Алмааһы бастаан булбут ким этэй?

19-с үйэҕэ Африка соҕуруу өттүгэр баар өрүстэр кытыыларыттан алмаастары булан барбыттара. Англичаннар бу региону барытын баһылаабыттарын кэннэ манна алмаас “лихорадката” (аймалҕана) саҕаламмыта. Аан дойдуттан барытыттан биир гына байар баҕалаах кэлбит дьон хас эмэ сүүс кыракый артыаллары тэрийбиттэрэ. Үйэ бүтүүтэ бу артыаллары барыларын биир киһи холбообута.

Күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии турар, аан дойду икки сүрүн алмааһынан дьарыктанар хампаанньаларыттан биирдэстэрэ De Beers тэриллибитэ. Бу хампаанньаны уонна Африка соҕуруу өттүн хонтуруоллаан олорор англичаннар ХХ үйэ 50-с сылларыгар диэри алмаас ырыынагар толору монополистар буолбуттара. Икки аан дойду сэриилэрин икки ардыгар уонна, уопсайынан, техническэй өрөбөлүүссүйэ буолан, ону тэҥэ дьон баайа-дуола, үбэ-харчыта элбээн алмааска наадыйыы аан дойду ырыынагар хас эмэ бүк улааппыта. Холобур, Сэбиэскэй Союз сэрии саҕана бэйэтин промышленноһыгар 6 туонна техническэй алмаастары атыыласпыт, АХШ буоллар итинтэн сүүрбэ төгүл элбэҕи.

Арассыыйа бастакы алмаастара

Биһиги дойдубутугар бастакы алмааһы 1829 сыллаахха Урал хайаларыттан булбуттара. 14 саастаах дьадаҥы уол көмүс сууйа сылдьан күлүмүрдэс тааһы булбута биллэр. Кэлин бу уол тааһын хаһаайыныгар биэрэн, баайдартан босхоломмута. Ол эрэн кэлин бу хайаларга күндү тааһы көрдүү сатааһын улахан түмүккэ тиэрдибэтэҕэ. Сүүс сыл тухары 220 эрэ тааһы булбуттара.

ХХ үйэ 30-с сылларыгар судаарыстыба сыл аайы хастыы эмэ мөлүйүөн солкуобайы алмаас атыылаһыытыгар барыыра. Маны таһынан кини аан дойдуга сабыдыала мөлтөх буолан, бэйэтэ сатаан атыыласпата. Португалияҕа баар хампаанньа нөҥүө атыыны-эргиэни ыытара. 1939 сыллаахха Иккис аан дойду сэриитэ саҕаланаатын кытта Англия разведката бу каналы эмиэ бүөлээбитэ. Дойду алмааһа суох хаалбыта. Берия бирикээһинэн 1940 сылтан саҕалаан геологтар экспедициялара дойдуну биир гына тарҕаспыттара. Алмаастары Уралга, Казахстаҥҥа, Кольскай тумул арыыга, Сибииргэ көрдөөбүттэрэ.

Дьахтар – алмаас бастыҥ доҕоро

Үөһэ этиллибитин курдук, сэрии саҕаламмытын кэннэ алмаастары атыылаһыахтарын сөп балаһыанньа үөскээбитэ. Ол эрэн тымныы сэрии саҕаланыаҕыттан алмаас эмиэ Союзка киирбэт буолбута. Москва бэйэтин дойдутун иһигэр алмааһы көрдүүрэ өссө күүһүрэн, күөдьүйэн кэлбитэ.
Саха сирин бастакы алмаастарын булууга бастыҥ оруолу икки дьахтар оонньообута. Сэрии саҕаланыыта Лариса Попугаева (Гринцевич) Ленинградка геолог идэтигэр үөрэнэ сылдьыбыта. Кини блокадаҕа түбэспэккэ Пермь куоракка эвакуацияламмыта. Үөрэҕин онно салҕаабыта. Ол эрэн ситэ үөрэммэккэ 1942 сыллаахха сэриигэ тылланан барбыта. Кини “А зори здесь тихие…” диэн киинэҕэ көстөр зенитчицалар расчеттарыгар сулууспалаабыта. 1945 сыллаахха “Германияны кыайыы иһин” уонна “Туйгун артиллерист” диэн мэтээллэрдээх дойдутугар төннүбүтэ. Ленинградка эксээ­мэннэрин туттаран, геолог буолбута. 1950 сыллаахха кини Тунгусо-Ленскэй геологическай экспедицияҕа кыттыбыта.
Ити кэмҥэ бастакы алмаас номнуо көстүбүт этэ. 1949 сыллаахха Сунтаар улууһугар булбуттара. Ол эрэн бу боростуой бытархай боруода эбит (аҕыйах алмаас биир сиргэ муста сытар сирэ), дойдуга буоллаҕына кимберлит туруупкалар наада этилэрэ. Бу кэмҥэ Ленинградка учуонайдар алмааһы көрдүүр саҥа ньымалары айбыттара. Учуонай Наталия Сарсадских алмааһы кытта наар бииргэ сылдьар пироптартан саҕалаабыта. Бу тааһы булар быдан судургу эбит. Уонча сыл тухары үлэлээбит экспедиция­лар сыраларынан Ленинград геологтара Саха сирин арҕаа өттүн бастакы алмаастаах картатын оҥорбуттара. Бу картанан туһанан, тыаҕа сылдьар геологтар алмааһы көрдүүр иэннэрин хас эмэ бүк аччаппыттара.
1953 сыллаахха Лариса Гринцевич уонна Наталия Сарсадских Бүлүү өрүһү үөрэтэ барбыттара. Сөмөлүөт кинилэри Өлөөҥҥө диэри тиэрдэн биэрбитэ. Мантан бэйэлэрин эт атахтарынан уонна табалары, сылгылары туһанан икки этэрээккэ хайдыһан түҥкэтэх сирдэргэ алмаастары көрдүү барбыттара.
Лариса Гринцевич ол кэмнэр тустарынан дневнигэр маннык ахтыылары хаалларбыт: «13.09.1953 г. Хорошее для меня число, что-то оно принесет сегодня. Рано. Моросит дождь. Все спят. Одна переехала на лодке на левый берег и даже без пса Верного пошла в маршрут. Хорошо… Одной и поработать, и подумать, и поскучать лучше. Трудно человеку, когда он один, но иногда одиночество требуется… Скорее бы к месту, где есть телеграф, запросить Ленинград о доме. 14.09.1953 г. Стали переез­жать на другой берег. Мужчины возили, а я занялась обедом. Варили гуся. Ох, и жирный, и собак накормила хорошо, рада… Сыпет снег. Как-то там наши?.. Для своей семьи, для доченьки и любимых, мучаюсь и мерзну я в этих немых и заснеженных таежных дебрях. Хочется, чтобы и работа удалась хорошо. Ведь интересно так решить заданную государством задачу. Как дома с деньгами? Господи, 1000 вопросов без конца тревожат душу. Сижу в палатке. Сапоги рваные, в лохмотьях. За палаткой снег по колено, издали мягкий и пушистый, а вообще брр… Холодно. Сегодня еще 20-25 км по колено в снегу, но самое ужасное — нет еды, остались какие-то крохи. Уже 3-й день сидим без сухарей. Муку используем как заварку для супа… Но все ничего, все должно кончиться, как все кончается на свете. И мы выберемся «на честном слове и на одном крыле» в места обетованные…”

Лариса уонна Наталия этэ­рээттэрэ Өлөөн Чолоҕон нэ­һилиэгэр көрсүбүттэрэ. Манна тыаттан булбут образецтарын үөрэтэ олорон алмаас кыырпаҕын булбуттара. Бу курдук Арассыыйаҕа кимберлит туруупкалара бааллара дакаастаммыта, дьыала салгыы көрдөөн буларга эрэ тиийбитэ.
Эһиилгитигэр алмааһы көрдүү Лариса Гринцевич бэйэтэ барбыта, Наталия Сарсадских төрөөн, оҕотун көрө хаалбыта. Геолог көмөлөһөөччүтүн Федор Беликовы уонна геологтар станцияларыттан булбут Пушок диэн ыттарын кытта билигин Мииринэй улууһугар баар Далдын диэн өрүс кытылларын чинчийэ барбыттара. Сайыны быһа сылдьан улахан тугу да булбатахтара. Арай атырдьах ыйын 22 күнүгэр ардах түһэн, геологтар сынньана олорбуттара. Федор Беликов чэй оргутаары сиргэ кыракый оллоон курдук хаспыта. Бу сири Лариса көрөн баран: «Смотри, Федюня, голубая глина и вся в пиропах!», — диэн хаһыытаабыта. Арассыыйа бас­такы кимберлит туруупката ити курдук көстүбүтэ. Туруупка кэлин “Зарница” диэн ааты сүкпүтэ.
Бу курдук Арассыыйа хас эмэ үйэ тухары көрдөөбүт алмаастарын Саха сириттэн булан ылбыта. Билигин, ол көстүбүт алмаастары хостуурга уонна атыылыырга тэриллибит хампаанньа, аан дойдуга De Beers-ы кытта алмаас ырыынагын икки гына үллэстэн олороллор.

Антон БОРИСОВ.