Биһиги айар түмсүүбүт

Сэбиэскэй Сойуус тэриллэригэр, өссө олох ханнык хайысханан сайдан барара чуолкай биллэ илигинэ, олох торумнарын, сайдыы хайысхатын, былаас кими көмүскүөхтээҕин, большевик партия нэһилиэнньэҕэ тугу оҥорор, дьаһайар соруктарын туһунан саҥа Россия государствотын бастакы салайааччыта В.И. Ленин быһаччы дьаһалынан уонна салалтатынан 1918  сыллаахха журналистары түмэн бастакы съеһи ыыппыта. Кырдьыга, саҥа былааһы утарааччылар да бааллара, ол эрэн олох сатарыйбытын көннөрүүгэ, үлэлииргэ бииргэ түмсэргэ, сомоҕолоһорго сүбэлэһэн кэпсэппиттэрэ.

Айар сойууһу тэрийэр туһунан туох докумуон ылыллыбыта биллибэт. Большевиктары өйүүр биир эрэ “Правда” хаһыат баара, онтон атыттар араас хайысхалаахтара. Хаһыаттары таһаарааччылар саҥа былааһы чуолкайдык ылына иликтэрэ, сорохтор урукку олоҕу хайгыыллара, сэриини салгыырга кэпсэтиини туһаайаллара, онон биир өйгө-санааҕа киирбэккэ арахсыбыттара. 1919 сыллаахха эмиэ журналистары түмэн съезд ыыппыттара.

100 сыллааҕыта хаһыат үлэһиттэрин түмэн ыытыллыбыт съезкэ олоҕуран быйыл Россия журналистарын Сойууһун 100 сыла бэлиэтэнэр. Айар союзтар ортолоругар журналистар Сойуустара саамай элбэх ахсааннаах. Биһиги республикабытыгар журналистар Сойуустарын чилиэнэ тыһыынчаттан тахса киһи буолла. Манна чилиэнинэн хаһыат үлэһиттэрэ, кинигэ таһаарааччылар, телевидение, радио үлэһиттэрэ уонна пресс-сулууспаҕа үлэлээччилэр буолаллар.

Оттон 2019 сылга республикабытыгар журналистар Сойуустара тэриллибитэ 60 сыла туолуоҕа. Ону тэрийэргэ ССКП обкома И.И. Варламов салайааччылаах хамыыһыйа тэрийбитэ. Бастаан Сойууска хаһыакка быһаччы үлэлиир дьону ыларга быһаарбыттара, ол курдук “Кыым”, “Социалистическая Якутия”, “Эдэр коммунист” уонна “Молодой коммунист” хаһыаттарга үлэлээччилэри  биирдиилээн кэпсэтэн, оройуоннар хаһыаттарын үлэһиттэриттэн редактордары уонна радио комитетыттан галан испииһэк оҥорбуттара, сайабылыанньа суруйтарбыттара, өссө хаартыскаларын ылбьггтара. Испииһэк оҥорон уонна хаартыска хомуйан Москваҕа ыыппыттара.

1959 сыл кулун тутар 5-6 күннэригэр тэрийэр мунньах ыытарга быһааран, онно кыттыахтаах дьону муспуттара, оройуоннартан редактордар кэлбиттэрэ. Москваны кытта кэпсэтэн чуолкайдаһан билбиттэрэ, мунньаҕы буолбатах, съеһи ыытыахтаахтара бигэтик быһаарыллар. Онон биһиэхэ журналистар сойуустарын тэрийэр бастакы съезд сыл кулун тутар 16 күнүгэр үлэтин саҕалыыр. Съезд үлэтигэр ССКП обкомун бастакы секретара Семен Захарович Борисов кыттыыны ылар уонна журналистар инники соруктарын туһунан дакылаат оҥорор. Бу саҥа тэриллэр айар Сойуус бастакы хардыыларын оҥороругар олус суолталаах дьаһаныы этэ.

Журналистар съезд үлэтин иккис күнүгэр бэйэлэрин салайааччыларын быыбардаабыттара уонна Москваҕа журналистар съезтэригэр делегаттары талбыттара. Бастакы съеһинэн бырабылыанньа састааба сэттэ киһиттэн талыллар. Онно И.А. Аргунов, Ф.С. Донской, Н.М. Сибиряков, А.Т. Тимшин, Н.Ф. Слепцов, Д.И. Пестерев уонна П.И. Филиппов киирбиттэрэ.

Сойуус бастакы председателинэн Иван Александрович Аргунов биир санаанан быыбарданар. Оччолорго Иван Александрович “Социалистическая Якутия” хаһыат партийнай отделын сэбиэдиссэйэ этэ. Председатели солбуйааччынан Николай Михайлович Сибиряков талыллар. Кини ТАСС корреспонденынан үлэлиирэ. Эппиэттиир секретарынан Феодосий Семенович Донской быыбарданар, кини ити кэмҥэ радиокомитет үлэһитэ.

Сэбиэскэй Сойуус журналистарын бастакы съеһигэр үс киһиттэн делегаттары талаллар. Делегатынан быыбардаммыттара: И.А. Аргунов –  республика журналистарын Сойууһун председателэ, И.И. Варламов – республикаҕа айар Сойууһу тэрийсибит  “По ленинскому пути” журнал редактора уонна Ф.И. Находкин – Горнай оройуонун “Үлэ күүһэ” хаһыат редактора.

ССРС Журналистарын съеһигэр дойду саамай үрдүкү салайааччылара кыттыбыттара. Сойуус салайар састаабыгар бырабылыанньа чилиэнинэн Иван Александрович Аргунов быыбарданар, онон кэлин киин тэрилтэ үлэтигэр быһаччы кыттыбыта.

Биһиги республикабытыгар журналистар Сойуустарын араас кэмҥэ  салайааччылара республикаҕа биллэр үлэһиттэр, норуот улаханнык сыаналыыр, билинэр, сүгүрүйэр дьоно этилэр. Иван Александрович – биллиилээх журналист, кини ТАСС уонна “Советскай Россия” хаһыат аналлаах корреспонденынан үлэлээбитэ, “Социалистическая Якутия” хаһыат редактора этэ. Биир кэмҥэ  икки партийнай хаһыаты холбоон биир редакция оҥоро сылдьыбыттара, онон “Кыым” уонна “Социалистическая Якутия” хаһыаттар холбоһуктаах редакцияларын салайбыта, ССКП обкомун отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлээн баран научнай-чинчийэр үлэҕэ көспүтэ. Иван Александрович ССКП обкомун чилиэнинэн уонна обком бюротун чилиэнигэр кандидатынан быыбарданан ааспыта. Кини икки төгүл Саха АССР Верховнай Советын депутата, онон быыбардааччылар үгүс этиилэринэн күннээҕи олоххо суолталаах боппуруостары быһаарсыбыта, ситиспитэ. И.А. Аргунов научнай үлэһит быһыытынан учуонайдар ортолоругар киэҥник биллэрэ, ытыктанара уонна кини үлэлэрин үрдүктүк сыаналыыллара. Иван Александрович докторскай диссертациятын бүтэрбитэ, ол эрэн дьылҕа хаан кинини көмүскүүрүгэр тиэрдибэтэҕэ.

“Кыым” хаһыат саха норуотун сайыннарыыга, үүннэриигэ, сырдыкка, үтүөҕэ тардыһыытыгар сүүнэ оруоллаах. “Кыым” хаһыакка үлэлээбит, салайбыт дьону ааттыыр буоллар, олус элбэх буолуох этэ. Бу хаһыаты төрүттээн бар дьонноругар билиһиннэрбит, чугаһаппыт, үтүө сүбэһит, атас-доҕор оҥостоллоругар үлэлээбит биллиилээх суруйааччы Анемподист Иванович Софронов уонна төрүттэһэн бар дьонугар чугаһаппыт, кэрэ кэпсээннээх хонор хоноһо оҥостоллоругар өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэрбит киһинэн саха норуотун биир чулуу уола Исидор Никифорович Барахов буолаллар.

“Кыымы” бэрт уһуннук уонна үтүө суобастаахтык Савва Константинович Томскай салайбыта. Кини үстэ төхтүрүйэн кэлэн редакторынан үлэлээбитэ, уопсайынан, “Кыым” редакторынан 25 сылтан ордук үлэлээн ааспыта. Саха дьоно кэпсэтэллэригэр “Кыым” уонна “Томскай” диэн бииргэ тутан ааттыыллара. Савва Константинович журналистар Союзтарын председателинэн быыбардаммыта, ССРС журналистарын Союһун бырабылыанньатын чилиэнэ этэ. Кини ССКП обкомун отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлээн ааспыта, хас эмит төгүл ССКП обкомун чилиэнинэн уонна обком бюротун чилиэнигэр кандидатынан талыллан үлэлээбитэ. С.К.Томскай алта төгүл Саха АССР Верховнай Советын депутатынан быыбарданан норуот үрдүк итэҕэлинэн туһаммыта. Депутат быһыытынан быыбардааччыларын иннигэр отчуоттуура, этиилэрин ылынара, туруорсар боппуруостарын тустаах тэрилтэлэри кытта үлэлэһэн быһаартарара.

Биһиги айар Сойууспут үһүс председателэ – Олег Дмитриевич Якимов. Бу олохтоох киһи Иркутскайдааҕы государственнай университеты бүтэрэн Ленскэй куоракка кэлбитигэр, оройуон хаһыатыгар үлэҕэ ылбыттара, онтон салгыы “Социалистическая Якутия” хаһыакка үлэҕэ ыҥырыллыбыта. Манна үлэлии олордоҕуна кинини хаһыат редакторынан анаабыттара. Эдэр редакторга эбии үлэ быһыытынан журналистар Сойуустарын председателинэн үлэлииригэр дьаһайбыттара. Олег Дмитриевич редактордыы олорон партия  Киин Комитетын иһинэн Общественнай наукалар академияларыгар үөрэнэ барбыта. Бу кэмҥэ кини оннугар редакторынан анаммыт Альбина Анатольевна Антропова Сойуус председателинэн үлэлээн ааспыта.

О.Д. Якимов Москваттан историческай наука кандидата буолан эргиллибитигэр, ССКП обкома төттөрү “Социалистическая Якутия” хаһыат редакторынан анаабыта уонна  айар Сойуус председателинэн быыбардаабыттара. Олег Дмитриевич хаһыатыгар үлэлиир сылларыгар научнай-чинчийэр үлэтин саҕалаабыта уонна докторскай диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Кини историческай наука доктора, профессор.

Айдааннаах тоҕус уонус сылларга редакторыттан уурайан, Саха государственнай университетыгар журналистика отделениета арыллыбытыгар кафедра сэбиэдиссэйинэн анаммыта. Билигин отделение факультекка биир туспа хайысхалаах, эдэр журналистары – хаһыакка, телевидениеҕэ, радиоҕа үлэлиир специалистары бэлэмниир. Олег Дмитриевич студеннарын кытта күннэтэ дьарыктанар. Журналистикаҕа магистрдары бэлэмнээһиҥҥэ сүрүн болҕомтотун уурарын билэбин, научнай-чинчийэр үлэтин салгыыр. Олег Дмитриевич ССКП обкомун чилиэнинэн уонна бюротун чилиэнигэр кандидатынан талыллан ааспыта. Кини үс төгүл Саха АССР Верховнай Советын депутатынан быыбардана сылдьыбыта.

Альбина Анатольевна Антропова, быыһык кэмҥэ диэххэ сөп “Социалистическая Якутия” хаһыат редакторынан үлэлээбитэ уонна биһиги айар Сойууспутун салайан ааспыта. Кини ССКП обкомун чилиэнэ, Саха АССР Верховнай Советын депутата. Киһи быһыытынан олус мааны, сытыары-сымнаҕас, үрдүк культуралаах, үлэтигэр кыһамньылаах этэ. Аан бастаан редакторынан ананан кэлэригэр олус куттанара, ол эрэн бэрт судургутук уонна түргэнник коллективыгар сөбүлэппитэ. Редакторыттан ууратан ССКП обкомун аппараатыгар үрдүкү үлэҕэ анаабыттара.

Былаас уларыйан, олох сатарыйан испитэ. Российскай Федерация бэйэтэ туспа партийнай салалталаммыта. Уларыйыы-тэлэрийии аата-ахсаана суох буолбута. Россияҕа журналистар Сойуустарын тэрийии боппуруоһа турбута. ССРС журналистарын Сойууһун иһинэн Россия журналистарын Сойууһун тэрийэргэ аналлаах хамыыһыйа тэрийбиттэрэ. Ол састаабыгар регионнар бэрэстэбиитэллэрэ үлэлиэхтээхтэрэ. Биһиги республикабытыттан биллиилээх журналист Дмитрий Ильич Пухов хамыыһыйаҕа киирбитэ уонна Москваҕа ыйы быһа олорон Россия журналистарын Сойууһун тэрийии туһунан докумуоннары бэлэмнээһиҥҥэ үлэлэспитэ. Докумуон бэлэмнэнэн, юристарынан бэрэбиэркэлэнэн, бастакы съеһи ыҥырбыттарыгар биһиги делегациябыт кыттыбыта. Россия журналистарын Сойууһун тэрийэр докумуоҥҥа илии баттаабыппыт.

Дмитрий Ильич биһиги республикабытыгар Сойуус тэриллэр бастакы съеһигэр 80 делегат ортотугар эмиэ баара, онон республика Сойууһун тэрийиигэ куоластаабыта. Кэлин өр сылларга бырабылыанньа чилиэнинэн талыллан ааспыта. Кини Гостелерадио комитетыгар 16 сыл устата айымньылаахтык үлэлээбитэ, өссө Гостелерадио комитетын председателин быһыытынан Саха Республикатын Правительствотын президиумун чилиэнэ уонна партия рескомун бюротун чилиэнэ этэ. Кэлин сылларга үгүс кинигэни суруйан күн сирин көрдөрөн бар дьонугар дьикти үчүгэй бэлэҕи ууммута.  Киниэхэ Саха Республикатын журналистикаҕа Государственнай бириэмийэтин лауреатын үрдүк аатын иҥэрбиттэрэ. Билигин ытык кырдьаҕас дьиэтигэр олорор, кыралаан ону-маны суруйар, элбэхтик үлэлиирин доруобуйата уйбат буолан иһэр.

Эдэр председатель Олег Гаврильевич Сидоров билигин университекка журналистика кафедратын салайар, кинигэ суруйар, нууччалыы да, сахалыы да үчүгэйдик суруйар кыахтаах. Билиҥҥи кэмҥэ союзпут председателэ Галина Алексеевна Бочкарева. Кини хайдах үлэлиирин бэйэҕит бэркэ диэн билэҕит.

Иван БОРИСОВ, 2001-2008 сылларга

журналистар Сойуустарын председателэ.