“Аахса барбаппыт атын омук диэн”

Сахабыт сирэ барахсан тыйыс айылҕалаах да буоллар, дьоно-сэргэтэ ыалдьытымсаҕа, сымнаҕаһа, үтүө санаалааҕа кэпсэлгэ сылдьар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр араас омук атарахсытыллыбакка, эйэ дэмнээхтик олорбута хас да үйэни уҥуордаата. Бу биһиги норуот киэн туттуута, муудараһа буолар.

Национальностар, этностар бэйэ-бэйэлэрин уратыларын илдьэ сылдьаллара Арассыыйа бэдэрээссийэтин сүрүн тосхоло. Онон биирдиилээн аймалҕан, атааннаһыы тахсар түгэнигэр ону төрдүттэн суох оҥорор, сөптөөхтүк салайар сорук мындыр салалтаҕа сытар. Сыһыаннаһыыларбыт иллээх-эйэлээх, туох да эндирэ суох буолалларын туһугар сөптөөх бэлиитикэ ыытыллара бастакы күөҥҥэ турар диэтэхпинэ сыыспатым буолуо.

Сэтинньи 19 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ «Саха Өрөспүү­бүлү­кэтигэр 2018-2022 сс. гражданскай уопсастыба уонна этностар икки ардыларынааҕы сыһыан дьүөрэлэһиитэ» судаарыстыбаннай бырагыраама олоххо киириитин хаамыытын туһунан» диэн тиэмэҕэ бырабыыталыстыба чааһа ыытылынна. Тэрээһини парламент судаарыстыба тутулугар уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев салайан ыытта.

Бэрэссэдээтэл Алексей Еремеев мунньаҕы арыйарыгар: «Бүтүн Арассыыйа санаатын сатаан этэр, чопчу позициялаах, көҥүл тыыннаах гражданскай уопсастыбаны тэрийэр стратегическай соруктаах. Биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ дойду сүрүн докумуонугар – Конституцияҕа олоҕуран оннук гражданскай уопсастыба баар буолуохтаах. Саха сирэ – элбэх национальностаах өрөспүүбүлүкэ. Манна олорор норуоттар иллээх-эйэлээх олоҕу туталлара, бэйэ-бэйэлэригэр үтүө сыһыаннаах буолаллара стратегическай сорукпут буолар», – диэн тоһоҕолоон эттэ.

Сүрүн дакылааты Тас сы­һыан­наһыыларга, СӨ норуоттарын дьыалаларыгар уонна Ыччат министиэристибэлэрэ оҥордулар.

Үбүлээһин көрдөрүүтэ үчүгэй

Ол курдук, тас сыһыанна­һыыларга миниистир Гаврил Кириллин дакылаатыгар гражданскай уопсастыба уонна этностар икки ардыларынааҕы сыһыан дьүөрэлэһиитигэр министиэристибэ өттүттэн туох үлэ барбытын, төһө үп көрүллүбүтүн иһитиннэрдэ. 2018 сыллаахха бырагыраамаҕа 158 424,1 тыһ. солк. көрүллүбүт. Ол иһигэр 19 163,1 тыһ. солк. –  бэдэрээлинэй бүддьүөттэн, 117 284,9 тыһ. солк. –  өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн, 400 тыһ. солк. – олохтоох бүддьүөттэн, 21 576,1 тыһ. солк. – бүддьүөт таһынааҕы үп.

Миниистир этэринэн, бу үп барыта бырагыраама туолуутугар толору туттуллубут. Маны таһынан эбии үбү тардыыга министиэристибэ хото үлэлээбит. Бүддьүөтү таһынан үп былааны таһымнаабыт – 26 179,0 тыһ. солк. (122,5%).

Сытыы ыйытыылар киирдилэр

Норуот дьокутааттара дакылаатчыттарга үгүс ыйытыыны биэрдилэр.

Норуот дьокутаата, вице-спикер Антонина Григорьева: «Аан дойдуга норуоттар ыккардыларынааҕы сыһыаҥҥа улахан уларыйыылар буола тураллар. Онон биһиэхэ бары өттүнэн сайдыылаах, мындыр национальнай бэлиитикэ наада. Министиэристибэ иһинэн ханнык этно-социологическай чинчийиилэри оҥороҕут? Итиэннэ миграннары хонтуруоллуурга туох үлэни ыытаҕыт?», – диэн ыйытта.

Миниистир Гаврил Кириллин: “Итиниэхэ хабааннаах чинчийиилэри атын биэдэмистибэлэри кытта ситимнээн ыытабыт. Хомойуох иһин, чуолаан чинчийии үлэтигэр үп-харчы кырыымчык буолан, бары өттүн кэтээн көрөр кыахпыт суох”, — диэн хоруйдаата. Министиэристибэ  миграннар социальнай уонна култуурунай адаптацияларын ааһалларыгар тирэх буолар эбит.

Антонина Григорьева ма­ны сэргэ Норуоттар доҕордо­һууларын дьиэтин хааччыйыыга тиийбэт үбү министиэристибэ хайдах быһаарарын туоһуласта. Гаврил Кириллин “кэлэр сыл бүддьүөтүгэр үп көрүллүбэтэҕэ, ол эрээри сыл устата бу боппуруос быһаарыллыа” диэн эрэннэрдэ.

Норуот дьокутаата, тыа хаһаайыстыбатыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин тус сыаллаах индикатордарынан нэһилиэнньэ настарыанньатын хайдах сыаналыылларын уонна “Триумфка” тахсыбыт айдааннаах миитин уо.д.а. миграннары кытта сыһыаннаах түбэлтэлэр  онно төһө дьайдылар диэн ыйытта.

Миниистир этэринэн, индикатордар бэдэрээлинэй бырагыраама чэрчитинэн үлэлииллэр, уонна, биллэн турар, итинник быһылаан норуот санаатын ыһар, индикатордар ону учуоттууллар диэн эттэ.

Норуот дьокутаата Валерий Лютый Андрей Находкин этиитигэр кыттыһан туран маннык эттэ: “Индикатордар дьон санаатын кытта уларыйа тураллара баар хартыына. Саха сирин вахтовай ньыманан баһылыыр, аҥардас харчы өлөрө кэлэр дьонунан толорор сыыһа. Олохтоохтук олорордуу санаммыт, үчүгэй үлэлээх дьон кэлэрин ситиһэр наада. Оннук эрэ дьон осири-уоту  таптыыр, харыстыыр буолаллар”.

«Билиҥҥи туругунан, биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ 74 000 тахса омук сирин дьоно учуокка турар. Бу хартыына сыллата улаханнык уларыйбат. Сорох сыл бу сыыппара таһымныыр, сороҕор көҕүрүүр. Биһиги сүрүн сорукпут үөрэхтээх исписэлиистэри тардыы буолар”, – диэн миниистир Гаврил Кириллин хоруйдаата.

Норуот дьокутаата Павел Петров: «Гражданскай уоп­састыба уонна этностар икки ардыларынааҕы сыһыан дьүөрэлэһиитигэр үлэлэһэр уопсайа 74 национальнай култуурунай түмсүү баар. Олор бары ханна базаланалларый?», – диэн ыйытта.

Миниистир этэринэн, түмсүүлэр араас сиргэ бааллар. Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр баар ресурснай киин түмсүүлэр тэрээһиннэрин ыытарга көмөлөһөр.

Норуот дьокутаата, Ил Түмэн ыччат, физическэй култуура уонна спорт дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэ Михаил Гуляев уонна  Ил Түмэн предпри­нимательствоҕа, туризмҥа уонна инфраструктураҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Игорь Григорьев кэлии омуктары национальностарынан наардааһын статистика быһыытынан барарын, итиэннэ Арассыыйа регионнарыттан төһө киһи кэлэрин ыйыталастылар.

Норуот дьокутааттара Наталья Румянцева, Олег Пустовой гражданскай уопсастыба уонна этностар икки ардыларынааҕы сыһыан дьүөрэлэһиитигэр үлэлэһэр, граҥҥа кыттар коммерческайа суох тэрилтэлэр (НКО) хайдах бырагыраамалаахтарын, төһө сууманы сүүйэллэрин, итиэннэ атын регионнар уопуттарын туһунан ыйыттылар.

Бэрэссэдээтэл Алексей Еремеев гражданскай уопсастыба уонна араас этностар, омуктар иллээх-эйэлээх олохторун туһугар үлэлиир-хамсыыр бырагыраамалары ымпыктаан-чымпыктаан үөрэтэр, оҥорор наадатын бэлиэтээтэ. Манна норуот дьокутааттарын, уопсастыбаннай тэрилтэлэри, общиналары хото кытталларыгар ыҥырда.

Түмүккэ норуот дьокутааттара национальнай боппуруостары таарыйар бэлиитикэ үчүгэйдик толкуйданан барыахтааҕын бэлиэтээтилэр. Оҕону, ыччаты бэйэ-бэйэҕэ ытыктабыллаах, үтүө сыһыаҥҥа иитии, кэскили түстээһин барыта гражданскай уопсастыба төрүтүгэр сытар. Араас эндирдээх боппуруостарга ыйааһыннаах, мындыр быһаарыыны ылынар оруннаах диэн бэлиэтээтилэр.

Ирина Ханды