Гиннес рекордугар киириэхтээх артыыс

 

Ньургун  Боотур уонна  Уот  Уһутаакы

 

— Владимир Ильич, хайдах быһыылаахтык эстрадаттан операҕа кэлбиккин кэпсээ эрэ.

— Эдэр да эрдэхпинэ, опера ырыаһыта буолуоххун сөп диэн этэллэрэ. Ол эрээри оччолорго Эдуард Хиль, Муслим Магомаев курдук ырыаһыттары истэн улааппыт киһи, эстрада ырыаһыта буолар баҕалааҕым.

1969 сыллаахха Дьо­куус­кайдааҕы музыкальнай учи­лищеҕа үөрэнэ киирбитим. Ийэбин уонна аҕабын кытта бииргэ артыыстаабыт Петр Алексеевич Кривошапкин кылааһыгар түбэспитим. Кини куоласпын истээт, тута опера ырыаһыта буолаҕын диэбитэ. Биир сыл итиннэ үөрэммитим. 1970 сыллаахха Бүтүн Россиятааҕы эстрада искусствотын айар мастарыскыайыгар сүүмэрдээһин буолар сураҕын истэммин, онно үөрэнэ барардыы санаммытым. Онон училищебар, опера ырыаһыта буоларбар ылсан үчүгэйдик дьарыктамматаҕым. Оччолорго 16 саастаах эдэркээн оҕо этим.

Эстрада театрыгар тиийэммин дириэктэр Василий Афанасьевич Босиковы көрүстүм. Кини: «Уһун баттахтаах, бытыктаах Юрий Платонов диэн киһи баар, кинини бул», — диэтэ. Балачча уһуннук кини таба туттарбата. Гастрольга барбыт буолан иһэр. Киһи эрэ буоллар, биирдэ таба туттум (күлэр). «Давай послушаем», — диэн буолла. Хоско киллэрэн ыллатта. Мин оҥостон-оҥостон бараммын, туруоруллубут (поставленнай) баҕайы куоласпынан ыллаан киирэн бардым. Киһим тута тохтотто уонна эстрадаҕа итинник ыллаабаттар, саҥарарыҥ курдук «Катюша» ырыаны ыллаа диэтэ. Куонкуруска эмиэ итинник ыллаар диэн сүбэлээтэ. Онон Москваҕа мастарыскыайга үөрэнэн, оҕо эрдэхпиттэн иитиэхтии сылдьыбыт эстрада ырыаһыта буолар ырам туолбута.

Онтон Былатыан Ойуунускай төрөөбүтэ 100 сылыгар култуура миниистирэ Андрей Борисов «Ньургун Боотур» операны туруорар буолла. Кини кабинетыгар көтөн түстүм: «Аҕам Илья Перевалов ыллаабыт партиятын Ньургун Боотуру толоруохпун баҕарабын», — диэтим. Киһим өрө көрө түстэ. «Бээрэ, эстрада, классика, опера…», — диэмэхтээтэ. Киниэхэ саҥа, сонун наадатын өйдүүрүм. Оччолорго 40-лаах этим. Андрей Саввич Уот Уһутаакы партиятын толоруоҥ этэ диэбитэ. Уот Уһутаакы мээнэ ханньараҥнаабыт-мунньараҥнаабыт абааһы уола буолбатах, кини аллараа дойду муҥур тойоно, полководеһа (күлэр). Онон 1993 сыллаахха «Ньургун Боотур» бастакы премьератыгар Иван Степанов Ньургун Боотур партиятын толорбута. Оттон иккис премьераҕа мин ыллаабытым. Итинник эстрадаттан операҕа кэлбит остуоруйалаахпын. Прокопий Неустроев «Ньургун Боотуру» туруоруутугар Уот Уһутаакы партиятын толорбутум. Үйэ аҥаара буолан баран, Москваҕа аҕам ыллаабыт сыанатыгар ити партияны ыллаабытым.

Опера уонна балет театрыгар Юдашкин диэн дирижер баара. Кини: «Борис Годуновка» Варлаам партиятын толор, итини ыллаатаххына, кыайдаххына, опера аартыгын арыйыаҥ», — диэбитэ. Варлаамы толорбуппар дирижерум кэлэн илиитин ууммута: «Всё, Владимир, теперь в опере все дороги открыты для тебя», — диэбитэ. Дьиҥэ, мин, ханнык да классическай оскуоланы ааспатах киһи, операҕа итинник сүрэхтэниини ааспытым.

Маны таһынан идэтийбит артыыстар хайдах ыллыылларын, партияларын толороллорун истэммин, кэтээн көрөммүн элбэххэ үөрэммитим.

— Аҕаҕын өйдүүгүн дуу?

— Ийэм уонна аҕам иккиэн ырыаһыттар этэ. Кистэл буолбатах, дьонум эрдэ арахсыбыттара. Биэс саастаахпар аҕам дьиэбитигэр кэлэ сылдьыбытын, түһэҕэр көтөҕөн олорбутун уонна кулуупка илдьэ барбытын үдүк-бадык өйдүүбүн.

 

«Түүл»  уонна  «Сулустар»

 

— Эн бэлэм ырыалары эрэ толорбоккун, ырыа матыыптарын айаҕын. Бастакы ырыаҕын хайдах айбыккыный?

— 1976 сыллаахха Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр сулууспалыы барбытым. Онно сырыттахпына, эдьиийим Агафья хаһыаттары ыыталыыра. «Эдэр коммунист» хаһыакка Чурапчы поэта Феоктист Софронов уонна Өлүөхүмэ ааптара Вениамин Миронов хоһоонноро бааллара. Төрөөбүт-үөскээбит дойдубун ахта, туоххаһыйа сылдьар эдэркээн киһи кинилэр айымньыларынан «Түүл» уонна «Сулустар» диэн аан бастакы ырыаларым матыыптарын айбытым. 1978 сыллаахха сулууспалаан бүтэн, дойдубар Уус-Алдан улууһун Кэптэнитигэр тиийэн сынньана олордохпуна, Юрий Платоновтаах гастроллуу сылдьан, биһиэхэ тиийэн кэллилэр. Онно ити айбыт ырыаларбын иһитиннэрдим.

Дьонум утары этиттэрэр бокуойа суох оптуобуска олортулар да, Дүпсүнүнэн эҥин гастрольга илдьэ бардылар. Юрий Егорович Дьокуускайга эстрада театрыгар: «Владимир Заболоцкай армияттан сулууспалаан кэлбит, биһиги кинини гастрольга илдьэ бардыбыт, бу күнтэн үлэҕэ тахсыбытын туһунан бирикээстэ таһаарыҥ», — диэн төлөпүөннээтэ. Онон эстрада театрыгар үлэҕэ киириим букатын судургу (күлэр). Баҕар, атын хайысханан үлэлиэм-хамсыам эбитэ буолуо.

Ол эрээри, мин саныахпар, ырыа абылаҥар ылларбыт киһи атыҥҥа ханна да кыайан халыйбат, атын хайысханы тутуспат. Ырыа киһини бэйэтигэр тардар дьикти күүстээх. Ыллыаххын, айыаххын-тутуоххун эрэ баҕараҕын. Ыллаабыт киһи ыллыы турар. Искусство диэн киһини бэйэтигэр туспа тардар абылаҥнаах. Өр кэм устата ыллаабатаххына, туох эрэ тиийбэт курдук буолар.

— Владимир Ильич, айбыт ырыаларгыттан саамай табыллыбыттарынан ханныктары ааттаталыаҥ этэй?

— Ити бастакы «Түүл» уонна «Сулустар» ырыаларым дии саныыбын. Бу ырыалары таһынан Момскай тылларыгар «Һээдьэ» уонна Кэбээйи Мукучутуттан сылдьар Василий Григорьев хоһоонугар «Дьоллоох буолууй» ырыаларбын табыллыбыттарынан ааттыыбын.

— Оттон сыанаҕа аан бастаан хайдах тахсыбыккыный?

— Төрөөбүт-үөскээбит Кэптэним аттыгар Даалы диэн учаастак баар. Онно саҥа кулууп дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Ийэбин батыһаммын, Даалыга тиийбитим. Онно: «Бу уол ийэтин курдук ырыаһыт буолуо», — диэннэр өмүтүннэрэн, сыанаҕа таһааран турардаахтар. Эдьиийим үөрэппитэ буолуо, сахалыы уонна нууччалыы пионерскай ырыалары баян эҥин доҕуһуола суох аан бастаан ыллаабыппын бу баар курдук өйдүүбүн. Билигин биирдэ эмэ Даалыга таарыйдахпына, ону санааччыбын.

 

«Мин саныахпар, ырыа абылаҥар ылларбыт киһи атыҥҥа ханна да кыайан халыйбат, атын хайысханы тутуспат. Ырыа киһини бэйэтигэр тардар дьикти күүстээх. Ыллыаххын, айыаххын-тутуоххун эрэ баҕараҕын. Ыллаабыт киһи ыллыы турар. Искусство диэн киһини бэйэтигэр туспа тардар абылаҥнаах».

 

 

Ырыаһыт  уонна шоу-бизнес

 

— Оччолорго эһиги ыллыыргытыгар артыыстар аҕыйах буолаҥҥыт, билиҥҥи курдук күрэстэһии, конкуренция суох буоллаҕа. Дьиҥэр, конкуренция диэн сайдыы суола буоллаҕа…

— Оннук. Билиҥҥи ырыа­һыттарга үүнэллэригэр-сайдал­ларыгар, этэргэ дылы, аан аһаҕас. Араас куонкурустар да элбэхтэр.  

— Кистэл буолбатах, билиҥҥи ырыаһыттары үгүстэр үпкэ-харчыга охтубуттар диэн этэллэр. Биир мындыр киһибит «Талаан харчыга атыыланнаҕына, талаана кэхтэр» диэн этэн турардаах. Эн манна тугу этиэҥ этэй?

— Ырыаһыт фонограмматын оҥотторуута, көстүүмүн тиктэриитэ, айар киэһэтин тэрийиитэ үгүс үбү-харчыны эрэйэллэр. Аны артыыһыҥ хамнаһа кыра. Онон ырыаһыттар үп-харчы өлөрө сатыыллар. Иирэ байан олорор артыыс, ырыаһыт суох (күлэр). Маны таһынан кэм уларыйда. Итиннэ ырыынак сыһыаннаһыыларыгар олорорбут эмиэ дьайар.

Биллэн турар, биһиги үгэннээн ыллыы-туойа сырыттахпытына, шоу-бизнес диэн суоҕа. Мин аан бастаан тыа хаһаайыстыбатын министерствота ыыппыт тэрээһинигэр ыллаабыппар, харчылаах кэмбиэр туттарбыттарыгар соһуйуу-өмүрүү бөҕө буолбуппун өйдүүбүн. Ол харчыбын таксига төлөөн, дойдубар тахсыбытым.

Билигин ырыаһыкка, артыыстарга сибэкки биэрии култуурата тэнийбитин иһин, биһиги саҕана эмиэ итинник диэн суоҕа. Оччолорго биир эмэ киһи сибэкки биэрдэҕинэ, күлүү гыныах этилэр. Аан бастакы сибэккибин Магадаҥҥа кэнсиэрдии сылдьан, бэлэхтэтэн турардаахпын. Онуоха соһуйуу-өмүрүү бөҕө буолбуппун бу баар курдук саныыбын. Онно олорор нууччалар сайдыылаах буоллахтара.

— Владимир Ильич, билиҥҥи саха эстрадата хайдах таһымҥа сылдьар дии саныыгыный?

— Мин саныахпар, үрдүк таһымҥа сылдьар. Билиҥҥи ыччат бары хайысханан: поп, рок, джаз, блюз, о.д.а. сахалыы, нууччалыы, араас омук тылларынан ыллыыллар. Оттон биһиги үксүн сахалыы эрэ ырыалары толорорбут. Ол гынан баран киин сирдэргэ тиийэннэр, ырыа куонкурстарыгар кыттыа этилэр.

— Оттон ырыаһыттартан кими чорботон бэлиэтиэҥ этэй?

— Билиҥҥи эстрада ырыаһыттарыттан Алексей Егоровы — Өркөнү чорбото тутабын. Үбүлүөйдээх да кэнсиэрбэр ити туһунан бар дьонум ортотугар этэн турабын. Олох ураты куоластаах, киэҥ диапазоннаах ырыаһыт. Киин сиргэ тиийэн ыллаатаҕына, кими баҕарар интэриэһиргэтиэн сөп. Төрөппүттэрэ Екатерина уонна Алексей Егоровтар Юрмалаҕа тиийэ ыллаабыт-туойбут дьон. Кинилэр суолларын-иистэрин батыһыахтааҕа. Салайар үлэҕэ баран хаалла.

— Преподавателлии сылдьыбыккын билэбин. Ырыаҕа уһуйбут оҕолоруҥ кимнээх буолалларый?

— Билигин биллэр-көстөр ырыаһыттар Байбал Сэмэнэп, Баһылай Еремеев, Прокопий Федоров, уо.д.а. буолаллар.

 

Алгыс  уонна ыһыах

 

— Владимир Ильич, аны эн ыллыырыҥ, ырыа матыыптарын айарыҥ таһынан алгыстыыгын. Ити дьоҕуруҥ хайдах уһуктубутай?

— Сааһыран, түспэтийэн бараммын, алгыс оҥоруох баҕа санаам уһуктубута. Бастаан утаа бэйэбиттэн аҕа саастаах дьону кыайан алҕаабат этим. Туох эрэ мэһэй баара.

Онтон биир ыһыахха эстрада театрын режиссера Уйбаан Бурцев алгыста түһэр диэн, этэргэ дылы, ууга-уокка түһэрдэ. Анал таҥас эҥин аҕалбыт. Ол курдук, аан бастаан улахан тэрээһиҥҥэ алгыс оҥорон турабын. Уйбааным хайҕаата, ити дьоҕургун сайыннар диэн эттэ. Ити кэнниттэн улахан ыһыахтарга алгыс оҥорор буолбутум.

— Алгыс  тылларын өйгүттэн этэҕин дуу, эбэтэр бэлэми ааҕа­ҕын дуу?

— Алгыс тутула биир. Онно бэйэҥ өйгөр киирбит тыллары кыбытаҕын, эбэн биэрэҕин. Төһө да элбэх киһи мустубут ыһыаҕа буоллун, чуумпуга алгыыр үчүгэй. Алгыска киһи бэйэтэ киирэр. Үөрэтиллибэт, уһуйуллубат. Сорох эдэр оҕолор малааһыҥҥа баран эрэбит, алгыста суруйан биэр эрэ дэһээччилэр. Кумааҕылаах туран, алгыыр табыллыбата буолуо ээ дии санааччыбын.

Араас түгэннэргэ түбэһээч­чибин. Биир дьон оҕолорун сыбаайбатыгар алгыстата ыҥырбыттара. Онно төрүт култуураны университекка үөрэтэр преподаватель дьахтар: «Уруу тэрийэр оҕолору билэҕин дуо?» — диэн ыйытта. «Билбэппин», — диэн хоруйдаатым. «Тыый, билбэт эрээригин хайдах алҕаары гынаҕын?» — диэтэ. «Ыһыахтарга хастыы эмэ сүүс киһи мустубутун, барыларын билбэппин ээ. Онно алгыстыыбын дии», — диэн хардардым. Онтон дьахтарым, дьэ, сөпсөстө.

«Биллэн турар, биһиги үгэннээн ыллыы-туойа сырыттахпытына, шоу-бизнес диэн суоҕа. Мин аан бастаан тыа хаһаайыстыбатын министерствота ыыппыт тэрээһинигэр ыллаабыппар, харчылаах кэмбиэр туттарбыттарыгар соһуйуу-өмүрүү бөҕө буолбуппун өйдүүбүн».

 

Политика  уонна култуура

 

— Владимир Ильич, биллэрин курдук, артыыстар политикаттан туора турбаккыт. Араас таһымнаах быыбар хампаанньаларыгар актыыбынай кыттыыны ылаҕыт.

— Кырдьык, артыыстар араас таһымнаах быыбардарга үгүстүк кыттыыны ылабыт. Биир бэйэм, бастатан туран, политик патриотическай хаачыстыбаларын, төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр, норуотугар төһө бэриниилээҕин көрөбүн. «Маны туттарыам, итини оҥоруом» диэн кураанах куолуларынан салайтарбаппын. Үүнүүнү-сайдыыны көрөбүн.

— Быыбардааччы быһыы­тынан өрөспүүбүлүкэ парламенын бэһис ыҥырыытын үлэтин-хамнаһын хайдах сыаналыаҥ этэй?

— Быыбардааччы буоларым быһыытынан, Ил Түмэн ыытар үлэтин-хамнаһын кэтээн көрөбүн уонна дьоһуннаах үлэ барарын бэлиэтиибин. Ол курдук, парламентарийдар сокуоннары ылыныыга федеральнай киини кытта ыкса ситимнээхтик үлэлииллэрин билэбин. Биллэр-көстөр общественнай-политическай деятеллэрбитин, бэлиэ история дааталарын, улуу эпоспытын — олоҥхону үйэтитиигэ улахан үлэ ыытылынна.

Кистэл буолбатах, ааспыт Ил Түмэн быыбарыгар билигин өрөспүүбүлүкэ парламенын салайан олорор биир дойдулаахпын Александр Николаевич Жиркову өйөөбүтүм уонна ол өйөөбүппүттэн кэмсиммэппин. Александр Николаевич өрөспүүбүлүкэтин, норуотун туһугар ис сүрэҕиттэн дириҥ хорутуулаахтык үлэлиир политиктарбытыттан биирдэстэрэ.

— Владимир Ильич, биллэрин курдук, бу күһүн Ил Түмэн быыбара буолаары турар. Өрөспүүбүлүкэ ытыктанар олохтооҕо, аҕам саастаах быыбардааччы быһыытынан, дьоҥҥор-сэргэҕэр тугу сүбэлиэҥ-амалыаҥ этэй?

— Үүнүүнү-сайдыыны, итини таһынан, быһаарыылаах, уустук кэмнэр үүнэр түгэннэригэр дойдутун, дьонун-сэргэтин тустарыгар тугун да кэрэйбэккэ үлэлиир-хамсыыр, көмүскүүр дьону өрөспүүбүлүкэбит парламеныгар норуот депутаттарынан талыахтаахпыт дии саныыбын. Үгүстүк эдэрдэри депутатынан талыахтаахпыт диэн этэллэрин истэбин. Баай уопут, идэтийии үлэ хайа да хайысхатыгар мэһэйдээбэт.  Онон быыбардааччылар таба өйдөөннөр, Ил Түмэн кэлэр ыҥырыытыгар уопуттаах депутаттарбытын талыахтара диэн эрэнэбин.

Маны таһынан ыытыллыбыт үлэлэри сыныйан көрүөхтээхпит. Ким эрэ үлэтин түмүгэ көстөр, ким эрэ киэнэ кураанах буолуон сөп. Быыбардааччылар ону таба сыаналыахтаахпыт. Таһаарыылаахтык үлэлиир-хамсыыр эдэр дьон эмиэ наадалар. Кинилэр уопуттаах парламентарийдартан үгүскэ үөрэнэннэр, олору солбуйар дьон үүнэн тахсыа этилэр. Кыраайыттан кыраайыгар охтубакка, ортотун тутуһуохтаахпыт. Депутат олох-дьаһах бары хайысхатыгар быһаарсар, эргиччи сайдыылаах, дэгиттэр киһи буолуохтаах.

— Норуот духуобунай лидергэ наадыйар дии санаабаккын дуо?

— Саха норуота култуураҕа, духуобунаска чугас норуот. Онон итиннэ бас-көс киһиэхэ, лидергэ наадыйар. Дьон-сэргэ духуобунай лидергэ наадыйарын өрөспүүбүлүкэбит бастакы Президенин Михаил Ефимович Николаев 80 сааһын туолар үбүлүөйүгэр билбиппит.

 

Булт  уонна дьиэ  кэргэн

 

— Владимир Ильич, бултуургун төһө сөбүлүүгүнүй?

— Айылҕаҕа сылдьарбын, бултуурбун-алтыырбын олус диэн сөбүлүүбүн. Сааһыран баран улахан булка сылдьар буоллум.

— Ааҕааччыларга дьиэ кэргэниҥ туһунан кылгастык билиһиннэр эрэ.

— Олоҕум аргыһа Маргарита Кэбээйи улууһун Мукучутуттан төрүттээх. Страховой хампаанньаҕа дириэктэринэн үлэлиир. Оҕолорбут Сулустааннаах Кыыдаана — иккиэн ыаллар.

Сахаҕа 3 сыыппара ураты ытык суолталаах. Дэлэҕэ даҕаны Былатыан Ойуунускай «Үс саха төрүөҕэр, үөрүүлээх күнүгэр» диэн хоһоон айыа дуо? Үс саха — Роман Дмитриев, Павел Пинигин, Александр Иванов олимпиадаҕа ситиһиилэммиттэрэ. Үс саха — Раиса Захарова, Алексей Егоров уонна мин биир күн Саха Өрөспүүбүлүкэтин народнай артыыстара буолбуппут. Оттон кэргэммин Ританы үһүс көрсүһүүбэр ыал буолуохха диэн этии оҥорбутум.

Кини ахсыска үөрэнэ сырыт­таҕына, Мукучуга гастроллуу сылдьыбыппыт. Дневнигэр Владимир Заболоцкай диэн үчүгэй баҕайытык ыллыыр эдэр ырыаһыт баар эбит диэн суруйбута билигин да сылдьар. Онтон армияттан кэлэн баран, Наталья Трапезниковалааҕы кытта гастроллуу эмиэ итиннэ тиийбиппит. Москваҕа үрдүк үөрэххэ киирбит кыыһы, Ритабын, кытта танцыга бииргэ үҥкүүлээбиппит. Ол эрээри салгыы сибээстэспэтэхпит. Рита үөрэҕин бүтэрэн баран, Дьокуускайга кэлбитин кэннэ, уолаттар кинилэргэ ыалдьыттаа­быттар этэ. Миэхэ эйигин билэр бааһынай кыыһа баар диэбиттэрэ уонна илдьэ барбыттара. Ити үһүс көрсүһүүбүт сүрэхпитигэр төлөннөөх тапталы сахпыта.

— Владимир Ильич, кэп­сээниҥ иһин махтанабын.