Тапталы уонна саҥа олоҕу кытары ордук ситимнээх

Саахса маны таһынан дойду гражданиныгар сыһыаннаах атын аакталары суругунан бэлиэтиир. Кылгастык эттэххэ, дойду гражданнарын олоҕун сүрүннүүр официальнай кумааҕы Саахса тэрилтэтин нөҥүө ааһар. Онон судаарыстыба биир тутаах уоргана үйэлээх үбүлүөйүн баай ис хоһоонноохтук көрсөрө саарбахтаммат. Бу кэм устата Саха сиригэр 2 мөл. 924 тыһ. гражданскай турук актата регистрацияламмыт.

Бырааһынньыктарын иннинэ СӨ бырабыыталыстыбатын иһинэн киһи гражданскай балаһыанньатын суругунан мэктиэлиир уорган салайааччытын Светлана Филиппованы кытары көрсөн кэпсэттибит.

— Светлана Афанасьевна, Саах­са киһи гражданскай туругар сыһыаннаах төһө да үгүс аакталары сурукка тистэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ тапталы сокуонунан бигэргэтэр уонна кырачаан киһиэхэ бастакы докумуонун биэрэр тэрилтэнэн өйдөнөр. Сырдыгы, кэрэни уонна саҥа кэми сыдьаайар тэрилтэ быһыытынан ордук ылынабын. Хайа, сүүс сыллаах үбүлүөйгүтүн үлэҕитигэр хамнаскытыгар хайдах ситиһиилээх бэлиэтээри сылдьаҕыт?

— Саахса үлэтэ киһи аймах сүүс сыллаах олоҕун суолун сүрүннүүр буоллаҕа. Бу сыллар тухары оҥоһуллубут үлэ, омуннаабакка эттэхпинэ, үгүс. Мин тэрилтэ салайааччытынан 2014 сыллаахтан үлэлиибин. Ол иннинэ киэҥ билиилээх, үлэлэригэр бэриниилээх салайааччылар үлэни айымньылаахтык тэрийэн кэлбиттэрэ. 2003 сылтан 35 муниципальнай тэриллиигэ Саахса салаалара үлэлииллэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ сылын аайы 40 тыһыынча гражданскай турук туһунан аакта регистрацияланар, 91 тыһыынча юридическай суол­талаах үлэ оҥоһуллар, туһаан­наах тэрилтэлэргэ уонна уорганнарга 25 тыһыынча ыйытык, ирдэбил ыытыллаллар.

Эн эппитиҥ курдук, дьон Саахсаны сыбаайбаны уонна оҕону сүрэхтээһини кытары ордук сыһыанныыр. Ол иһин биир үөрүүлээх сонунтан саҕалыахпын баҕарабын. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр бүтэһик үс сыл иһигэр демографическай балаһыанньа тупсар – оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүтэ дьон өлөөһүнүн көрдөрүүтүн куоһурдар. Дьахталлар сийиэстэригэр ылыныллыбыт резолюциянан 2016-2022 сс. хас 1000-нан төрөөбүт оҕоҕо аат иҥэриини үөрүүлээх быһыыга-майгыга ыытабыт. 2017 сыллаахха оннук 14 оҕоҕо дойду гражданина буоларын туоһулуур сибидиэтэлистибэ үөрүүлээхтик биэрдибит.

— Управление үлэтигэр туох сорук турар?

— 2003 сылтан улуустарга үлэлиир Саахса салаалара би­һиги салайыыбытыгар бэриллибиттэрэ. Оттон 2006 сыллаахха олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарыгар гражданскай турук туһунан аактаны регистрациялыыр судаарыстыбаннай боломуочуйа бэриллэр туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуона тахсыбыта. Онон 376 муниципальнай тэриллиилэр нэһилиэнньэҕэ бу өҥөнү оҥорор буолбуттара. Ол кэмтэн ыла өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун гражданскай туруктарын туһунан аакталар биир кэлим баазалара оҥоһуллан барбыта. 2018 сыллаах дааннайынан 2159996 аакта электроннай көрүҥҥэ киллэриллибит.

Инникитин Президент Владимир Путин туруорбут соругун олоххо киллэрэбит – гражданскай турук туһунан аакталар биир кэлим судаарыстыбаннай испииһэктэрин электроннай көрүҥүн оҥоруохтаахпыт.

Дьиэ кэргэн бигэ туруктаах буоларыгар кыһаллабыт. Ол иһин уһуннук, ыллыктаахтык, эйэлээхтик олорор ыаллар туһунан киэҥник кэпсииргэ дьулуһабыт. Биир киэн туттар үлэбитинэн 2008 сыллаахха күн сирин көрбүт “Саха сирин көмүс ыаллара. Уһуннук ыал буолан олоруу кистэлэҥэ” кинигэбит буолар. Кинигэ ыччат дьыалатыгар уонна дьиэ кэргэн политикатыгар министиэристибэ көмөтүнэн икки сылга биирдэ үгэс курдук тахсар. Быйыл бэһис кинигэбит таҕыста. Бастакы кинигэҕэ 53 Сахабыт сирэ киэн туттар ыала киирбитэ. Маны таһынан 2007 сыллаахха Саахса тэриллибитэ 90 сылыгар 50 сыл олорбут дьиэ кэргэннэргэ “Дьиэ кэргэн килбиэн аата” бэлиэ олохтообуппут. Бэлиэ күннэри сырдыктык, кэрэтик бэлиэтииргэ кыһаллабыт.Дьиэ кэргэн күнэ, Ийэ күнэ, Кыыс оҕо күнэ, Аҕам саастаахтар күннэрэ уонна да атын Арассыыйаҕа уонна Өрөспүүбүлүкэбитигэр олохтоммут күннэр Саахса дыбарыаһыгар кэрэтик бэлиэтэнэллэр.

— Светлана Афанасьевна, үтүө үлэҕитигэр улахан сити­-һиилэри баҕарабын.

Историяттан

• Саахса үлэтин үйэлэр анараа өттүгэр таҥара дьиэтэ толоро сылдьыбыт. Сэбиэс­кэй былаас олохтоммутугар христианскай итэҕэли “опиум для народа” диэн буруйдуул­лар. 1917 сыл ахсынньы 18 күнүгэр Норуот комиссардарын сэбиэтин декретынан “Гражданскай турук аакталарын туһунан кинигэни салайыы уонна оҕолор, гаржданскай ыал буолуу туһунан”, “Кэргэнниилэри араарыы туһунан” докумуоннаах Саахса уоргана тэриллэр.
•  1918 сыл балаҕан ыйын 16 күнүгэр ВЦИК мунньаҕар “Дьиэ кэргэн уонна эппиэкэ уонна гражданскай турук туһунан кодекс” диэн бастакы сэбиэскэй кодекс ылыныллыбыт. Саахса үлэтэ кэҥээбит: оҕо төрөөбүтүн, киһи өлбүтүн, ыал буолуу, арахсыы, оҕо төрөппүттэрин, ааттарын уларыппыт дьон тустарынан сурукка тиһэр буолбуттар.
• 1956 сылтан Саахса уоргана Ис дьыала министерствотын иһиттэн тахсан САССР миниистирдэрин сэбиэтин иһинэн Саахса салаатын быһыытынан үлэлээбит.
• 1992 сыл олунньутугар Саха өрөспүүбүлүкэтин президенэ Михаил Николаев дьа­һалынан Саахса салаата СӨ Президенин дьаһалтатын иһинэн киирбит.
• 1997 сыллаахха СӨ бырабыыталыстыбатын ыйаа­ҕынан Сахса салаата СӨ бырабыыталыстыбатын иһинэн Саахса управлениетыгар кубулуйбут.
• 2003 сыллаахха Саахса уп­рав­лениетын салайыытыгар 35 улуус уонна Дьокуускай куорат Саахсатын салаата бэриллибит.
• 2007 сыллаахха Саахса тэриллибитэ 90 сылыгар 50 сыл олорбут дьиэ кэргэннэргэ “Дьиэ кэргэн килбиэн аата” бэлиэ олохтоммут.
• 2008 сылтан Саахса управлениета икки сылга биирдэ “Саха сирин көмүс ыаллара. Уһуннук ыал буолан олоруу кистэлэҥэ” кинигэни таһаарар буолбут.
• 2016 сыллаахха уон бастыҥ үлэлээх судаарыс­тыбаннай былаас ситэриилээх уорганын ах­сааныгар киирэн, Са­ха өрөспүүбүлүкэтин баһы­лыгын гранын ылбыт.