хааммытынан билэн кэллибит. Ол аата бу – биһиги баайбыт, биһиги олохпут историята…”

Хаһыат тохсус балаһатыгар киһини умсугутар, толкуйдатар олус үчүгэй матырыйааллар тахсыбыттар. Суверенитет олох-дьаһах, үлэ-хамнас араас эйгэлэригэр хайдах киирбитин, сабыдыаллаабытын туһунан анал рубриканы саҕалаабыттар. Бастакынан, культура салаатыгар хайдах дьайбытын икки тэрилтэттэн холобур ылбыттар. Культура уонна искусство колледжын аанын сэгэппиттэр. Колледж директора Аграфена Дмитриевна Макарова корреспондент боппуруостарыгар хоруйдаа­быт. “Биһиги суверенитет оҕолоро буоллахпыт, үлэбит ис хоһооно бүтүннүү уларыйда.Биһиги культура үлэһиттэрин тэҥэ искусство үлэһиттэрин бэлэмниир кыахтанныбыт. Актерскай студияны аһан, оҕолорбут ситиһиилээхтик үөрэнэн республика араас театрдарыгар үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Биир оҕобут Россия Государственнай бириэмийэтин лауреата буолла. Маннык түгэн Россия үрдүнэн тарбахха баттанар буолуохтаах. Урут ыччаттарбыт “Щепкиҥҥэ” эрэ баран үөрэнэр этилэр. Бүгүн биһиги бэйэбит артистарбыт киин куораттар артистарынааҕар куһаҕана, итэҕэһэ суох үөрэтэллэрин дакаастаатылар… Суверенитет ылыллан төрүт культураны сайыннарыы, төрөөбүт тылы туттуу соруктара турбуттара”, — диэн Аграфена Макарова санаатын эппит.

Оттон Дьокуускай куорат культураҕа, туризмҥа управлениетын начальнига Антонида Николаевна Корякина санааларын истибиттэр. Корреспондент Альберт Степанов: “Антонида Николаевна, “мин сахабын” диэн өйдөбүлтэн ураты дьон-сэргэ санаатыгар туох эмэ уларыйыы баар дуо?”, — диэн ыйытыытыгар хоруйдаабыт: “Биир үксүн улуустан кэлбит дьоҥҥо “мин сахабын” диэн куоһур туттуу баар буолааччы. Ити сыыһа. Тоҕо диэтэххэ, биһиги республикабытыгар  элбэх араас омуктар олороллор, кинилэргэ эмиэ ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыахтаахпыт. Хаһан баҕарар сомоҕолоһуу баар буолуохтаах. “Мин эрэ” диэн өйдөбүлү киэр кыйдыахха”. Маны таһынан Антонида Корякина суверенитет ылыллыбытын кэнниттэн сэргэх саҥа сокуоннар, акталар тахсыбыттарын, холобур, библиотекаҕа, туризмҥа сыһыаннаах сокуоннар тахсыбыттарыгар тохтообут уонна культураны, фольклору сайыннарыыга туһуламмыт интэриэһинэй докумуоннар тахсыбыттарын бэлиэтээбит.

Суверенитекка анаммыт экспресс-интервьюга элбэх киһи кыттыбыт. Хаһыат корреспонденнара суверенитет эн олоххор туох уларыйыыны киллэрдэ диэн ыйыппыттар. Юстиция старшай советнига В.П. Багынанов: “Автономнай республика эрдэхпитинэ олохтоох былаас ылыммыт сокуоннара РСФСР сокуоннарыттан биир да тылынан туоруо суохтаахтара. Билигин Ил Түмэн бэйэтэ сокуон ылынар уонна ол сокуон олоххо киириитин хонтуруоллуур бырааптаах”, — диэбит. Маны таһынан биэнсийэлээхтэр, ыччаттар, сулууспалаахтар, өҥөнү оҥорор салаа үлэһиттэрэ экспресс-интервьюга кыттыбыттар. “Тутуу бөҕөтө барар, аҕыйах сылынан олохпут көнүө”, “саха тыла государственнай буолбутун бэлиэтиибин”, “Суверенитет ылыллан Музыка үрдүкү оскуолата, “Туймаада” стадион, Медицинскэй киин тутулуннулар”, “Хотугу улуус оскуолаларыгар компьютернай кылаастар тэрилиннилэр, интернеккэ холбоннубут”, “Суверенитет олохпутугар дириҥник иҥэ, тиһэҕэр тиийэ илик”, “Мин санаабар, олох таһыма таҥнары барда, харчы биэрбэттэр, сыана күнтэн-күн үрдүү турар”, “Кэлэр үйэ үрдүк интеллектуальнай сайдыылаах киһи үйэтэ буолуоҕа”… диэн санаалар иһиллибиттэр.

* * *

Бу курдук бастакы нүөмэр, ол кэм тыынын илдьэ сылдьарынан, олус интэриэһинэй, баай ис хоһоонноох матырыйааллаах тахсыбыт. Биһиги бу аҕыйах матырыйаалларга тохтоон аастыбыт. 20 сыл анараа өттүгэр биһиги коллегаларбыт сүрэхтэрин сылааһын ууран туран оҥорбут бастакы нүөмэрдэрин өссө да арыйан көрүөхпүт… Оттон оччотооҕу редактор Константин Федоров аан тылыгар бу курдук кэскиллээхтик эппитин аҕалабыт: “Коллегаларым, мин курдук, ааҕааччылар киэҥ эйгэлэригэр быраапка олоҕурбут обществоҕа олорорго көдьүүстээх, саҥалыы өйүнэн-санаанан салайтарар хаһыаты оҥорор баҕалаахтар. Мин уонна хаһыаты тэрийэн таһаарааччылар төрөппүт оҕолорун атахтарыгар бигэтик туруоралларыгар туох кыаллары барытын оҥорорбутугар саарбахтаабаппын”…

Сардаана КУЗЬМИНА.