Иннокентий Уран станок оҥорор собуота олоххо киириэ дуо?

“Саха — уус, саха мындыр” диэн хас хардыы аайы истэбит, ырыаҕа ыллыы­быт, хоһооҥҥо хоһуйабыт. Ол туоһута саха оһуоругар-мандарыгар, таҥаһыгар-сабыгар, киэргэлигэр-симэҕэр, туттар малыгар-салыгар дьэҥкэ көстөр. Саха сатаабатаҕа суох диэн дэлэҕэ этиэхтэрэ дуо! Биһиги иистэнньэҥнэрбит, уустарбыт сири-сибиири кэрийэн, киэҥ биһирэбили ылаллар. Хас биирдии уус билиҥҥи үйэҕэ бэйэтин үлэтигэр аныгы технологияны туттар, саҥаттан саҥа ирдэбилгэ киирсэн иһэр, сайдарга кыһаллар. Саҥаттан-саҥа станоктар, уһанар тэриллэр олохпутугар киирэн иһэллэр. Аныгы уус, былыргы курдук, остуол биир атаҕын оҥороору биир-биир нарылыы олорбот, станокка эрийтэрдэ да — 4 атах бэлэм. Ол эрээри күн бүгүҥҥэ дылы омук станоктарын туттан кэллибит. Оттон чуо сахалыы станогу айар туһунан идея мин бүгүҥҥү дьоруойбар киирбит.

Хайдах саҕаламмытай?

Плазменнай станок

Иннокентий Уран: “Сувенирнай бизнескэ ылсан үлэлиир буолан, 2014 с. собуоттан үлэһэн бэйэбэр лазернай аппараат уонна фрезернэй ЧПУ станок атыыласпытым. Бастаан утаа аппарааппын үлэлэтэрбэр Интернет нөҥүө көрөн үөрэммитим. Сыыһан-табан, син иэмин-дьаамын билбитим. Онтубунан хомуспун араас дьэрэкээн хахтаан оҥорор буолбутум. Сыыйа-баайа ассортименым кэҥээн, фрезанан кыстаран, аны араас хопполор (шкатулка), сахалыы матыыптаах оҥоһуктар баар буолан испиттэрэ. Мин курдук уһанар дьон сэргээн, хайдах үлэлиирбин көрөн, эмиэ бэйэлэрэ станок атыылаһар буолан барбыттара. Ол эрээри станок ыллыҥ да үлэлээн барбат. Бастаан «мэйиилээн» биэрэр наада. Бу станок уратыта диэн, барыта компьютер нөҥүө оҥоһуллар. Дьиҥэр, компьютеры удумаҕалатар киһи начаас өйдүүр. Настройка чааһыгар ыарырҕатар буоланнар, өрүү сүбэлэтэ-амалата диэн улуус-улуус аайыттан көмөлөһүннэрэ ыҥырар буолбуттара. Бастаан бэрт кэбэҕэстик сөбүлэһэн, көрдөспүт киһиэхэ тиийэн станогу настройкалыырга үөрэтэрим. Ол сылдьан, арай, дьону станогу туттарга үөрэтэр киин арыйбыт киһи дуу диэн санаа киирэр буолбута. Бу туһунан толкуйдуу сырыттахпына, өлүү болдьохтоох дуу, мин дьолбор дуу, станогум алдьанан хаалла. Саппаас чааһын Саха сириттэн буолуохтааҕар, чугас регионтан да булар күчүмэҕэй. Кытайтан булан, атыылаһан аҕалтарар эрэйэ элбэх, сыаната да хас да бүк тэбэн тахсыыһы диэн, бэйэм оҥостон көрөргө сананным. Уус киһи ааттаахпын, тугу эмэ тобулар инибин диэт, станокпун иһин барытын арыйан, ыһан-тоҕон, хасыһан, үлэлиир оҥордум. Дьэ, онтон ыла туга эмэ алдьанна да, барытын сыныйан үөрэтэн, мындырдаан, онон-манан үүйэн, сабаан, солбугу булан, көннөрөн, сөргүтэн, тиһэҕэр бүүс-бүтүннүү бэйэм оҥостубут аппарааппар кубулуттум (күлэр). Ити курдук дьоҥҥо эмиэ тиийбэт саппаас чаастарын оҥорон биэрэр буолбутум. Көрдөххө наһаа уустук, собуот эбэтэр анал үөрэхтээх киһи эрэ оҥоруон курдук саныыллар. Ис-иһигэр киирдэххэ, дьиҥэр, олус судургу эбит.

Былырыын «Якутия» технопарканы кытта бэйэм ИП быһыытынан улахан тимир быһар лазернай станогу үлэлэтэргэ диэн дуогабар түһэристим. Бу 12 мөлүйүөннээх станок бүтүн Уһук Илин регионугар соҕотох диэтэхпинэ сыыспатым буолуо. Станогунан боруобалаан тимири быһан көрдүм. Кыаҕа, күүһэ улаханын сөхтүм. Маны таһынан технопаркаҕа хас да эбии станоктары ыллыбыт. Онон дьон үлэҕинэн араас оһуору-мандары, олбуору, ааннары уо.д.а. оҥоһуктары быстыбыт. Ол сылдьан, арай, бэйэм станок оҥорон көрдөхпүнэ хайдаҕый диэн толкуйга түстүм.

Аны технопарканы кытта дуогабарым болдьоҕо бүтэн, малбын-салбын хомунан барардыы оҥосто сырыттахпына, директор Анатолий Семенов ыҥыран ылан, биһиэхэ резидент быһыытынан хаалыаххын баҕарбаккын дуо диэн ыйытта. Туох эмэ инновационнай идеята толкуйдаа диэн сүбэлээтэ. Онно били иитиэхтии сылдьыбыт идеябын – станок оҥоруохпун баҕарабын диэн эттим. Бастаан утаа Анатолий Аскалонович туох эрэ туолбаты эппит курдук соһуйа иһиттэ. Онтон ылсан, бырайыакпын суруйан, докумуоммун хомуйсан, көмүскээн, 2018 сыл тохсунньутугар резидент буоллум. Үп-харчы көрдөөн, икки тэрилтэни кытта дуогабар түһэрсэн, үлэм саҕаламмыта.

Ыспыраапка

Иннокентий Уран туһунан кылгастык билиһиннэрдэххэ, Чурапчыга 7 оҕолоох дьиэ кэр­гэҥҥэ бүтэһик оҕонон күн сирин көрбүт.
4 саастааҕар ийэтэ ыал­дьан күн сириттэн ба­раах­тыыр. Томпоҕо баар аҕатын эдьиийэ аах ийэлээх аҕатын солбуйаллар. Куруук батыһыннара сылдьан күннээҕи түбүккэ кытыаран, олоххо-дьаһахха, үлэҕэ үөрэтэллэр.
«Аҕам туох баар дьиэ ис-тас үлэтигэр өрүү илдьэ сылдьан, үөрэтэрэ-такайара. Сатыырыгар барытыгар сыһыарбыта. Арай, массыына ыытарга үөрэппэтэҕэ. Массыынаҕа наһаа убанан, атыҥҥа наадыйбат буолуо диирэ дуу. Үөрэхтээх киһи буоллаххына, киһи буолуоҥ диэн куруук этэрэ», — диэн Кеша ахтар.
Кеша кыра эрдэҕиттэн барыны-бары билэ-көрө сатыыра батарбата, оонньууру, техниканы хайдах оҥоһуллубутун билээри алдьатар, көтүрэр адьынаттааҕа. «Арааһа, ол иһин да саҥаны айбыт, тугу эмэ оҥорбут киһи диэн баҕа санаабын толорон маннык идэлэммитим буолуо», — диир.
Иннокентий бэйэтэ ХИФУ горно-геологическай факультетыгар үөрэнэ сылдьан, култуура колледжыгар олоҥхо тылын үөрэтэ көһөр. Олоҥхо баай тылын-өһүн иҥэринэн, дириҥ философиятын бэрки­һээн, хомуһу тыынныыр, уһа­нарын саҕалыыр. Ол курдук, араас сиэдэрэй хомустары оҥорон, дьон-сэргэ хамаҕатык атыылаһар.

Дугдуруй  да  оҕус

Ити курдук Иннокентий Уран массивтан миэбэл оҥорор уолга уонна тутуунан дьарыктанар киһиэхэ станок оҥорорго үлэх ылан үлэтин саҕалыыр. «Кинилэр сыанатын аҥаарын саппаас чааһынан төлүүллэр, мин ону Тайвань, Сингапур уонна Кытай дойдутуттан наадалаах саппаас чааспын барытын ылан, бырайыагын оҥорон, билигин таҥа сылдьабын», — диэн Иннокентий кэпсиир.

Быһа түһэн кэпсээтэххэ, быйыл сайын ХИФУ-га VeDroid диэн Айдурино платформаҕа оҥоһуллубут пылесос презентацията буолбута. Бу өйдөөх робот-пылесос киэҥ-куоҥ хоско сууйа-сото сылдьар гына программаламмыт. Ити  тэрил корпуһун Иннокентий Уран быһан-отон биэрбит эбит.

Иннокентий “фрезерно-гравировальный станок с ЧПУ (с числовым программным управлением)” диэн тэрилин бэйэтэ бырайыактаан, суоттаан-учуоттаан оҥорбут. Арай, станогун электроннай чааһыгар Денис Акимов диэн эмиэ технопарка резиденэ уол оҥорсубут.

Маны таһынан, Иннокентий Уран хас да бырайыагы тэҥинэн оҥоро сылдьар.

Вакуумнай  камера

Вакуумнай камера

Убаҕас пластигы кутарга аналлаах вакуумнай камера диэн ааттаах тэрил. Бу курдук халыыпка күн талбытын барытын кутан таһаарыахха сөп эбит.

Иннокентий Уран: «Бу бырайыакпынан быһайын ыһыахха «Sakha Innovation 2018» өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапкаҕа кыттан, бастакы миэстэ буолбутум. Холодильник сүүйбүтүм (күлэр).

Шлифовальнай станок

Шлифовальнай станок

“Круглотарельчатый шлифовальный станок” диэн аппараат маһы, удьурхайы, мамонт муоһун аалларан нарылыырга аналлаах.  Иннокентий этэринэн, уратыта бу тэрил кээмэйигэр сытар: “Бу маннык габариттаах нарылыыр аппараат ханна да суох. Улааппыта 25-32 см буолааччы. Оттон миэнэ биир миэтэрэ диаметр эргимтэлээх. Чуолаан сэлии (мамонт) муоһунан дьарыктанар киһиэхэ анаан оҥорбутум. Сэлии муоһун курдук сыаналаах матырыйаалы сыыска-буорга түһэрбэккэ, биирдэ оҕустаран тэҥнииргэ олус табыгастаах, муос көнө буолар”.

Ити үөһэ этиллибит үс оҥоһук силигин сиппит станоктар буолаллар. Маны сэргэ Иннокентий Уран 4D дубликатор уонна плазменнай станок оҥоро сылдьар.

4D   дубликатор

Иннокентий Уран: «Бу станок бэлэм оҥоһугу үүт-үкчү таһаарарга аналлаах. Саа луоһун (приклад), сүгэ угун, уо.д.а. оҥорорго туттуллар. 30 см кэтиттээх, 1,5 миэтэрэ уһуннаах. Остуол атаҕын, сүгэ угун, бэл панно хартыынаны оҥоруохха сөп. Холобур, ити айбыт фрезернэй ЧПУ станокпар быһыллыбыт оҥоһугу маннык аппараат үүт-үкчү гына түһэрэн ылар. Бу бырайыакпын омуктар киэннэригэр үтүгүннэрэн оҥоро сылдьабын. Чуолаан саа луоһунан дьарыктанар киһи үлэҕинэн ылыстым. Кини ураты дизайннаах гына оҥорор. Онтун ахсаанын элбэтээри итинник станокка наадыйар».

Иннокентий сыаҕын кэрийэ сылдьан кэпсиир. Арассыыйа регионнарыттан эмиэ ыйыталаһаллар диир. «Холобур, бу фрезернэй ЧПУ станок ааспыт нэдиэлэҕэ Благовещенскай куораттан кэлбитэ. Настройкалатаары ыыппыттар. Бэйэбит владивостоктарбыт дииллэр. Ону Кытай чугас дии, тоҕо онно тиийэн оҥорторбокко, Саха сирин курдук ыраах сиргэ аат ааттаан кэллигит диэн ыйыталастым. «Бары итинник дии саныыллар. Арассыыйаҕа Уһук Илин регионугар станок оҥорор собуот суох. Кытай эмиэ хоту чааһа ити өттүгэр сайдыыта тутах. Көрдөөн, Благовещенскайтан да, Хабаровскайтан да кими да булбатыбыт, этэргэ дылы, сири-сибиири кэрийэн чугастыы Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр биир киһи настройкалыыр диэни истэн кэллибит”, — диэн соһуттулар».

Плазменнай  станок

Иннокентий Уран: “Саппаас чааһа, матырыйаала барыта кэлэн турар. Тимири быһарга аналлаах станок буолуохтаах. Бу оҥоһугум уратыта диэн станок быһар төбөтө плазма эрэ буолбат – уһуллар гына бырайыактыыбын. Манна фрезер эмиэ олоруон сөп. Этэргэ дылы, “два в одном”. Оннук ханна да суох. Тоҕо маннык станогу оҥорботтор диэтэргит, төрүөтэ сыанатыгар сытар. Тус-туспа атыыланнаҕына оҥорон таһаарааччыга барыстаах – фрезернэй станок 800 тыһыынчаҕа турар, лазернайыҥ эмиэ биир оччо. Онон бу мин станокпун ылбыт киһи икки төгүл барыһырыан сөп».

«Uran  machines”

Фрезернай ЧПУ станок. Станок Саха сиригэр оҥоһуллубутун быһыытынан инструкцията сахалыы суруллубут

Иннокентий Уран: “Технопарка иһинэн “Региональный центр инжиниринга” диэн тэрилтэ нөҥүө Новосибирскайдааҕы «Ростест» диэн хампаанньаҕа сертификация ааһа сылдьабын. «Uran machines” диэн ааттаныахтаахпын.

Мантан салгыы сайдан истэхпинэ, оскуола оҕолоругар аналлаах кыра кээмэйдээх, туох баар куттала суоҕун учуоттаан, гостстандартка эппиэттиир фрезер, лазер уонна 3D принтер барыта баар гына таҥыллыбыт аппарааты оҥорон таһаараары гынабын. Бу цифровой экономика, IT-технология сайдар кэмигэр оскуолаҕа робототехника куруһуогар саамай наадалаах тэрил буолуоҕа. Ол иһин дизайнын, туһатын, туттуллар ыырын киэҥ гына табан оҥорор былааннаахпын. Бу станок, уопсайынан, туохха барытыгар наадалаах, кыаҕа муҥура суох.

Саха сиригэр 651 оскуола баар. Үөрэх программатыгар робототехника куруһуога киирэн иһэр. Өскөтүн бу идеям биһирэбили ыллаҕына, оскуола учууталларыгар бу станогунан тутта үөрэнэргэ маастар-кылаастары, куурустары буор босхо ыытарга бэлэммин. Оҕолорго эмиэ техникаҕа, станкостроениеҕа сыһыарарга куруһуок ыытан, билиилэрин-көрүүлэрин кэҥэтэр санаалаахпын. Бу кэм ирдэбилэ. Киһи аймах өйдөөх технологияны, компьютеры куттаммакка, баһылыыр үйэтэ үүннэ».

Инвестиция  наада

Иннокентий Уран: «Билиҥҥи үлэм аҥардас үлэх быһыытынан барар. Ол аата 50% ылан баран саппаас чаас атыылаһан, быһабын, сваркалыыбын. Онтум икки ый кэриҥэ күүттэриилээх. Дьон бэлэми, баары тута атыылаһыан баҕарар. Үксүн чааһынай дьон, кыра бизнеһинэн дьарыгырыан баҕарааччы олус элбэх. 30-40-ча киһи ыйыталаһар, онтон уончата атыылаһыам диир. Үгүс өттүгэр үлэтиттэн сарбыллыбыт дьон бэйэтигэр үлэ оҥостоору көрдөнөр эбит.

Ол иһин инвестиция бары көрүҥүн кытта үлэлииргэ бэлэммин. Үбүлээһин баар буоллаҕына, ити станоктарым электроннай чааһын собуокка хомуйтараары гынабын. Манна остуолун эрэ таҥар гына. Ыччаттары үлэҕэ ылан, схеманан таҥар түргэн уонна хоторуулаах буолуо этэ”.

Чугастыы Кытай собуотугар оҥорторуохха сөп эбит. Ол гынан баран манна ноолоох. Маннааҕы патент Кытайга аахсыллыбат, төһө баҕарар идеяҕын уоран ылыахтарын, үтүктүөхтэрин сөп. Ол иһин Иннокентий Дьокуускайга кыра собуот тэринэр баҕатын иитиэхтии сылдьар эбит: “Бастаан утаа 5 мөлүйүөн суумаҕа саппаас чаас атыылаһан баран, үлэлээтэхпинэ, быһа холоон 25 ЧПУ станок тахсар. Тирэҕирэргэ бастаан ити сөп дии саныыбын. Син биир олохтоох киһи быһыытынан санаам дойдубар сытар. Киирбит харчыны эргитэн, Саха сиригэр станок оҥорор собуот тэриллэригэр ууруом этэ. 10-ча киһини үлэҕэ ылан, станогу таҥар сыах арыйдахха, кыра-кыралаан силигин ситэн иһиэ этэ”, – диир.

Тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах дистанционнай техника

Иннокентий сыаҕын, оҥоһук­тарын кэрийэн көрдүм, сөҕүөн сөхтүм. Кырдьык да, кытаанахтык ылсан үлэлии сылдьара тута харахха быраҕыллар. Маннык киэҥ көрүүлээх, сайдыыга тардыһар ыччаттар бааллара киһини үөрдэр.

Бу станоктарын таһынан тыа хаһаайыстыбатыгар туттуллар техниканы оҥорор санаалааҕын үллэһиннэ: “Биһиги усулуобуйабытыгар сөптөөх, экологияҕа охсуута суох, элбэх уматыгы сиэбэт дистанционнай от оҕустарар, мунньар массыынаны, хортуоппуй хостуур, олордор, мас кэрдэр уо.д.а. техниканы оҥоруохпун баҕарабын. Бу барыта хайдах буолуохтааҕа төбөбөр баар. Олоххо киирэр кэмэ кэлиэ”.

Кэпсэттэ Ирина Ханды.