Хоту дойду дьонун сиэринэн олох кыһалҕаларын саҥата суох быһааран

Орто Халыма баай историялаах, үтүө үлэһит дьоннордоох улуус буолар. Төһө да өрөспүүбүлүкэ кииниттэн ыраах хоту сыттар, билиэт сыанатын балысханын аахсыбакка киин куоракка улахан делегациянан кэлэн бардылар.

Ил Түмэн мунньахтыыр саалатыгар ыраах сиртэн кэлбит хоту дойду дьонун кытта көрсөн, кэпсэтэн, туох кыһалҕалаахтарын сирэй кэпсэтэн биллим.

Березовка  2024  сылга  диэри  көһөр

Анна Волкова, Орто Халыма улууһун бэтэрээннэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, норуот маастара: Бу тэрээһиҥҥэ Березовка делегациятын аатыттан сырыттым. Национальнай художественнай мусуойга нэһилиэкпит историятын көрдөрөр экспонаттары туруоран, киэҥ эйгэҕэ бэйэбит култуурабытын дьон-сэргэ көрүүтүгэр, сыанабылыгар таһааран, улаханнык көнньүөрэн сылдьабыт. Березовка сэлиэнньэтин историята олус баай. Саамай уратыта диэн — биһиги нэһилиэк бэйэтин култууратын ыраастык тутан кэлбитэ историческай суолталаах. Таҥаспытын-саппытын, тылбытын-өспүтүн симэлиппэккэ, баччааҥҥа дылы хайдах баарынан илдьэ кэллибит. Норуоппут маастардарын, уустарбыт оҥоһуктара — история тыын­наах кэрэһиттэрэ буо­лаллар.

Дьокуускайга бу үбүлүөйдээх күннэргэ улахан делегациянан кэлбиппит улахан суолталаах. Олох-дьаһах социальнай боппуруостара биһиэхэ олус сытыытык тураллар. Арктика кэмитиэтигэр, министиэристибэлэргэ уонна парламеҥҥа кэккэ этиилэрдээх кэлбиппит. Холобур, табаҕа биһиэхэ биир казеннай тэрилтэлээхпит сабыллар кутталлаах. Ити кэлиҥҥи сылларга иккилии миэтэрэ халыҥнаах хаар түһэн олус уустук кыстык бүрүүкээн, аны улахан уу кэлэн, олохпутугар-дьаһахпытыгар үгүс күчүмэҕэйдэри көрсөн, табабыт ахсаана лаппа аҕыйаата. Бөһүөлэккэ биир да толору хааччыллыылаах дьиэ диэн суох. Бары оһох оттон олоробут. Балыыһабытыгар суос-соҕотох киһи үлэлиир. Култуурабытыгар эмиэ каадыр тиийбэт. Биллэн турар, ыраах сиргэ олорорбут улахан харгыс буолар. Тырааныспар тиийбэтэ, суол-иис суоҕа уустуктары үөскэтэр.

Березовканы көһөрүү боп­пуруоһа оннуттан хамсаан эрэрэ үөрдэр. 2024 сылга диэри бүтүннүү көһөрөргө диэн былаан турда. Манна баара-суоҕа 370 киһи олорор. Эбээн норуота төһө да аҕыйах ахсааннаах буоллар бэйэтин култууратын, төрдүн-ууһун, тылын өрө тутара суолтата улахан.

Биһиги нэһилиэк бэйэтин култууратын ыраастык тутан кэлбитэ исто­рическай суолталаах. Таҥаспытын-саппытын, тылбытын-өспүтүн симэлиппэккэ, баччааҥҥа дылы хайдах баарынан илдьэ кэллибит. Норуоппут маастардарын, уустарбыт оҥоһуктара — история тыыннаах кэрэһиттэрэ буолаллар

Бу   историческай суолталаах   көрсүһүү

Василий Слепцов, Орто Халыма улууһун I-II ыҥырыылаах дьокутааттарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ (2002-2010), улуус бочуоттаах олохтооҕо: Бу Ил Түмэҥҥэ историческай суолталаах көрсүһүү буолла. Алтыс ыҥырыылаах дьокутааттар үлэ үөһүгэр саҥа эрдинэн эрэр бириэмэлэригэр маннык көрсүһүү тэрийбиттэрэ дьон өйүгэр-санаатыгар үтүө холобур быһыытынан хаалыаҕа. Ил Түмэн биэс сыллаах үлэтигэр саҥа олук ууруо диэн эрэнэбин.

Истиҥ кэпсэтии таҕыста. Делегация састааба парламентарийдары, бырабыыталыстыба чилиэннэрин кытта сирэй көрсөн, туһааннаах боппуруостарга хоруй ыллыбыт. Ыарахан боппуруос олус элбэх, үбү-харчыны эрэйэр сытыы кыһалҕабыт, биллэн турар, үгүс. Ил Түмэн дьокутааттара өрөспүүбүлүкэ сокуоннарыгар тирэҕирэн улууспут олоҕо тупсарыгар олук уураллара улахан суолталаах. Манна бэйэбит дьокутааттарбыт Василий Местников, Любовь Явловская бааллар. Кинилэр урут-уруккаттан эрчимнээх үлэлээх дьон. Бу хоту улуустар дьокутааттара хотугу дьон кыһалҕаларын бары биир сутурук курдук түмсэн, үлэлээн, быһаараллара буоллар, ордук хотуулаах буолуо этэ. Хоту сир дьоно биир усулуобуйаҕа олоробут, кыһалҕабыт атылыы.

Бэйэм Орто Халымаҕа дьокутааттар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ эрдэхпинэ Ил Түмэн V ыҥырыытын дьокутааттарын кытта  сибээспит улахан этэ. Улуус мунньаҕа уонна улуус салалтата кэпсэтэн, Орто Халымаҕа десант тэриллэн кэлбитэ. Уопсайа Ил Түмэнтэн 28 киһи, ол иһигэр 9 кэмитиэт бэрэстэбиитэллэрэ үс күн устата улахан семинар ыыппыттара. Бу улахан историческай суолталаах түгэн. Оннооҕор Сэбиэскэй былаас саҕана САССР Үрдүкү Сэбиэтэ итинник састааптаах делегациянан үлэлээбитэ диэн суоҕа. Ол саҕана үлэлээбиппититтэн киэн туттабыт, өйдүү-саныы сылдьабыт. Онно ылыллыбыт Ил Түмэн уураахтара Бырабыыталыстыбаҕа туһаайыллан, үксэ туолан тураллар.

____________________
Халыманы аан маҥнай Михаил Стадухин, Семён Дежнёв экспедицията арыйбыта. 1643 сыллаахха от ыйын 30 күнүгэр хаһаактар Халыма сиригэр-уотугар үктэнэн, куорат бастакы олугун уурбуттара. 1775-1786 сылларга Орто Халыма куората Орто Халыма комиссариатын киинэ этэ. Ол саҕана Саха уобалаһа Иркутскай губерния састаабар киирэрэ. 1803 с. Орто Халыма куорат аатын сүкпүтэ. 1882 сылтан Халыма уокуругун киининэн ааттаммыта.
Билигин Халыма-Индигиир бөлөх улуустарын киинэ буолар. Улууска бу үбүлүөйдээх даатаҕа сыһыаран куораты тупсарыыга улахан үлэ ыытылынна. Ол курдук, таҥара дьиэтэ, Киин болуоссат, Кыайыы скверэ, култуура уонна сынньалаҥ паарката оҥоһулуннулар, 75 миэстэлээх оҕо саада үлэҕэ киирдэ. Ону ааһан орто оскуола, “Кулума” култуура-сынньалаҥ киинин, оҕо-ыччат спортивнай оскуолатын дьиэлэрэ өрөмүөннэннилэр. Итиэннэ улахан спортивнай комплекс сыбаа­йата турда.
______________________

Ситимнээх үлэнэн  кыаллыаҕа

Пантелеймон Сыроватскай, Орто Халыма улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ: Бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлээбитим номнуо сэттис сыла. Быйыл үбүлүөйбүт чэрчитинэн Дьокуускайга кэлэн, туһааннаах министиэристибэлэргэ, биэдэмистибэлэргэ, араас тэрилтэлэринэн сырыттыбыт. Аны бу парламент иһигэр элбэх боппуруоһу көрдүбүт, быһаартардыбыт, сүбэлэттибит-амалаттыбыт. Кыаллар боппуруостары уталыппакка дьыаланан быһаарар сорук турар. Оттон сорох уустук боппуруостарга сөптөөх сыһыан ирдэнэр. Биир-биир бычыах быһаарбакка, хоту сир кыһалҕатын түмэн, сүрүннээн, ситимнээхтик үлэлээтэххэ кыаллар кыахтаах.

Орто  халымалар ханнык боппуруостары туруорсаллар?

Муниципалитет делегацията Ил Түмэҥҥэ 120 үөрэнээччилээх гимназия, 75 миэстэлээх оҕо саадын, Арҕахтаахха 80 миэстэлээх оскуола, балыыһа тутуутун иккис уочаратын туруоруста.

Манна Ил Түмэн наукаҕа, үөрэхтээ­һиҥҥэ, кул­туураҕа, иһитиннэрэр-көрдөрөр средстволарга уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева чуолаан Арҕахтаах оскуолатын тутуутун бырабыыталыстыбаны кытта тэҥҥэ үбү-харчыны тыырарга үлэлэһиэхпит диэн эрэннэрдэ. Оттон гимназияны типовой бырайыак быһыытынан бэдэрээлинэй реестргэ киллэрэргэ ылсыахха наада диэн иһитиннэрдэ. «75 миэстэлээх оҕо саадын, Үөрэх министиэристибэтин кытта ыкса үлэлэһэн, бу билигин көрүллэр бэдэрээлинэй бырагыраамаҕа 98 миэстэлээх оҕо саадын быһыытынан ыыттаххытына көдьүүстээх буолуо”, — диэн сүбэлээтэ.

Хоту сиргэ тыа хаһаайыс­тыбатын сайыннарыы боппуруостара сытыытык тураллар диэн норуот дьокутаата Андрей Находкин бэйэтин этиитин саҕалаата: “Биллэн турар, киин сиргэ үлэ-хамнас түргэн-тарҕан тэтиминэн барар. Үс төгүл түргэн да диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Онон хоту оройуоҥҥа дьон олохсуйарыгар усулуобуйаны тэрийии, тыа сирин үлэһит дьонун-сэргэтин көмүскүүр бырагыраамаларынан эһиил Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай политикаҕа сис кэмитиэтэ Орто Халымаҕа сирэй тиийиэҕэ. Онно туох кыһалҕа баарын миэстэтигэр көрөн, торумнаан быһаарыахпыт», — диэн эрэннэрдэ.

Норуот дьокутаата Михаил Гуляев: “Арҕахтаах оскуолатын тутуутугар уонна Березовка сэлиэнньэтин көһөрөргө хайаан да үп-харчы, болҕомто көрүллэрэ уолдьаста. Бу боппуруоһу уталыппакка, парламент ааҕыыларыгар киллэриэххэ”,— диэн этии киллэрдэ.

Маны таһынан оройуон киинигэр водозабор тутуута, Ойуһардаах, Эбээх, Сыбаатай нэһилиэктэригэр модульнай дизельнэй электростанция тутуута улахан суолталаах боппуруостар буолаллар. Орто Халыма – Налимскай үрдүк күүрүүлээх уот линиятын, аэропорт, суол-иис, хас да нэһилиэккэ балыыһа өрөмүөнэ оҥоһуллара эмиэ уолдьаспыт.

Ити курдук улуус туруорсар боппуруостарын биир-биир илдьиритиһэн, чопчу быһаарыллар кыахтааҕын миэстэтигэр торумнаан, оттон уһун болдьохтооҕун эбэтэр олох уустугун сурукка тистилэр.

«Манна киирбит боппуруос кыра, улахан диэн арахсыбат. Быһаарыллар кыһалҕалары ситимнээхтик, бырабыыталыстыбаны уонна тустаах биэдэмистибэлэри кытта ыкса үлэлэһэн, син биир кэмигэр быһаарыллар», — диэн вице-спикер Виктор Губарев тэрээһини түмүктээтэ.

Хоту сир кыһалҕатын түмсэн быһаарарга

Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников уонна норуот дьокутаата Любовь Явловская биир дойдулаахтарын дириҥ, баай историялаах Орто Халыма куорат олохтоммута 375 сылынан эҕэрдэлээтилэр.

Бу тэрээһиҥҥэ элбэх этии киирдэ. Ол иһигэр Хоту сир уонна Арктика оройуоннарын дьокутааттарын Ассоциациятын тэрийэргэ диэн этии киирдэ. Бу тоҕоостоох.

Орто Халыма үлэһит, үтүө дьоннордооҕунан, баай история­лааҕынан биллэр. Маны ааһан уустук кэмҥэ түмсэ түһэн, ыараханы тулуурдаахтык аһарар туруу дьонноох улуус. Кэлиҥҥи сыллар олус уустук усулуобуйаҕа аастылар. Кыһынын халыҥ хаар түһэн, сайынын ууга баран, этэргэ дылы, норуот уйанын-хатанын Айылҕа сылтан сыл тургутар курдук. Уу-хаар содула олус улахан. Таба, сүөһү-ас эстэр-быстар куттала үөскээтэ. Онто да суох уустук  олохтоох дьон айманаллара кэмнээх буолуо дуо… Ол да буоллар ыһыктынан кэбиспэккэ, күүстэрин бөрөөн, элбэх үлэни ыыппыттара сөхтөрөр. Бу үбүлүөйдээх тэрээһиннэр эмиэ олус өрө күүрүүлээхтик, түмсүүлээхтик ааспыттара үчүгэй. Норуот түмсүүтүн, сомоҕолоһуутун үтүө холобура буолар.

Хоту, Арктикаҕа сытар улуустарбыт кыһалҕалара элбэх. Ону кинилэр хоту дойду дьонун сиэринэн үгүс саҥата суох тулуйан кэллилэр. Ол быһаарыллыбат диир сыыһа. Киин улуустары кытта тэҥнии тутар эмиэ сыыһа. Усулуобуйата чыҥха атын буоллаҕа. Ол иһин хоту сирбитигэр болҕомто улаатыах тустаах. Хоту сир, Арктика  кыһалҕаларын суулуу туппут сутурук курдук киэҥ далааһыннаахтык быһаарар кэм кэллэ.