Эпоһы чинчийээччилэри кытта көрсүһүүгэ

Көрсүһүүгэ филологическай наука доктора, олоҥхону үөрэтээччи, ХИФУ профессора Василий Илларионов, Далластааҕы (АХШ, Техас) прикладной лингвистика институтун аан дойду искусстволарын үөрэтиигэ директора Робин Харрис, ф.н.д., профессор, Абхазия Наукаларын академиятын президенэ Зураб Джапуа, и.н.д., профессор, Мордовия Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын иһинэн гуманитарнай наукаларга НЧИ директора Валерий Юрченков, и.н.к., РНА Уфатааҕы научнай киинин фольклор секторын старшай научнай үлэһитэ Гульнур Юлдыбаева, искусствоведение кандидата, М.И.Глинка аатынан Новосибирскайдааҕы судаарыстыбаннай консерватория профессора Наталья Леонова, ф.н.к., Ереван судаарыстыбаннай университетын старшай научнай үлэһитэ Айк Амбардцумян, профессор, Сассекс (Великобритания) университетын медиа, киинэ уонна музыка НЧИ директора Николас Тилл, Абхазия судаарыстыбаннай университетын иһинэн нартоведение уонна полевой фольклористика киинин научнай үлэһитэ Наала Барциц кытыннылар.
Александр Жирков, ыалдьыттары эҕэрдэлээн, дойдулар икки ардыларыгар култуура сибээстэрин сайдыытыгар норуоттар эпическэй нэһилиэстибэлэрин оруолун уонна бииргэ үлэлээһин кэҥиирин бэлиэтээтэ. Спикер форумҥа ЮНЕСКО генеральнай директора, Саха сирин улахан доҕорун быһыытынан өрөспүүбүлүкэ бырайыактарын, ол иһигэр киһи аймах материальнайа суох бастыҥ айымньытын — Олоҥхону таһаарыыга өҥөлөөх Ирина Бокова кыттарын иһитиннэрдэ. Кини салгыы ЮНЕСКО өйөбүлүнэн “Аан дойду норуоттарын эпическэй пааматынньыктара” серияны үөскэтии туһунан кэпсээтэ.
Профессор Василий Илларионов кыргызтар “Манас” эпостара саха тылыгар тылбаастанан, ити серия бастакы таһаарыытынан буолбутун, оттон саха норуотун «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхото кыргыз тылыгар тылбаастаммытын бэлиэтээтэ.

«Соторутааҕыта алтайдар «Маадай Хара» эпостара таҕыста. Күһүн үһүс кинигэ — башкирдар «Урал-Батыр» эпостара күнү көрүөҕэ. Ону сэргэ тувинецтар, абхазтар нартскай эпостарын кытта үлэ былааҥҥа баар, салгыы — «Калевала». Индияны кытта «Махабхарата» тылбааһын туһунан кэпсэтиини саҕалаатыбыт. Саамай сүрүнэ, биһиги үбүлээһини ситистибит, эпическэй нэһилиэстибэни харыстааһыҥҥа судаарыстыба бырагыраамата көрүллэр. Ол чэрчитинэн пааматынньыктары хардарыта тылбаастааһын оҥоһуллар», — диэтэ Александр Жирков.
Василий Илларионов Ил Түмэн спикерин өйөбүлүнэн норуот эпическэй нэһилиэстибэтин харыстааһыҥҥа уонна сырдатыыга улахан үлэ барарын, сыллата Олоҥхо ыһыаҕа ыытылларын, маассабай ааҕааччыга анаан “Саха боотурдара” серия таһаарылларын туһунан ыалдьыттарга кэпсээтэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ серия 18 туома таһаарыллыбыт, өссө эбии 3 туом тахсыахтаах.
Саха фольклорун чинчийээччи от ыйын 5 к. ГЧИ-гар Америка учуонайа, наука доктора, тыл үөрэхтээҕэ Робин Харрис бэлэмнээбит сурунаалын билиһиннэрбиттэрин иһитиннэрдэ итиэннэ Василий Илларионов ыалдьыттарга бэйэтин үлэтин – «Эпическое наследие народа саха» монографиятын кинигэтин уонна В.О.Каратаев олоҥхотун үс тылынан мультимедийнай таһаарыыны бэлэхтээтэ.
Александр Жирков өрөспүү­бүлүкэҕэ саха тылынан аан дойду норуоттарын эпостарыгар классическай библиотека тэриллэрин, онно Василий Илларионов научнай консультанынан буоларын бэлиэтээтэ.
Ил Түмэн спикерэ Василий Васильевичтыын Олоҥхо персонажтарын оҕоҕо билиһиннэриигэ бырайыактарыгар ыалдьыттар болҕомтолорун туһаайда. «Персонажтар көстүүмнэрин оҥорууга оҕолорго анаан өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһу ыыппыппыт. Хас да бастыҥ моделы талан, Кытайга манекеннары сакаастаабыппыт. Оҕо саадтарыгар, куруһуоктарга иитээччилэр, учууталлар көмөлөрүнэн оҕолор көстүүмнэри бэйэлэрэ тигэллэр, манекеннары таҥыннараллар. Салгыы 12 эпическэй персонажтары сакаастаабыппыт, сотору олору ылан өрөспүүбүлүкэҕэ оҕо саадтарыгар тарҕатыахпыт. Оҕолор ийэ олоҥхо тылын-өһүн билэр буоллахтарына, ити кинилэргэ мэлдьи көмө буолуоҕа, ол эбэтэр биһиги тирэхпит онно буолар, ити төһөнөн дириҥ, муударай да, биһиги бэйэбит муударай буолабыт”, — диэн кэпсээтэ Александр Жирков.
Даллас прикладной лингвис­тикаҕа институтун үлэһитэ Робин Харрис Василий Илларионов үбүлүөйүнэн айар хамаанда бэртээхэй сурунаалы таһаарбытын бэлиэтээтэ.
Абхазия Наукаларын академиятын президенэ Зураб Джапуа эпическэй форумҥа ыҥырбыттарыгар махтанна, абхаз уонна саха эпостарын хардарыта тылбаастааһын бырайыагар өйөбүлү оҥорорго эрэннэрдэ.
Александр Жирков сото­рутааҕыта Москваҕа Норуоттар икки ардыларынааҕы кинигэ дьаарбаҥкатыгар кытта сылдьан, нартскай эпоһы таһаарыыны ылбытын эттэ.
Мордовия бэрэстэбиитэлэ Валерий Юрченков хас биирдии норуот аан дойду култууратыгар кылааттааҕын, саха норуота онно ураты кылаатын киллэрбитигэр болҕомтону тарта.
Уфа научнай кииниттэн наука үлэһитэ Гульнур Юлдыбаева Саха сиригэр төрдүс төгүлүн кэлбитин, «Урал-Батыр» эпоһы тылбаастааһыҥҥа үлэлииллэрин, ааспыт сылга “Манаһы” башкир тылыгар тылбаастаабыттарын кэпсээтэ.
Александр Жирков от ыйын 20-22 күннэригэр Кыргызстаҥҥа президент Алмазбек Атам­баев өйөбүлүнэн аан дойду алтаеведтарын Норуоттар икки ардыларынааҕы форума буоларын, онно Саха сирин бэрэстэбиитэллэрэ кытталларын иһитиннэрдэ.
Салгыы Ил Түмэн спикерэ ыалдьыттарга ЮНЕСКО өйөбүлүнэн олоххо киллэриллэр «Саха сирин норуоттарын XVII үйэтээҕи — XX үйэ саҕаланыытынааҕы материальнай уонна духуобунай култуурата – аан дойду музейдарыгар» бырайыагы билиһиннэрдэ. Кини Саха сирэ Россия судаарыстыбатын састаабыгар ХVII үйэҕэ киириэҕиттэн илиҥҥи сирдэри салгыы баһылааһыҥҥа тирэҕинэн буолбутун, үгүс экспедициялар кыттыылаахтара духуобунай култуура матырыйаалларын, олоххо-дьаһахха туттуллар маллары, иһити-хомуоһу, сэрии сэбин, үрүҥ көмүс оҥоһуктары уо.д.а. анаан-минээн хомуйбуттарын сырдатта. Чинчийээччилэр дойдуларыгар баралларыгар матырыйааллар үгүс өттүлэрин таһааран, музейдарга туттарбыттар. Бастакынан ньиэмэс чинчийээччилэрэ буолбуттар, ол иһин үгүс экспонаттар Берлин, Гамбург, Дрезден музейдарыгар харалла сыталлар. ХХ үйэ саҥатыгар Америка чинчийээччилэрэ бөдөҥ научнай экспедицияны тэрийбиттэрэ. Владимир Иохельсон 2,5 тыһ. тахса экспонаты таһаарбыта билигин Америка естественнэй историяҕа музейын фондатын сорҕотунан буолаллар. “Биһиги академическай системалаах каталогу үөскэтэр туһугар Германияҕа, Америкаҕа, Арҕаа Европаҕа үс научнай экспедицияны тэрийбиппит», — диэн үллэһиннэ Александр Жирков. Кини быйыл Америка естественнэй историяҕа музейын экспонаттарын хабар бастакы туом тахсарын кэпсээтэ. Ол кэнниттэн Бостон, Арҕаа Европа музейдарыгар уо.д.а. туомнар тахсыахтаахтар. Спикер экспонаттары быһааран суруйууга тус бэйэтэ кыттарын итиэннэ бырайыагы ХНТ аан дойду төрүт норуоттарын Конгреһыгар билиһиннэрбитин, ол түмүгэр ХНТ уонна музейдар Норуоттар икки ардыларынааҕы сэбиэттэрин өйөбүлүн ылбыттарын бэлиэтээтэ.
Ереван судаарыстыбаннай университетын научнай үлэһитэ Айк Амбарцумян быйыл алтынньыга эпическэй нэһилиэстибэҕэ ыытыллар конференцияҕа ыҥырда, салгыы чуолаан, тылбааска бииргэ үлэлэһэргэ эрэнэрин биллэрдэ.
Великобританияттан сылдьар Николас Тилл дойдуларыгар эпическэй үгэстэри сырдатта, опера искусствотын чинчийээччи быһыытынан Саха сиригэр аан бастаан кэлбитин кэпсээтэ..
Новосибирскайтан искусствоведение кандидата Наталья Леонова “Сибиир, Уһук Илин фольклорун пааматынньыктара” серияҕа кыттыгас үлэни ыыталларын туһунан билиһиннэрдэ. Кини музыковедтар чинчийиилэргэ кыттыахтаахтарын эттэ.
Көрсүһүү түмүгэр ыалдьыттар Ил Түмэн спикерэ Александр Жирковка аан дойду норуоттарын култуураҕа нэһилиэстибэтин харыстааһыҥҥа уонна байытыыга улахан хамсатыылаах үлэтин иһин махтаннылар. Александр Жирков харда тылыгар араас дойдулар эпостарын чинчийээччилэр бииргэ үлэлээһиннэрэ норуоттар култуураларын хардарыта байытарын бэлиэтээтэ уонна ыалдьыттарга айар, научнай үлэлэригэр ситиһиилэри баҕарда. Кини ыалдьыттарга «Маадай Хара» таһаарыытын бэлэх туттарда.