Үлэ киһитин өйөбүлүгэр

АПК үлэһиттэрэ сонотуоруйдарга-куруортарга эмтэнэллэригэр судаарыстыба чэпчэтиилээх өйөбүлэ мэктиэлэнэр

Үлэ киһитэ сынньанар, доруобуйатын тупсарынар аналлаах усулуобуйалаах буолуутун судаарыстыба мэктиэлиир. Оттон судаарыстыба бигэ экэниэмикэлээх буоллаҕына, бу боппуруоска ханнык да ыарахаттар баар буолуохтарын табыллыбат.

Сир аннын баайын хоторор баараҕай компаниялар, үөгүлүүр үптээх, хаһыытыыр харчылаах судаарыстыбаннай корпорациялар, хапытаал эргийэр кииннэрин үлэһиттэригэр бу боппуруос проблемата турбат. Сатабыллаахтык дьаһанан, дьирээлэһэн үлэлиир  идэлээх сойуустардаах норуот хаһаайыстыбатын араас салааларын үлэһиттэрэ бу өҥөнөн эмиэ балачча сэниэлээхтик туһанар кыахтаахтар.

Биллэр биричиинэнэн, тыа хаһаайыстыбатын салаатын үлэһиттэрэ, тыа сирин олохтоох­торо сонотуоруйдарга-куруортарга сынньаныы уонна эмтэнии судаарыстыбанан мэктиэлэммит өҥөтүнэн туһаныылара, дойду үрдүнэн саамай тиһэх миэстэҕэ сылдьар. Киин Арассыыйа дириҥ самныыга киирбит тыатын сирин олохтоохторугар ол «сонотуоруй-куруорт» диэн тыллар бүгүн тугу да эппэттэригэр саарбахтыы барымыаҕыҥ. Арай өҥ дьыл тэллэйинии элбээн иһэр агрохолдиннар, агро-бырамыысыланнай корпорациялар, компаниялар, олор даҕаны салалталара үлэһиттэрин кытта дуогабардаах сыһыан төрүтүгэр үлэлиир уонна ол эбээһинэстэрин чиэһинэйдик толорор буоллахтарына, ити этиллэр өҥө толору кээмэйинэн хааччыллыахтарын сөп. Атахтарыгар турбут бааһынай уонна фермер хаһаайыстыбалар, кимиэхэ да соҥноно сатаабакка, бэйэлэрин кыахтарыгар эрэниэхтэрин сөп гынан баран, кинилэр ылар өлүүлэрэ дуона суох буолуоҕа.

Оттон өрөспүүбүлүкэбитигэр дьыала хайдаҕый? Быһаччы, бэрдэ суох диэххэ наада. Тыа хаһаа­йыстыбатын үлэһиттэрэ, ол аата тыа сирин дьоно-сэргэтэ, өссө 90-с сыллартан саҕалаан, судаарыстыба бу чэпчэтиилээх өйөбүлүттэн туора хаһыллан хаалбыт төрүөттэригэр тохтуу барымыаҕыҥ. Сынньана-эмтэнэ «көрүлүү» сылдьыаҥ дуо, киэһэ ыстыыргын булуннаххына таҥараҕа махтана хаалар күннэриҥ-дьылларыҥ ыган турдахтарына.

Тыа сирин олохтоохторо, чуолаан эр дьоно, тулуктаһан сылдьалларын эрэ тухары сылдьаллара, олоҕу олороллоро өрүүтүн баар суол. Эмиэ барыбытыгар биллэр биричиинэлэринэн, улуустар кииннэриттэн хас эмэ уонунан көс ыраах сытар кырыыба нэһилиэктэргэ балыыһалар, бэл ФАП-тар суохтарынан, (судаарыстыба бүгүн ыытар  оптимизациялааһынын бэлиитикэтэ, урукку баар тобохтору төрдүттэн суох оҥортуур хайысхалааҕынан), кыһыҥҥы эрэ суолларынан сылдьыһыы баарынан, о.д.а. олох-дьаһах үгүс төрүөттэриттэн сылтаан, киһи ыарыыга улаханнык баалатан эрэ баран, көрдөрүнэ уонна эмтэнэ сатыыра олоҕурбут көстүү буолар. Онон, Сахабыт сирин кырыыба сытар бары нэһилиэктэрин олохтоохторо, доруобуйа харыстабыла былыргы сайда илик кэминээҕи быһыытыгар-майгытыгар киирэн олороллор диэтэхпитинэ, баар кырдьыктан улахан туорааһын буолуо суоҕа.

«Агро-бырамыысыланнай комплекс үлэһиттэрэ сонотуоруйдарга-куруортарга эмтэниилэрин судаарыстыбаннай өйөөһүн дьаһалларын туһунан» СӨ сокуона Ил Түмэн уурааҕынан ылыллан, 2010 сыл тохсунньутугар өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ В.Штыров илии баттааһынынан күүһүгэр киирбитэ. Сокуоҥҥа этиллэринэн, чэпчэтиилээх путевка, өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар бастайааннай олорор уонна агро-бырамыысыланнай комплекска 5 сылтан итэҕэһэ суох үлэ ыстаастаах киһиэхэ көрүллэр. Чэпчэтиилээх путевка икки сылга биирдэ бэриллиэн сөп. Путевка төлөбүрүн 80%-нын өрөспүүбүлүкэ бюджета, 20%-нын үлэһит бэйэтэ уйунара сокуоҥҥа бэлиэтэммитэ. Аартыкатааҕы уонна хотугу улуустарга олохтоох үлэһиттэргэ барар-кэлэр ороскуоттара 100% бюджеттан уйунулларын туһунан этиллибитэ.

Алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн бу сыл тохсунньутугар ыытыллыбыт пленарнай мунньаҕар инники ааттаммыт сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан сокуону ылыммыта. Ил Түмэн туһааннаах сис кэмитиэтэ (бэрэсс. А.Находкин) дьүүллэһии түмүгүнэн, бырабыыталыстыбаҕа сүбэлэри оҥорбута. Бу күннэргэ сокуон туолан иһиитигэр анаммыт Бырабыыталыстыба чааһа ыытылынна. Түмсүүнү Ил Түмэн агыраарынай бэлиитикэҕэ уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин салайан ыытта. Анал чаас үлэтигэр бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Денис Белозеров, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов, социальнай харысхал, үлэ уонна дьарыктаах буолуу миниистирэ Елена Волкова, доруобуйа харыстабылын миниистирэ Елена Борисова, Идэлээх сойуус бэдэрээссийэлэрин бэрэссэдээтэлэ Николай Дягтерев, олохтоох профилакторийдар, туһааннаах сулууспалар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар.

Сүрүн дакылааты тыа хаһаа­йыстыбатын миниистирэ Александр Атласов оҥордо. АПК үлэһиттэрин чэпчэтиилээх путевкаларынан хааччыйыыга быйылгы сыллааҕы бюджекка 7 мөл. солк. көрүллүбүтэ адьас дуона суоҕун бэлиэтээн туран, инникитин бу хайысхаҕа үбүлээһин булгуччу улаатара наадатын миниистир этэр. Олохтоох сонотуоруйдар сынньатар, эмтиир усулуобуйалара, баҕа хоту, барыларыгар үрдүк таһымнаах буолбатах.

2016-2018 с с. өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 365 АПК үлэһитэ сонотуоруй-куруорт чэпчэтиилээх путевкатынан туһаммыт. Абый, Аллайыаха, Муома, Үөһээ Халыма, Эбээн Бытантай улуустарыттан биир да киһи путевканан туһамматах. Ол биричиинэтэ араас гынан баран, сүнньүнэн хамнас кырата эбэтэр харчы оннугар бородууктанан төлөһүү охсуута буолар. Хотугу улуустартан 100% чэпчэтиилээх да путевканан туһанар кыахтаах тыа хаһаайыстыбатын үлэһитэ көстөн биэрбэт.

Эмиэ бу сылларга өрөс­пүүбүлүкэ үрдүнэн чэпчэтиилээх путевканан биир да кыылы иитээччи, булчут, сибиинньэни иитээччи, массыынанан ыаһын эпэрээтэрэ туһамматах. Үс сыл тухары чэпчэтиилээх путевкаларынан 25 сылгыһыт, 13 балыксыт, 12 тырахтарыыс, 43 табаһыт, 8 оҕурунуом, 14 биригэдьиир, 2 маастар-налаадчык, 23 бэтэринээр-биэлсэр, 16 зоотехник туһаммыт. Үс сылга бу элбэх дуу, аҕыйах дуу? «Ээ, элбэх эбит», — диэн арай күлэн эрэ этэр киһи баар буолуон сөп.

Бу этиллэр 3 сылга өрөс­пүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюдже­тыттан үбүлээһин 17 719 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Маны өрөспүү­бүлүкэ бары муниципальнай улуустарыгар уонна куораттардааҕы уокуруктарыгар  сылларынан үллэрэн ачыаһыртахха, 2016 сылга — 6 742 тыһ. солк., 2017 сылга — 6 851 тыһ. солк. уонна 2018 сылга 4 126 тыһ. солк. тэҥнэһэн тахсыаҕа. Өссө хас биирдии улууһу­нан уонна куораттардааҕы уокуруктарынан (барыта 36) тарҕатан тырҕаҥнатахха, ортотунан төһө тахсыан бэйэҕит суоттаан көрүҥ.

Дакылааччыкка ыйытыылар бэрилиннилэр, ол кэнниттэн кэпсэтиигэ киирдилэр. Андрей Находкин, сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ: «Биһиги, сонотуоруйга-куруорка эмтэнии чэпчэтиилээх путевкатынан хааччыйыыга, быйылгы  7 мөл. солк. үбүлээһини 2020 сылга 70 мөл. солк. тиэрдэр туһунан ТХМ этиитин өйүүбүт. АПК үлэһиттэрин идэлэрин испииһэгин бигэргэтиэххэ наада. Тыа сирин дьоно, үөскээбит араас биричиинэлэринэн, аналлаах учреждениеларга сэниэлээхтик эмтэммэт да, сынньаммат да буолбута олох быданнаата. Маннык балаһыанньа салҕанан бара турара адьас сатаммат».

Олохтоох профилакторий бэрэстэбиитэлэ кинилэргэ дьон кыайан кэлбэтин туһунан этэр. Тыа сирин дьоно билигин атаахтыыр, сирэр-талар кыахтара кыра. Киһи барыта соҕуруу таласпат, олохтоох санаторийдарга даҕаны, дьиҥэр, тоҕо кэлбэт буолуохтарай. Сынньанаары, аралдьыйаары, оҕолорун көрсөөрү хамаҕатык кэлиэхтэрин сөп этэ. Ол аата туох эрэ тиийбэт буоллаҕа. Бэл кэлэктиибинэй улахан хаһаайыстыбаларга билигин профкомнар диэннэр суохтар. Бэл, идэлээх сойуустара суох бүтүн улуустар бааллар. Аны туран, баар да буоллахтарына, үлэлиир аппараата, исписэлииһэ суох, биэнсийэҕэ тахсыбыта быданнаабыт урукку номенкулатурщик салалталаах сойуустардаах олороллор. Билигин улуустарга идэлээх сойуус, профком диэннэр ханна баалларын дэбигис булуоҥ суоҕа. Буллаххына даҕаны, онтон туһаны булуоҥ өссө улахан боппуруос буолуоҕа. Ол аата тыа киһитэ ситэри информацията суох олорор уонна ол оннук майгыны олохсуйбут бэрээдэгинэн ааҕар.

— Үчүгэй үлэһиттэр бастакы уочарат хааччыллыахтаахтар, — диир Борис Николаев, АПК үлэ­һиттэрин идэлээх сойуустарын өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ. — Чэпчэтиилээх  путевкаларынан бастыҥ производственниктар туһаныахтаахтар, ол дьону көҕүлээһин биир көрүҥэ буолуох этэ. Миниистир сорох улуустарга бу дьыаланан олох да дьарыктамматтарын бэлиэтээн эттэ. Субу соторутааҕыта Москубаҕа Арассыыйа Тутулуга суох идэлээх сойуустарын бэдэрээссийэтин сийиэстэрэ ыытылынна. Өрөспүүбүлүкэттэн 11 киһи буоламмыт кыттыыны ылан кэллибит. Сийиэс үлэтигэр дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин кытынна уонна тыл эттэ.  Ис хоһооно: гражданнар социальнай уонна үлэ бырааптарын көмүскээһин соруга — бу судаарыстыба тирээн турар проблемата. Идэлээх сойуустары утары үлэлиир хайа баҕарар салайааччыны кытта борокуратуура үлэлэһиэҕэ диэн этиигэ түмүлүннэ.

(Өрөспүүбүлүкэ туһааннаах сокуонугар кытыаран эттэххэ, АПК үлэһитэ чэпчэтиилээх путевканан хааччыллыытыгар, кини бас билии ханнык көрүҥнээх хаһаайыстыбатыгар үлэлиирэ оруолу ылбат. Оттон дьиҥнээх дьыалатыгар олоххо киириитэ хайдах буолуой? Ынах сүөһү, сылгы сүрүннээн кэтэх хаһаайыстыбаҕа тутуллан турар. Үүтү уонна эти оҥорон таһаарыыга кэтэх хаһаайыстыба баһыйар оруоллаах. Оттон кини хаһаайына чэпчэтиилээх путевканан төһө туһанарый? Миниистир дакылаатыгар, сонотуоруйдарга-куруортарга эмтэммит АПК үлэһиттэрин хаһаайыстыбаларын категорияларынан МУП-га, ГБУ-га, ТХПК-га, бааһынай, фермер хаһаайыстыбаларга уонна биирдиилээн предпринимателлэргэ араартааһын баар. Оттон кэтэх хаһаайыстыба уонна кини хаһаайынын туһунан биир да этиллибэт. Биирдэм предприниматель уонна биирдэм кэтэх хаһаайыстыба — тус-туспа өйдөбүллэр. Итиччэтигэр чааһынай бас билиилээх хаһаайыстыба чэпчэтиилээх путевканан туһанар категорияҕа киирсибэт диэн чуолкайдык этиллиэхтээх этэ. — П.И.).

«Чэпчэтиилээх путевканан дьоммутун эмтэтиигэ 7 мөл. солк. диэн олох кыра харчы буоларын бары үчүгэйдик өйдүүбүт. Тыа сириттэн, тыа хаһаайыстыбатыттан ыччат тэйдэ диибит. Хайдах да гынан мэлдьэһиллибэт, дьиҥнээх баар суол. Өрөспүүбүлүкэҕэ саамай намыһах хамнастаах, ыарахан үлэ усулуобуйалаах, кыайан быһаарыллыбатах социальнай ыарахаттардаах  кимий? Тыа сирин үлэһит киһитэ. Киһи, кини ким буоларыттан тутулуга суох, сынньанар уонна эмтэнэр бырааптаах. Тыа сирин үлэһит киһитэ, кимтэн да итээбэккэ туран, ол быраабынан толору туһаныахтаах.

Күһүөрү бу боппуруоска биһиги хаттаан төннүөхпүт. Барылааман истиитин тэрийиэхпит», — диэн түмүктүүр Андрей Находкин.

Прокопий ИВАНОВ