116
10 января 2020 в 10:07
Төрөөбүт буорга тапталынан
Өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана 2020 сылы Ботуруйуоттааһын сылынан биллэрдэ. Ботуруйуот, ботуруйуоттааһын. Ырааҕынан иэхпэккэ, судургутутан өйдүүр, ылынар буоллахха, төрөөбүт дойдутун, норуотун таптыыр, кинилэр интэриэстэрин иһин турар соҕотох киһи, бүтүн норуот ботуруйуоттааһынын холобурдара, көстүүлэрэ баар буолуохтарын сөп.
Дьэ, сүрдээх үчүгэй дьыала диэххэ наада. Бу гынан баран, аныгы Арассыыйаҕа бу хаһааҥҥыта эрэ бочуоттаах тыл, мэктиэтигэр умнулла быһыытыйа сырытта бадахтаах. Ону ааһан, эбиитин күлүү-элэк оҥостуу өйдөбүлүгэр эмиэ кубулуйан ылла. Ама, төрөөбүт дойдутун, норуотун таптаабат дууһа баара буолуо дуо!? Арааһа, олоххо туох эрэ бөрүкүтэ суох, мэлдьитин баарын быһыытынан… Чэ, ити хааллын.
Аныгы Арассыыйаҕа баар быһыыны-майгыны таарыйар, ол туһунан кэпсэтэр буоллубут да, сэбиэскэйи хайдах да гынан тумнубаппыт. Хайыахпытый, олорон кэлбит олохпут буоллаҕа дии, буолан баран, баара-суоҕа бэҕэһээҥҥи историябыт. Дьэ, ол сэбиэскэй систиэмэҕэ ботуруйуоттуу иитии чахчы баара, бу дьыала олох үрдүк таһымҥа турара. Элбэҕи эрдибэккэ эттэххэ, сэбиэскэй норуот Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыайыыны ситиспит өрөгөйө, сэбиэскэй идеология норуоту оҕотуттан улаханыгар тиийэ, уһулуччу күүстээх ботуруйуоттуу тыыҥҥа ииппит, такайбыт түмүгэ этэ диэтэххэ, дарбатыы буолуо суоҕа. «Тугу ыһыаҥ – ону хомуйуоҥ» диир норуот этиитэ уот харахха биэрэрэ диэн бу буоллаҕа.
Саҥа Арассыыйа баһылыктара, элиитэтэ дэнээччилэр «кыбыстанньаҥнарынан» уратыйаллар. Урукку систиэмэ нэһилиэстибэтин, үчүгэйин-куһаҕанын араара, суортуу барбакка, барытын бииргэ суулуу тутан история бөҕөр анньар айдааныгар күүстэрин-сыраларын биэрэн ахан кэлээхтээтилэр. История хатыланар дьээбэлээх: Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн бассабыыктар уруккуттан барытыттан аккаастанар суолу талбыттара. Алдьархайдаах алҕастар, иэдээннээх быһылааннар таһаарыллыбыттара. Бу гынан баран, хомунньуус баартыйа идьиэйэтин күүһүнэн норуоту бэйэтиттэн тэйиппэтэҕэ. Дойдутун уруккутуттан, ааспыт историятыттан алыс «кыбыстар» аныгы былаас, тус бэйэ бастакы хапытаалын оҥостор түбүгэ олус уһаата, тардылынна курдук.
Эрэгийиэннэр бэйэлэрин дьаһаныыларыгар бэриллибит, уочараттаах сыл уочараттаах бэлиэтин биллэрэр бырааптарын туһаналлар. Сахабыт сирин Ил Дархана А.С.Николаев Сомоҕолоһуу уонна Ботуруйуоттааһын сылларын утуу-субуу биллэрбитэ биһирэниэн эрэ сөп. Маннык дириҥ суолталаах өйдөбүллэр аҥаардас туттуллаллара, этиллэллэрэ, суруллаллара даҕаны мээнэҕэ буолбатах.
Мичил Николаев, «Сиэрдээх Арассыыйа» бэлитиичэскэй баартыйаттан Ил Түмэн дьокутаата. Олоҕун олуктарыттан быһыта тардан билиһиннэрдэххэ, Үөһээ Бүлүү Кэнтигиттэн төрүттээх. Аныгы ирдэбилинэн, биир сыл аармыйаҕа сулууспалаабыт. Тыа хаһаайыстыбатын техникумун юридическай салаатын, бу түмүктэммит сылга Москубатааҕы К.Тимирязев аатынан судаарыстыбаннай агыраарынай акадьыамыйаны бүтэрбит. Салгыы Москубатааҕы пед. үнүбэрсиэт социологияҕа салаатын магистратуратыгар үөрэнэ сылдьар. 26 саастаах эдэр киһи.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр Ботуруйуоттааһын сыла биллэриллэн, бу тиэмэҕэ кэпсэтэргэ Мичил курдук бары өттүнэн эргиччи бэлэмнээх, хайы-үйэ күнэ күөрэйэ ойон тахсан эрэр эдэр киһини кытта көрсөн кэпсэтии – туһугар миэхэ табыллыы. Били сорсуйбут сонордьут хаарбах хапкааныгар хара тыа маанылаах саарба кыыла бэйэтинэн үктээн биэрбитигэр тэҥнээх буоллаҕа.
— Аныгы ыччаты ботуруйуоттааһын тыыныгар иитиллибэтэҕинэн буруйдуох курдук саҥа-иҥэ баарын билэбин, — диир Мичил. — Оттон ол ким буруйа буолара өссө биллибэт ээ. Оскуола, уопсастыба, судаарыстыба? Буруйдааҕы көрдөөтөхпүтүнэ, ол кимин-тугун бүгүн чахчыта булбаппыт. Биир сыл Сэбилэниилээх күүстэр радиацияттан көмүскэнэр химическэй-биологическай чаастарыгар сулууспалаабытым. Саллаат сулууспата диэн ханнык да кэмнэргэ биир ини, Арассыыйа аармыйатыгар сулууспалыы сылдьабын диир санаа бэйэ бодоҕун тардынарга булгуччу күһэйэр. Норуоттар икки ардыларынааҕы туох эмэ тас иирээн буоллаҕына, бирикээс бэрилиннэҕинэ, ханна быстан-ойдон хаалыаҥый, барыларын кытта эппит сирдэригэр барар буоллаҕыҥ.
Мичил бу кэпсээнигэр тохтоон ылыахпын баҕарабын. Урукку көлүөнэҕэ, ол иһигэр мин көлүөнэбэр эмиэ, ботуруйуоттааһын булгуччу сэриини, сэриилэһиини кытта бииргэ тутан өйдөнөр буолара.
Бүгүн Арассыыйа син-биир өстөөхтүү санаалаахтарынан төгүрүллэн олорор. НАТО сэриилэрэ ыаллыы Польшаҕа, Прибалтикаҕа дугуйданаллар, салгыы урукку бырааттыы өрөспүүбүлүкэлэрбит уочараттара кэлэн хаалыахтарын сөп курдук. Арассыыйа судаарыстыбатын 1000-тан тахса сыллаах историятыгар итинник сэрэхтээх быһыы-майгы, балаһыанньа хаһан да уларыйан биэрбэт. Онон ботуруйуоттааһын өйдөбүлэ биһиэхэ, Арассыыйа олохтоохторугар, үгэс курдук, туох-ханнык иннинэ сэриини уонна Ийэ дойдуну көмүскээһини, онно дьоруойдуу охтооһуну кытта, оччоттон баччаҕа диэритин, быстыспат ситимнээх. Эдэр киһи Мичил кылгас киирии кэпсээнинэн, бэйэтэ да билбэккэ, миигин итинник толкуйга тиэртэ. (Мантан салгыы курсивынан суруллубут – ааптар бэйэтин санаата).
— Киһи төрөөбүт дойдутун таптыыра, киниэхэ бэриниилээх буолара тоҕо булгуччу дьоруойустубаны оҥоруунан эрэ сыаналаныахтааҕый? – эдэр сэһэргэһээччим бэйэбэр төттөрү хатыллан ыйытар. — Мин дойдум сайдарын туһугар үлэлээтэхпинэ, ол ботуруйуоттааһын көстүүтэ буолбатах дуо?
— Урут сэбиэскэй кэмҥэ «олоххо хорсун быһыыны оҥоруу мэлдьитин кыаллар кыахтаах» дэнэр буолара. Туйгун үлэһит бочуоттанара, дэлэҕэ, сахаларга «Москубаҕа, Кириэмилгэ тиэрдэр суол хотонтон ордук чугаһын» туһунан кынаттаах этии үөскүө дуо. Наар кылааккай буолбатаҕын да иһин, урукку уопсастыбаҕа үлэ киһитин өрө тутуу баара. Оттон уопсайынан ылар буоллахха, үчүгэй үлэһит, туйгун профессионал ханна баҕарар бэйэтин миэстэтин булар кыахтаах. Үчүгэй киһи, үчүгэй үлэһит тоҕо ботуруйуотунан ааҕыллыа суохтааҕый? Бэйэҥ этэриҥ курдук, үчүгэй исписэлиис буоллаххына, эбиитин төрөөбүт дойдуҥ сайдарын туһугар сүрэххин-быаргын ууран үлэлээтэххинэ, улахан ботуруйуот дэтиэҥ турдаҕа.
— Мин дойдум диэн, Арассыыйаны бүттүүнүн ааҕабын ээ. Арассыыйа атын куоратыгар, эрэгийиэнигэр олохсуйан үлэлиир буоллахпына, ботуруйуот ааттанар чиэскэ чугаһаабат буоллаҕым?
— Эрэдээктээх ыйытыылаах киһи буоллуҥ ээ. Мичил, киэҥник хабан толкуйдууруҥ үчүгэй бөҕө буоллаҕа дии. Сөбүлээбит сиргэр олохсуйан, тахсыылаахтык үлэлээн-хамсаан, дьоҥҥо-сэргэҕэ сөбүлэтэн, ол дойдугар үүнэн-сайдан үтүө ааты-суолу ыллаххына, тоҕо ботуруйуот дэппэт буолуоҥуй.
— Оттон арай омук дойдутугар олохсуйуум?
— Көҥүлүҥ буоллаҕа. Дьиҥэр, тус бэйэм олох сэргээбэт суолум. Биһиги баара-суоҕа биир кыра куорат нэһилиэнньэтин саҕа ахсааннаах омук буолабыт. Үөрэхтэммит, сайдыбыт ыччаппыт кыыстыын-уоллуун омук дойдуларын диэки көрөр буоллахтарына, кэскилбит төһөнүй? Атын омугу кытта буккуһуу бэйэ төрдүн, силиһин быһа кэрдинии буолар дии саныыбын. Эргэ тахсан, ойох ылан, муора-акыйаан уҥуоргутугар олохсуйуу, уонча сылга биирдэ эмэтэ суолтатыгар төрөөбүт дойдуга кэлэн ыалдьыттыы түһэн барыы, сахатын омугуттан адьас тугу да бэриһиннэрбэтэх оҕолоргор, көрүнньүккэ диэбит курдук, сымыйанан сахалыы ааты хос иҥэрбитэ буолуу – ити барыта туох да туһата суох көстүү. Атын дойдуларга олохсуйбут саха дьахтара уонна эр киһитэ оҕолоругар бэйэлэрин төрөөбүт төрүт тылларын иҥэрэргэ, кинилэр хантан хааннаахтарын, туохтан тууралаахтарын билэ уонна билинэ улааталларыгар кытаанах дьулуһуулаахтара эбитэ буоллар, итинник буккаас эр-ойох буолууну, дьэбириэйдэр курдук үөрэ-көтө ылыныахха өссө сөп этэ. Хайа баарый, биһиги бэйэлээхтэр бэл манна бэйэбит алаастарбытыгар ньиккирээн олороммут ийэ тылларын билбэт бүтүн көлүөнэлэри иитэн таһаара олоробут дии.
— Дойдуга волонтер хамсааһына далааһыннанар. Маны ботуруйуоттуу көстүүнэн ааҕаҕын дуо?
— Чахчы кэрэхсэбиллээх уонна табыллыбыт хамсааһын диибин. Олох араас көстүүлэригэр ээл-дээл сыһыаннаспат, туора киһи иэдээннээх балаһыанньатын тус бэйэ кыһалҕатын курдук ылынар, көмөлөһөр илиитин утары уунарга бэлэм, көхтөөх уонна эрдээх санаалаах ыччат дьон маннык түмсүүтэ дьиҥ ботуруйуоттуу көстүү буолар дии саныыбын.
Бэйи эрэ, аны мин эйигиттэн ыйытыым. Ботуруйуот сылынан биллэриллибит хамсааһыҥҥа тус бэйэҥ хайдах быһыылаахтык кыттар былааннааххын?
— Өрөспүүбүлүкэ таһымынан оробуочай бөлөҕү тэринэн улуустарынан, нэһилиэктэринэн оскуола оҕолорун, эдэр ыччаты хабан үлэлиэххэ баара. Көннөрү араатардаабыттан, лиэксийэ аахпыттан туһа кыра буолуо оҥоробун. Булгуччу быраактыкалаах дьаһаллары тэрийиэххэ наада, ол иһигэр волонтер хамсааһынын. Быйыл Кыайыы 75 сылын бэлиэтиэхпит, ботуруйуот сылыгар мантан ордук улахан суолталаах дьыала суох буолуо. Ыам ыйын кэтэспэккэ, сибилиҥҥиттэн үлэлээбитинэн барыахха, аны Кыайыы күнүн бэлиэтээт тохтоон хаалбакка, сыл түмүктэниэр диэри салҕаан илдьэ бара туруохха. Бу хайысханан үлэлиэх диэтэххэ, туох да баһаам үлэ күүтэр буолуохтаах. Кылаабынайа, сыалы-соругу чопчулуохха, дьэҥкэрдиэххэ, күүһү сөпкө аттарыахха уонна түһүнэн кэбиһиэххэ. Туох да күүркэтиитэ, дарбаана суох, сэрии ыардарын туораабыт кырдьаҕас көлүөнэҕэ биһиги мүччүрүйбэт төлүүр иэстээхпитин толоруохтаахпыт. Онто да суох хойутаатыбыт, бэрт сотору кэминэн букатыннаахтык хойутуохпут.
— Мичил Кимович, үөрэххэр, үлэҕэр ситиһиилэри!
Прокопий ИВАНОВ
