Хорсун быһыы өйдөбүлэ күүс эбэр

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыгын аатыттан Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, өрөспүүбүлүкэҕэ гражданнары патриоттуу тыыҥҥа иитиигэ Сүрүннүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев тыл эттэ уонна наҕараадалары туттарда.
“Биһиги бу күн Россия интэриэстэрин урут да көмүскээбит, билигин да көмүскүүр бары дьону чиэстиибит. Аҕа дойдуну көмүскээччилэр хорсун быһыылара – бу история улахан уонна улуу кырдьыга, бу байыаннай идэҕэ олоҕун аныыр ыччаты иитии оскуолата, хас биирдии чиэһинэй киһиэхэ уонна гражданиҥҥа Ийэ дойдуну таптааһын дьайыылаах бастыҥ холобура”, — диэн бэлиэтээтэ Михаил Гуляев. Кини салгыы аныгы ыччат патриоттуу иитиигэ улахан интэриэстээҕин уонна бу эйгэҕэ суолталаах тэрээһиннэри көҕүлүүрүн, бүгүҥҥү күҥҥэ кинилэр буойун иэһин чиэстээхтик толороллорун бэлиэтээтэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков Саха сирин парламенын уонна тус бэйэтин аатыттан саалаҕа мустубут дьону бу суолталаах үс бэлиэ түгэнинэн эҕэрдэлээтэ.
Кини этиитин саҕалыырыгар дойдубут модун тирэҕинэн аҕа көлүөнэ, өбүгэлэрбит хорсун быһыылара, бойобуой албан ааттара буолбутун, биһигини барыбытын ити өйдөбүл уонна киэн туттуу түмэллэр диэн бэлиэтээтэ.
“Дойдубут бөҕө тирэхтээх буоларын туһугар аҕа көлүөнэ хорсун быһыыта төһүү күүс буолбута. Бүгүн биһиги хас да түгэни бэлиэтиибит. Сүүс сыл анараа өттүгэр эдэр сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэ омук интервеннэрин кытары киирсиигэ кыайыылаах-хотуулаах күннэригэр үлэһит-бааһынай Кыһыл Армиятын тэрийбитэ. Үгүс сылларга бу күн Сэбиэскэй Армия уонна Байыаннай-Муора флотун күнүнэн бэлиэтэнэн кэллэ. Билиҥҥинэн олунньу 23 күнэ – Аҕа дойдуну көмүскээччи күнэ. Кэм-кэрдии ааһан истэҕин ахсын, төһө да уопсастыбаннай-экэнэмиичэскэй тутул уларыйдар, Аҕа дойдубут модун күүһүн уонна көмүскэнэр кыаҕын бөҕөргөтүү биһиги хас биирдиибит уонна бүтүн судаарыстыба ытык иэһэ буолар”.
Александр Жирков бу күн, 75 сыллааҕыта историяҕа киирбит Ильмень күөлгэ кыргыһыыга 19-с туспа хайыһар биригээдэтигэр 597 Саха сирин олохтооҕо кыттыбытын, кинилэртэн үгүстэрэ хорсун быһыы холобурун көрдөрөн охтубуттарын санатта.
“Бүгүн биһиги Ильмень күөлгэ буолбут кыргыһыы 75 сылын бэлиэтиибит. Бу күн кэриэстэбил уонна кутурҕан, буойун албан аатын күнэ буолар. Биһигини кытта бииргэ бу бэлиэ күнү ыраах Новгородка, Старай Русса куоракка бэлиэтииллэр. 1969 сыл сааһыгар Илин Сибиир муоратын соҕуруулуу-арҕаа өттүнээҕи хомоҕо Уомуллаах тамахха үс миэтэрэлээх 68 кг ыйааһыннаах сэлии муоһа көстүбүтүн бүгүн манна баар ветераннар өйдүүргүт буолуо. Айылҕаттан айдарыылаах талааннаах скульптор, худуоһунньук Аким Бурцев Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар Ильмень күөлгэ буолбут кыргыһыы түгэнин бу сэлии муоһун устатын тухары кыһан, ойуулаан, тилиннэрэн көрдөрбүтэ. Саха худуоһунньуга ойуулаабыт бу ураты айымньыта – сэлии муоһа 1970 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын көҕүлээһининэн Новгород музей-заповеднигар бэлэхтэниллибитэ. Манна Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар уһун унньуктаах, биир саамай хаан тохтуулаах улахан кыргыһыы буолбута. Старай Русса оройуона 1943 сыл олунньутааҕы кыргыһыы кэнниттэн биир сыл буолан баран босхоломмута. Ильмень кыргыһыытын 75 сылыгар, 2018 сыл олунньу 18 күнүгэр Новгород музей-заповеднигын фондатыттан Старай Русса куоракка Хотугулуу-Арҕааҥҥы фронт бойобуой албан аатын музейыгар саха маастара Аким Акимович Бурцев оҥорбут «Ытык Ильмень» композицията бэрилиннэ уонна бу музейга сүрүн экспонат быһыытынан туруорулунна.
Быйыл биһиги өссө биир бэлиэ түгэни бэлиэтиибит. Лоп курдук үйэ аҥаарын анараа өттүгэр, 1968 сыллаахха, саха историга Дмитрий Дмитриевич Петров архыып матырыйаалларыгар олоҕуран «Сахалар Ильмень күөл кыргыһыытыгар» диэн кинигэни суруйан, Аҕа дойду Улуу сэриитин биир иэдээннээх историятын ааҕааччыга бастакынан арыйбыта. Дмитрий Петров уонна буойун-суруйааччы Сергей Васильев-Борогонскай Ильмень күөлгэ сырдык тыыннара быстыбыт саха саллааттарыгар аналлаах бастакы пааматынньыгы туруорууну көҕүлээччилэринэн буолбуттара. Бу пааматынньык ньиэмэс халабырдьыттарыттан Старай Русса оройуонун босхолооһуҥҥа өлбүт Саха сирин буойуннарыгар анаан Новгород сиригэр, Ретле дэриэбинэҕэ Ильмень күөл үрдүгэр оруобуна 50 сыл анараа өттүгэр, 1968 сыллаахха турбута уонна саҥардыллыбыта. Пааматынньыгы Саха Өрөспүүбүлүкэтин Санкт-Петербурдааҕы бэрэстэбиитэлистибэтэ көрөр-харайар. Биһиги Ийэ дойдуларын туһугар олохторун толук уурбут буойуттарбыт кэриэстэрин ытыктыыбыт. Ол биһигини сомоҕолуур, күүһүрдэр, эр санааланыыга холобур буолар”, — диэн история түгэннэригэр тохтоото.
Этиитин түмүктүүрүгэр спикер: “Өрөс­пүүбүлүкэ парламенын аатыттан эһигини барыгытын Аҕа дойдубут историятыгар киирбит бэлиэ түгэннэринэн эҕэрдэлиибин. Ытыктабыллаах бэтэрээннэр, эһиэхэ доруобуйаны, уһун, эйэлээх олоҕу, ыраас халлааны баҕарабын. Дойдубут биир сомоҕо буолан бөҕөргүүрүн туһугар бары бүттүүн түмсүүлээхтик олоруоҕуҥ, үлэлиэҕиҥ!” — диэтэ.
Ити кэннэ Александр Жирков СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) наҕараадаларын Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕар, Аҕа дойду сэриитин II истиэпэннээх уордьанын, «Хорсунун иһин», «Германияны кыайыы иһин», «Японияны кыайыы иһин» мэтээллэр кавалердарыгар, Россия, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бочуоттаах ветераныгар, Дьокуускай куорат бочуоттаах ытык киһитигэр, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитигэр Михаил Поповка, СӨ байыаннай комиссариатын финансовай-экономическай отделениетын начальнигын солбуйааччы Ульяна Радукаҥҥа, прапорщик, 14129 байыаннай чаас кээмэйдиир пуунун электро-механическай отделениетын начальнига Петр Пещеровка туттарда.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин байыаннай комиссара Демир-оол Артына Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыһыл Армия суолталаах оруолун бэлиэтээтэ. Кини Иккис аан дойду сэриитин уонна аныгы кэмҥэ бойобуой дьайыылар кыттыылаахтарын Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүнэн эҕэрдэлээтэ, кытаанах доруобуйаны уонна дьолу баҕарда. «Эр санаалаах, тулуурдаах уонна идэҕэ бэриниилээх буолуу өрүү даҕаны саха буойуннарын ураты бэлиэтинэн буолара. Кинилэр холобурдарыгар бүгүн эдэр көлүөнэ иитиллиэхтээх», — диэтэ кини.
Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа Ми­хаил Дмитриевич Попов ыччакка туһаайан: «Историяны үөрэтиҥ, Ийэ дойдугутун таптааҥ, сэрии дьоруойдарын кэриэһин ытыктааҥ», — диэтэ.