Кылгас эрээри күүрээннээх олох

Бу күннэргэ биллиилээх судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй дьиэйэтэл, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, эдэр сааһыгар олохтон барбыт Ньургун Семенович Тимофеев төрөөбүтэ 55 сыла туолуутугар аналлаах өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын мунньаҕа ыытылынна.

Мунньах Ил Түмэн улахан саалатыгар барда. Маннык тэрээһин сокуоннай төрүөттээх: Ньургун Семенович III уонна IV ыҥырыылаах Ил Түмэн норуодунай дьокутаата, III ыҥырыылаах Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ этэ. Өрөспүүбүлүкэ эдэр кэскиллээх салайааччытын бу бэлиэ даататыгар уоп-болдьох тоҕооһуннаран, кини туһунан сиһилии кэпсээннээх кинигэ тахсыбыта, мустубут дьоҥҥо бэртээхэй бэлэҕинэн буолла.

Мунньаҕы Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччы Александр Жирков салайан ыытта. Сааланы толору мустубут дьон ортотугар Ньургун Семенович аймах-билэ чугас дьоно, биир дойдулаахтара намнар, доҕотторо, араас кэмнэрдээҕи дьокутааттар, урукку-хойукку кэллиэгэлэрэ, биир өйдөөх-санаалаах дьонноро бааллар.

Нь.С.Тимофеев, дойдуга олох укулаата тосту уларыйар, өй-санаа араастаан хамсыыр-имсиир, инникигэ эмиэ да элбэҕи, саҥаны эрэннэрэр, ол иһигэр эмиэ да бутуйар-буккуйар, муннарар күүрээннээх кэмнэргэ сиппит-хоппут, олох муоһатын бэйэ илиитигэр ыларга холонор көлүөнэ биир бастыҥ бэрэстэбиитэлэ этэ. Кини онуоха үөрэх, билии-көрүү өттүнэн, салайыы уопутун барбытынан толору бэлэмнээҕэ. Саамай кылаабынайа, киһи киһитин, дьон киһитин быһыытынан үрдүк хаачыстыбалардааҕа. Бу мустууга Нь.С.Тимофеев туһунан ахтыбыттар бары, кини бу хаачыстыбатын ойуччу тутан бэлиэтээтилэр.

Ахтыылартан биллэххэ, кинигэни арыйталаан көрдөххө, акадьыамык В.П.Ларионов бэйэтин тула түмпүт үөрэнээччилэриттэн, биир санаалаахтарыттан, баты­һаач­чыларыттан Ньургун Тимофеев биирдэстэрэ эбит. Өйдөөх киһи бэйэтин тула  эрчимнээх, түөрүйэнэн толору сэбилэниилээх, олоххо доруобай амбициялаах эдэр дьону мунньан, алмаас биисинэһин эйгэтигэр өтөн киирэллэригэр, өрөспүүбүлүкэлэрин сайдыытыгар баһылыыр-көһүлүүр оруолу ылалларыгар такайбыт үрдүк үтүөлээх. Сахаттан соҕотох РНА акадьыамыга В.П.Ларионов, Ньургун Тимофеев курдук киһини соҕотохтуу иитэн таһаарбыта да буоллар, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтигэр үтүөтэ ол онтон кыччаан кэлиэ суох этэ.

I уонна III ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата Анатолий Антонов  90-с сыллар саҥаларыгар  «Туймаада Даймонд» алмааһы кырыылыыр компания, Саха сиринээҕи алмааһынан эргинэр предприятие (ЯПТА) бастаан тэриллиилэрин уонна Ньургун Тимофеев онуоха ылбыт улахан оруолун туһунан ахтыыта мустубут дьону сэргэхситтэ. ЯПТА бастакы дириэктэринэн Нь.С.Тимофеев ананыыта элбэҕи этэр. Алмааһы таҥастааһын, атыылааһын эйгэтигэр дьиҥнээх профессионал эрэ үлэлиир, буолан баран өссө салайар, дьаһайар кыахтаах. Бу эйгэҕэ билсиинэн, ким эрэ «түүлээх» илиитэ өрө аспытынан ытта, чарбачыһа сатааһын, туһата суох дьыала.

Тимофеев Ньургун Семенович: 1963 сыл олунньу 7 күнүгэр Дьокуускайга учуутал дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 1980 сыллаахха Нам улууһун 1-кы Хомустаах орто оскуолатын бүтэрбитэ. 1985 сылга – СГУ физическэй факультетын. 1989 сылга – Томскайдааҕы политехническай үнүстүүт аспирантуратын. 2000 сылга – РФ бырабыыталыстыбатын иһинэн Норуот хаһаайыстыбатын акадьыамыйатын. 1997 сыллаахха тэхиниичэскэй наука хандьытаатын учуонай истиэпэнэ иҥэриллибитэ.

1996 сыллаахха АЛРОСА АК үрдүкү салалтата Ньургун Тимофеевы компания Биир кэлим батарар тэрилтэтин (ЕСО) дириэктэрин солбуйааччытынан Москубаҕа ыҥыран үлэлэтэр. Ити кэмҥэ компания кутталлаах балаһыанньаланар. Таҥастамматах алмаастары эрэ буолбакка, бэл бирилийээннэри таска таһаарыы тохтотуллан хаалар. АЛРОСА моҥкурууттуур балаһыанньаҕа киирэр. Нолуок киириитэ эмискэ кыччаан, өрөспүүбүлүкэҕэ дефолт (сыаналаах кумааҕыларынан  төлөһөр кыахтан тахсыы) биллэриллэр. Оттон компания производствотын тохтоппот туһуттан, күтүр улахан суумаҕа биэксэллэри таһаарарга күһэллэр. Ол биэксэллэрин 50% эрэ нэһиилэ дьиҥнээх харчыга кубулуйар кыахтанар. Кэпсээччи киһи бигэргэтэринэн, компания оннук кутталлаах балаһыанньаттан тахсарыгар, ЕСО салайааччыта Ньургун Тимофеев тус көҕүн, омук килийиэннэрин кытта биир тылы булар дьоҕурун уонна сатабыллаах кэпсэтиитин түмүгэр, уонунан мөлүйүөн дуоллар «чиэһинэй  тыл» суотугар компанияҕа киириитэ быһаарыылаах оруолу оонньообут.

Туох да киэргэтиитэ суох, Ньургун Тимофеев алмааһы кырыылааһын, батарыы систиэмэлэригэр уһулуччу үчүгэй бэлэмнээх исписэлиис уонна сатабыллаах салайааччы буоларын, Арассыыйа туһааннаах корпоративнай эргимтэтигэр чаҕылхайдык дакаастаабыт уонна ол сабыылаах кыараҕас корпоратив толору билиниитин ылбыт киһинэн буолар. Маннык профессиональнай үрдүк үрдэлгэ дабайыы, аныгы сүһүөх саха киһитин бэлиэ ситиһиитинэн ааҕыллыан сөптөөх.

2002 сыллаахха Ньургун Тимофеев бэлиитикэҕэ киирсэргэ быһаарынар. 48 №-дээх Намнааҕы быыбардыыр уокуруктан Ил Түмэҥҥэ хандьыдаатынан туран, быыбар түмүгүнэн куолас 71,36%-нын ылан, үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаатын мандаатын тутар. Бу быыбарга кини биир сүрүн күрэстэһээччитин, бэлитиичэскэй «динозавр», Саха сиригэр эрэ буолбакка, Арассыыйа бэлитиичэскэй эргимтэтигэр кытары үчүгэйдик биллэр Егор Ларионовы эрэллээхтик кыайбыта элбэҕи этиэн сөп. Ахтыыны оҥорбут Ньургун Тимофеев доҕоро этэринэн, намнар  ол кэмҥэ, дьиҥэр, уолларын туһунан сурах-садьык хоту эрэ билэллэрэ үһү.

Кырдьаҕас Нам сирэ-уота, маанылаах Эҥ­сиэли хочо саха норуотугар ааттара мэлдьитин ытык сүгүрүйүүнэн ааттанар, саха омугун инники дьылҕата быһаарыллыытыгар тугунан да кэмнэммэт үрдүк үтүөлээх икки норуот дьиҥнээх салайааччытын — Максим  Кирович Аммосовы уонна Илья Егорович Винокуровы биэрбитэ. Намнар элбэҕи эрэннэрэр эдэркээн киһилэригэр куоластарын хото биэриилэригэр, бэйэлэрин кытта былыргыттан бииргэ кэлсэн иһэр үйэлээх үгэстэрин сабыдыалын көрөбүн. Аммосов да, Винокуров да Нам дьонуттан-сэргэтиттэн иитиллэн, күүс-уох ылан, тыыллан-хабыллан таҕыстахтара дии. Ньургун Тимофеев эмиэ биир оннук  ситиминэн өрөспүүбүлүкэ үөһээ салайар эргимтэтигэр тахсыбыт киһи этэ. Хомойуох иһин, инникилээх киэҥ уонна көнө суола быстан, бэйэтэ буоллаҕына кылгас үйэлэнэн хаалла.

2008 сыл кулун тутар 2 күнүгэр ыытыллыбыт төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн быыбарыгар 24 №-дээх Намнааҕы быыбардыыр уокурукка туруорунан, быыбардааччылар 85,92% куоластарын ылбыта. Бу сөҕүмэр көрдөрүү этэ!

Ил Түмэн үлэлии олорбут бэрэссэдээтэлэ буруйга тардыллан, кини оннугар саҥа киһини талыы боппуруоһа быһаарылла охсон биэрбэтэҕэ. Тиһэҕэр, 2005 сыл ыам ыйыгар дьокутааттар куоластааһыннарынан, Нь.С.Тимофеев үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Бу үрдүк дуоһунаска үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн боломуочуйата тохтуор диэри, 3 сылы кыайбат кэмҥэ үлэлээбитэ.

Эрдэлээн эттэххэ, 2008 сыл  кулун тутар 2 күнүгэр ыытыллыбыт  төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн быыбарыгар 24 №-дээх Намнааҕы быыбардыыр уокурукка туруорунан, быыбардааччылар 85,92% куоластарын ылбыта. Бу сөҕүмэр көрдөрүү этэ! Маныаха өссө Ньургун Тимофеев бу уокуруктан иккис туруутун болҕомтоҕо ыллахха, киһи тугу да этэрэ суох курдук буолар. Быыбардааччы бастакы сонунугар сөп түбэһиннэрэн, куолаһы балачча ылбахтыахха сөп. Онтон 5 сыл буолан баран, хаттаан турдахха, төһө куолаһы хоторуоҥ – улахан боппуруос. Быыбардааччыларын итэҕэллэрин эҥкилэ суох толорбут эбэтэр аһара толорбут эрэ дьокутаат, иккистээн итинник куолаһы ылыан сөп.

Нь.С.Тимофеевы кытта ааспыт ыҥырыыларга бииргэ үлэлээбит дьокутааттар ахтыылара истиҥник уонна иһирэхтик иһилиннилэр. «Саҥа формация бэлиитигэ», «талааннаах тэрийээччи уонна салайааччы», «Ньургун Тимофеев – барылааманы уларыппыт киһи», «аныгы тииптээх салайааччы», «наассыйа дьиҥнээх лиидэрэ», «төрөөбүт дойдутун улахан ботуруйуота», о.д.а. элбэх күүстээх сыанабыллар бэрилиннилэр. Быыһыгар, саха биир чаҕылхай киһитин бэлиитикэҕэ карьерата эмискэ быстан хаалбыт биричиинэтин таарыйар этиилэр иһиллэн аастылар.

Борис Бубякин, үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, Хонтуруоллуур кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ: «Киһи тыыннааҕар иһирэх тыллар этиллиэхтээхтэр. 3 сылы кыайбат кэмҥэ бэрэссэдээтэллээбитэ. Бэйэтин толору бэлэмнээх бэлиитик быһыытынан көрдөрбүтэ. Өрөспүүбүлүкэ интэриэстэрин таарыйар боппуруостарга  кимтэн да, туохтан да толлубакка көнөтүнэн этэрэ. Салгыы төһө баҕарар үлэлиир кыахтааҕа, ол кыаллыбатаҕа. Бүгүн кини суох. Талааннаах, чаҕылхай дьоммутун харыстаабаппыт. Улахан тыйаатырга дакылаат оҥоро турдаҕына, өрөспүүбүлүкэ икки салайааччыта көрдөрбүтүнэн тахсан барбыттара. Тустаахха хайдахтаах охсуу буолуой».

— Ньургун Тимофеевы бэлиитикэттэн туоратыы төрүөтүн туһунан ахтыы кинигэҕэ суруйбутум,— диир XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт, I, III уонна IV ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата Георгий Артемьев, — ону хатылыы барбаппын. Сир аннын тоҕу тардааччы балысханнык өтөн киирдэ. Дьокутааттар ханнаҕытый? Дьокутаат – норуот талбыт, кини эрэлин сүгэн сылдьар киһи. Кини кимтэн да куттаныа, толлуо суохтаах. Ил Дархаҥҥа кынат буолан, сиргитин-уоккутун, дьоҥҥутун-сэргэҕитин харааннаһыҥ. Дьокутаат ахсаанын сарбыйыахха диэн буолар. Киэҥ сирдээх-уоттаах 3-4 хотугу улуустарбытын биирдии быыбардыыр уокуруктарга араартаан, нэһиилэ биирдии дьокутааттардаах олороллор. Олортон сарбыйан биэрэбит дуо? Конституционнай сууту уопсастыбаннай суукка кубулутуохха диэн айаҕаланаллар. Суох, бу тылга тииһэ сатаан кураанаҕынан куолулааһын буолбатах. Бу эрдэттэн үтэн-хайан көрөн, балаһыанньаны  чуҥнаан үөрэтэр ньыма буолар.

Олоххо бэлиэ суолу хаалларбыт киһи, норуот өйүгэр-санаатыгар хаалар дьоллоох дьылҕалаах. Саха аныгы сүһүөх  биир чаҕылхай киһитэ, Ньургун Семенович Тимофеев, оннук дьылҕалаах дьоннортон биирдэстэрэ. Төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтин, норуотун туһугар күүһүн, дьоҕурун биэрэн үлэлээбитин дьоно-сэргэтэ умнуо суоҕа. Аата ааттана, ахтылла туруоҕа.

Прокопий ИВАНОВ