Үөһэттэн этиттэриилээх ыйааҕынан

Уолбат ойбоннор…Дьыл-хонук кубулҕатынан, ааһар-устар айылгытынан, үйэлэр бүппэт мөккүөрдэринэн, ардыгар таһарахсыта тутуллар, суолталыыр сонуннара сойо быһыытыйар, аныгылыы арааһынай сүүрээннэргэ кубулута сатааһын уххана мэлдьитин баара, баар буола да туруоҕа. Киһи барахсан, оччоттон баччаҕа диэри, биир киччэмнээх киэмсик уонна дохсун санаата – кини киһи буолан килбэйэн сиргэ төрүөҕүттэн эрэ, аан дойду аан бастакытын айыллыбытыныы толкуйдуур толкуйун уратытыгар сытар.
Саха — бөлүһүөктүү анаарар төрүт толкуйа сайдыбыт омук. Эгэ, саха киһитэ бэйэтин тус олоҕор, идэтигэр, тулалыыр эйгэтигэр сыһыаннаахха бөлүһүөктээбэтэ диэн суоҕун кэриэтэ буолуохтаах.

Хомус аан дойдутааҕы мусуо­йун дириэктэрэ, Аан дойдутааҕы хомус уопсастыбатын генеральнай сэкирэтээрэ Николай Шишигин үлэтинэн, эриллэ-мускулла сылдьар эйгэтин киэҥ ыырынан уонна оттон «сааһа да сиппитинэн», итинник «эрэйгэ» хайы-үйэ хаптаран бүтэн сылдьар киһи быһыылаах. Ону омнуолуурга ханнык да төрүөт суох. Бүтүн норуот кута-сүрэ иҥэн сылдьар ыллыыр тимир ымыы чыычааҕын — Хомуһу кытта уһун сылларга ыкса алтыһан сылдьар киһиэхэ, кини баҕарбытын да, баҕарбатаҕын да иһин, төбөтүгэр араас санаалар үөскүүллэрэ, дууһатыгар дьикти иэйиилэр уһукталлара кэмнээх буолуо дуо.

Ил Хомус эйэни туругурдар аналын

— Хомус кэскилин боппу­руоһун кытта ыкса ситимнээх киһи буоларбынан, — диэн саҕалыыр Николай Спиридонович, — төбөбөр бииртэн биир санаалар үөскүүллэр. Өксөкүлээх Өлөксөй «Хомус» хоһоонун «сойуппакка» хос-хос ааҕабын. Хомус бүтүн киһи аймахха суолтатын олус да дьэҥкэтик, дириҥник этэн кэбиспит эбит! Инньэ «Араас омук/ Албас саҥатынан/ Абылаан айдым/ Үгүс омук/ Үгэтин-хоһоонун/ Үмүрүтэн түмнүм/ Элбэх омук/Этэр тылын/Иҥэрэн биэрдим» дэттэрдэҕэ үһү. Өксөкүлээх Үрүҥ Аар Тойоно хомуһу Орто дойдуга урааҥхай сахаҕа анаан түһэрэригэр, сир үрдүн араас омуктарын үгэлэрин-хоһооннорун, этэр тылларын-саҥаларын иҥэрэн түһэрбит эбит. Хомус, араас көрүҥүнэн, киэбинэн-таһаатынан, аан дойду бары кэриэтэ норуоттарыгар баар, планета мастааптаах, түҥ былыргы этитиилээх тыллаах сүдү үстүрүмүөн буоларын, саха уһулуччулаах бэйиэтэ уонна бөлүһүөгэ Өксөкүлээх, адьас курдары көрбүт курдук, этэн кэбиспит эбит. Дьэ, кырдьык даҕаны, Ил Хомус сир үрдүгэр эйэни уонна тапталы эрэ хоһуйар уонна түстүүр, сырдыгы уонна кэрэни эрэ туойар, араас норуоттары иллээх-эйэлээх буолуу биир санаатыгар түмэргэ Айбыттан анаппыт үрдүк ыйаахтаах, суон оҥоһуулаах, саҥарар тыллаах-өстөөх ыллыыр ымыы чыычаахпыт буолар.

Саха хомуһун бу үрдүк мииссийэтин биһиги күүскэ өрө тутуохтаахпыт, аан дойдуга өссө киэҥник бырапагаандалыахтаахпыт. Ол онтон сир үрдүгэр сэрии тохтуо суоҕа гынан баран, биһиги, сахалар, сэриини утарар, эйэни өрө тутар сырдык санаабыт уонна баҕабыт, быычыкаа тимир хомуспут абылаҥнаах дорҕоонунан аан дойдуга дьүрүһүйдүн! Ол кыра саха норуота аан дойдутааҕы эйэ дьыалатыгар киллэрэр сэмэй кылаата буолуохтун. Өксөкүлээх этэр эбээт: «Икки атахтааҕы/ Эрэй-буруй обургу/ Иэдэтэр күнүгэр/ Эҥсиллибит көхсүн/ Эмтии этэр буол!» диэн.

Аргыый, аргыый сыыйа тардан

Олох устар, эволюция сокуона үлэлиир. Сүүрбэһис үйэ иккис аҥаарыттан хомуска бүтүн ансаамбылынан оонньооһун тэтимнээхтик сайдан барбыта. Хомус саҥалыы тыыннаммыта, үөһэ үктэлгэ тахсыбыта. Ол үрдүнэн үгэс буолбут тардыыга уонна төрүт дорҕооҥҥо туох да кэһиллии, уларыта сатааһын тахсыбатаҕа. Билиҥҥи биһиги кэммитигэр хомуһу тардыы элбэх ньымалара уонна көрүҥнэрэ дэлэйэн эрэллэр. Ол быыһыгар дорҕоону аҥаардастыы кутан-симэн таһаарыынан, салгыны сатарытыынан үлүһүйүү баар буолуох курдук. Истээччини соһутан, онон сөхтөрөн түргэн ситиһиини ыларга дьулуһуу күүһүрэн иһэрэ сэрэхэдитиэн сөп этэ.
Биһиги, аныгы дьон, улахан күүстээх тыаска-ууска үөрэнэн хааллыбыт. Олохпут майгыта оннук. Чуолаан куорат киһитэ суукканы эргиччи да тыастан-уустан сынньамматын кэриэтэ. Оонньуу-көр, кэнсиэр туһунан этэ да барыллыбат. Түгэхтэрэ көстүбэт киэҥ саалалары, баараҕай улахан стадионнары күүстээх микрофоннарынан дэлбэритэ тэптэрэр сөҕүмэр тыаска-ууска бары букатыннаахтык үөрэннибит. Намыын, иһирэх, сымнаҕас дорҕооҥҥо кыһаммат, истэ да барбат буоллубут.

Хомуһу чуумпуга сыыйа тардыы ураты дьиктилээҕин билбэппитин ааһан, төрүт да баардылаабаппыт. Биһиги улахан тыаска-ууска үөрэммит истэр аппарааппыт намыын дорҕоону кыайан ылыммат эбэтэр мэйиибит төрдүттэн мэлдьэһэн кэбиһэр. Саха биир чулуу киһитэ Хомус Уйбаан Куораттааҕы саха гимназиятын үөрэнээччилэрин кытта көрсүһүүгэ, сыыйа тардыы ньыматын иһитиннэрбитин оҕолор долоҕойдоругар тохтоппотохторо быһыылааҕа. Чулуу хомусчут Альбина Дегтярева аныгылыы ньыманан, уһулуччу улахан тыастаахтык-уустаахтык уонна түргэн тэтимнээхтик оонньообутугар уруй-айхал, ыһыы-хаһыы бөҕө буолбуттара.
Хомуска тардыы бу икки ньыматыттан хайата да олоххо толору бырааптаах.
Бу гынан баран, сыыйа тардыы, саха хомуһун төрүт былыргы үгэһэ буоларын оҕолуун-улаханныын бары билиэхтээхпит. Оҕону хомуска уһуйааччы булгуччу төрүт үгэһи уонна дорҕоону үөрэтииттэн саҕалыахтаах. Буолан баран, биһээллик, кичэллээхтик, эттэригэр-хааннарыгар иҥэрэрдии. Хомуска үөрэммит оҕо сыыйа тардыы бөлүһүөпүйэтин билбэт эбэтэр улахаҥҥа уурбат буоллаҕына, кини уһуйааччытын үлэтин сыаната кэлтэгэй кэппиэй­кэҕэ тэҥнэһиэҕэ.

Хомус сүдү кыаҕын толору туһаныахха

Былыр дьон иннигэр тахсан хомуһу тардыы баара дуо? Саха кэпсээннэригэр уонна номохторугар эдэр кыыс, сааһыра баран эрэр дьахтар сүрэхтэрин чугаһынан, хоонньуларыгар уктан сылдьар хомустаах буолаллара. Эдэр килбик кыыс, ким да суох сиригэр оҥостон олорон, сүрэҕин кистэлин, симик тапталын хомуһугар иэйэн-куойан тардан лаглайбыт хатыҥҥа, силигилии үүммүт сибэккигэ, долгуйбат уулаах тыымпы күөлгэ, көтөргө-сүүрэргэ итэҕэйэн кэпсиирэ. Олох үөрүүтүн сэргэ, кини аһыы амтанын толору амсайбыт хотун дьахтар, туоххаһыйа быһыытыйдаҕына эбэтэр үөрбүччэ майгыннаннаҕына, эбэтиттэн тиксибит, элэйэ быһыытыйбыт хомуһун тардан, санаатын сайҕыыра, көхсүн көнньүөрдэрэ.

Хомуска тардан араас сиэри-туому толорор, доҕуһуоллуур үгэстэр умнуллубут буолуохтарын сөп. Күһүҥҥү муҥханы түһэриэх иннинэ, күөл кытыытыгар туран, чуумпуга хомуһу тартахтарына, биэрэстэлээх сиргэ иһиллэрэ биллэр. Монгуол омук ойуунун кыырар таҥаһын куругар хаалаах хомуһун иилинэ сылдьарын илэ көрбүт дьонноохпут. Сахалар, аан дойдуга аатырбыт хомустаах дьон буоларбытынан, кыратыттан-улаханыттан тутулуга суох, бары бэлиэ түмсүүлэрбитин, бырааһынньыктарбытын, күрэхтэһиилэрбитин, оонньууларбытын хомус өрөгөйдөөх дорҕоонунан доҕуһуоллатан аһар уонна сабар саҥалыы үгэһи, сиэри-туому олохтуурбут наада буолла. Ол онуоха хомус намыын, дьүрүскэн, уохтаах, өрөгөйдөөх дорҕоонуттан ордук табыгастаах уонна сиэрдээх туох да суох. Хомус – бүгүн саханы аан дойдуга омук быһыытынан туспа тутан, үрдэтэн, киэргэтэн көрдөрөр собус-соҕотох духуобунай баайбыт, киэн туттуубут. Аан дойду түөлбэтигэр оннук улуутук тутуллар хомуспут, бэйэтин төрүт буоругар уонна төрүт норуотугар ылар суолтата эмиэ оннук дириҥээн биэриэхтээх.

Олоҥхо ыһыаҕа уонна Хомус

Бүлүү улууһугар Олоҥхо ыһыаҕа ыһыллара бу тиийэн кэллэ. Биһиги, хомусчуттар, Бүлүү улууһун хомус биһигинэн билинэбит, онон бу ыһыахха ураты суолтаны биэрэбит. «Аан дойду» диибит, ол аата туох барыта киирэр-тахсар ааннаах буолар. Бүлүүгэ ыһыллар Олоҥхо ыһыаҕын аанын күлүүһэ – Хомус дорҕооно буолуохтун. Сэбирдэх тэлибириир, күөх от суугунуур, уу чалымныыр тыаһа-ууһа, көтөр-сүүрэр күйгүөрэ, бар атыыр кистээн дьырылатара, оҕо аймах саҥата – барыта хомус тыаһынан бэриллэн, Олоҥхо ыһыаҕын аана тэлэллиэхтээх.
Бүлүү – хомус биһигэ. Мантан төрүттээхтэр Кылыадьы Уус, Е.П. Гоголев, Түмээ Уус, Чөмчөө Уус, Төлөн Уус, Кылаан Уус, Үрүҥ Уус, Утум Уус, Бычаа Уус уо. д. а. уонунан ахсааннаах хомус чулуу уустара. Улуус бары нэһилиэктэрэ хомуска оонньуур ансаамбыллаахтар. Урукку да, билиҥҥи да номохторго киирбит Христина Федотовна Таскина, Марфа Сергеевна Бадаева, Хомус Уйбаан, Георгий Иванов, Альбина Дегтярева – бүлүүлэр. Чөмчөө Уус охсубут Бүлүү хомуһа Улуу дуол куйаарга тахсыһа сылдьыбыта. Өрөспүүбүлүкэ Аатылас кинигэтигэр хомус Бүлүү улууһун ытык бэлиэтин быһыытынан киирэн сылдьар.

Уустарга, ону таһынан биирдиилээн уонна ансаамбылынан толорооччуларга аналлаах куонкурустар ыытыллыахтара. Ииндийэттэн уонна Дьобуруопаттан хомус эйгэтигэр үчүгэйдик биллэр дьон ыалдьытынан кэлиэхтэрэ. Аан дойдуга сэрии уонна терроризм куттала суоһуу турарынан, ыһыах дьоно Орто дойду бары олохтоохторугар анаан, или уонна эйэни өрө тутарга ыҥырыылаах Аһаҕас сурукка илии баттыахтара.
Атырдьах ыйыгар Москваҕа. Варгаан аан дойдутааҕы 9-с кэнгириэһэ ыытыллыахтааҕын, үп-харчы кырыымчыгынан 2018 сылга көһөрүлүннэ. Варгааҥҥа нуучча уустара баар буоллулар, дьиҥэр, сүтэрбиттэрэ элбэҕэ бэрт. Арассыыйа култууратын министиэристибэтэ өйүөхтээх этэ, ол билиҥҥитэ суох.
IX үйэтээҕи варгаан көстүбүтүн туһунан иһитиннэрии баар этэ. Бу олус улахан суолталаах булумньу буолуон сөп: оччотооҕу Нуучча сирин уонна кини норуотун историяларын сырдатыыга уһулуччу туһалаах археологическай булумньу быһыытынан.

Баҕа санаа олоххо киириэхтин

Хомуспут куосумаска тахсыһа сылдьыбыта. Билигин акыйаан түгэҕэр түсүһэ сырыттар диэн ыраланабыт. Өрөспүүбүлүкэбит үбүлүөйүгэр бэлэх буолуо этэ. Кылаан Уус идьиэйэтинэн акыйааннар түгэхтэринэн сундулуйар луодка дьаакыра моһуоннаах хомус охсуллан бэлэм. Оборуона миниистирэ Сергей Шойгуга тахсан, сөбүлэҥин ылыахпытын наада. Олоҥхо бухатыыра халлаан куйаарынан көтүтэр, байҕал түгэҕинэн сундулуйар. Киһи аймах ити фантазияны олоххо киллэрбитэ ыраатта. Аны ил-эйэ түсчүтэ – Ил Хомус ити ыра санааны чиэстээхтик толоруохтаах.

«Хомус» диэн дьиҥ сахалыы ааттаах, нууччалыы уонна аангылыйалыы тылларынан суруллубут хапытаалынай кинигэ тахсыан наада. Бу бырайыак норуоппут уонна өрөспүүбүлүкэбит ааттарыгар-суолларыгар үлэлииригэр ханнык да саарбахтааһын суох.
«Ил Хомус дьиэтэ» тутулуннар ханнык диэн күн баҕалаахпыт. Эскиистээх бырайыага оҥоһулунна. Сирин боппуруоһа быһаарыллыан наада. Куорат мээрэ Айсен Николаев Хомус аан дойдутааҕы мусуойун бэпэчиитэлин сэбиэтин бэрэссэдээтэлигэр сөбүлэҥин биэрдэ. Үп-харчы кириисиһэ охсоро чуолкай, ол да үрдүнэн хамсана сатыахтаахпыт. Куораттарынан-тыаларынан хомус сүүһүнэн тыһыынча сүгүрүйээччилэрдээх. Хомус — аан дойдутааҕы түһүлгэҕэ саханы уонна өрөспүүбүлүкэни дорҕоонноохтук ааттата сылдьар, күөн туттар баар-суох ытык ымыы чыычаахпыт, туойар тыллаах-өстөөх төлкөбүт төрүт түөрэҕэ буолар.