Көмүсчүт

Уйулҕа уонна социология аныгы үөрэхтэригэр, киһи хас биэстии сыл буола-буола, олоҕун уонна үлэтин майгытын, ол иһигэр урут иҥэриммит үөрүйэхтэрин төрдүттэн уларытан иһиэхтээҕин туһунан этиллэр. Оччотугар эрэ киһи олоҕор ситиһиилээх уонна дьоллоох буолуохтаах дэнэр. Маннык үөрэх син туох эрэ төрүөттээх буолуохтаах. Киһи олоҕо уһун-кылгас, ол тухары туох-туох уларыйыы тахсыбата баарай. Аны киһи майгыта арааһын болҕомтоҕо ыллахха, ол үлэни, идэни буолуохтааҕар, ойоҕу-эри, оҕону-урууну, төрүт үгэстэри даҕаны харыыта суох уларытары туох билигин мэһэйдиэй, ким утары этиэй. Креатив өрө тутуллуохтааҕа мөккүөргэ турбат.

Итинник үөрэххэ, тус бэйэм сыһыаным туһунан ыйытааччы көһүннэҕинэ, маннык эппиэттиэм этэ: олох уста, уларыйа турар майгылаах. Киһи, баара-суоҕа, ол онуоха сөп түбэһэн биэрэ сатыыр кыһалҕалаах. Олоххо кэлэр хас биирдии саҥа көлүөнэ, сайдыы киниттэн эрэ саҕаланыаҕын курдук күүстээх киэмсик толкуйдаах буолар. Оттон кырдьыбыт көлүөнэ, кини саҕана күн ордук чаҕылхайдык тыгарыгар, дьон ордук күүстээх уонна кыраһыабай этилэригэр бигэ эрэлин энчирэппэккэ, бэйэтин кытта илдьэ барыаҕа.
Мин, ааһан эрэр аһай, креатив мөлтөх киһитэ, өбүгэтин үгэстэрин ытыктыыр, төрөөбүт буорун таптыыр, биирдэ үктээбит суолунан олох киэҥ тумарык толоонугар мунан-тэнэн хаалбакка, хайа да диэки халбаҥнаабакка, дьулурҕатык баран иһэр киһини сүрдүк ытыктыыбын. Бу манна кытыаран, киһи талан ылбыт идэтигэр бэриниилээх буолуутун холобурун кэпсиэхпин баҕарабын.
Амма Сахаараптарын дьиэ кэргэнэ төрүт-уус үлэһит дьонунан биллэллэр этэ. Ыал аҕата Ньукулай Наһаарабыс, ийэлэрэ Мааппа Өлөксөйөбүнэ — оччотооҕу Амма оройуонун бастакы мэхэньисээтэрдэрэ. Ньукулай Наһаарабыс, сэрии сылларыгар боруонньалаах буолан, наар тыылга үлэлээбитэ. 1968 сыллаахха ыарахан ыарыыттан өлбүтэ. Мааппа Өлөксөйөбүнэ 5 оҕотун араас үлэҕэ миккиллэн, харытын күүһүнэн иитэн-аһатан дьон, ыал оҥортообут ийэ буолар. Ийэ уонна эбэ дьоло – элбэх хос сиэннэнэн, олоҕун сылаастык-сымнаҕастык түмүктээн, 90 сааһын туолан баран, чуумпутук «букатыннаах дойдутугар» аттаммыта.
Сахаарап Баһылай Амма орто оскуо­латын 1967 сыллаахха бүтэрэн баран, оччотооҕу «Победа» холкуос Эмистээҕи отделениетыгар субан сүөһү көрүүтүгэр тахсыбыта. Оччотооҕу тыа оҕотун сиэринэн, хара үлэҕэ-хамнаска толору бэлэмнээх этэ. Сайынын, сарсыарда эрдэттэн киэһэ үөл-дьүөл буолуор диэри, улахан дьону кытта тэҥҥэ от үлэтин үлүскэнэ. Баһылай улаатан, 16-17 сааһыгар эт тутан барыыта, оттуур сибэниэ биир күүстээх охсооччутунан билиниллибитэ. Кыһынын даҕаны тыа оҕото таах тарайан сыппат. Иһэр муус, оттор мас, дьиэ уонна хотон тас үлэлэрэ – барыта кини үрдүнэн. Аар-саарга аатыран испит уһулуччулаах тустуук Сахаачча, кэлиҥҥи биллиилээх тириэньэр Уваров Бааска, о.д.а. Амма оччотооҕу чулуу бөҕөстөрүн кытта бииргэ үөскээбит Сахаарап Бааска, хайдах буолан уолаттарыттан туора туран хаалыай. Оскуолатааҕы сылларыгар бииргэ тустан хачымахтаһан балачча көлөһүнүн тохпут буолуохтаах.
«Оскуола — Производство — Үрдүк үөрэх» ыҥырыы, эдэр дьонтон 2 сыллаах үлэни-хамнаһы эрэйэрэ. Баһылай манна балачча «тардыллыбыта», 4 толору сыл үлэлээбитэ. Уруһуйдуур дьоҕурдаах буолан, художественнай учуулуссаҕа баҕатыйар этэ. «Аҕата быстыан иннигэр, уолугар: «Үлэлээн, дьоҥҥун иитис, көр-иһит», — диэн кэриэһин курдук эппитэ. Ыал саамай улахана, убайа Коля сэбиэскэй аармыйаҕа сулууспалыы ыҥырыллыбыт буолан, Баһылай итинник эбээһинэстэн босхоломмута.
Дьэ, ол оннугар кини «хотон акадьыамыйатын» бары кууруһун толору ааспыта. Ньирэйи, субан сүөһүнү көрбүтэ, бостууктаабыта, көөнньөрбөнү оҥорооччунан сылдьыбыта. Быыһыгар мотуору үлэлэтээччи-уоту биэрээччи буолан ылара. Бэрдин бэрт, холкуос маҥнайгы сүһүөх хомсомуол тэрилтэтин босхоломмотох сэкирэтээригэр тиийэ «үүммүтэ».
Бырааттара, балтылара улаатаннар, үөрэнэр толкуйдаммыта. 1971 сыллаахха Таджик Сэбиэскэй Сэссэлистиичэс­кэй Өрөспүүбүлүкэтин үнүбэрсиэтин геологияҕа факультетыгар киирбитэ. 5 сыл үөрэммитин устатыгар дойдутугар биирдэ эрэ кэлэн барбыта. Аҥаардас ийэтэ, хамнастаах үлэһит буола илик бииргэ төрөөбүттэрэ кинини үбүнэн-харчынан салҕыыр кыахтара суоҕа.
Идэтинэн сайыҥҥы быраактыкаларын Таджикистаан уонна Афганистаан быысаһар сирдэринэн, Памир хайаларыгар барбыта. Таджикистаан сүнньүнэн көмүс, киэргэл таас (самоцветы) баайдаах дойду. Кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ эриллибит, өйдөөх-хаанын туппут устудьуону геология баартыйатын дьоно сөбүлүүллэрэ, тэҥнээхтэрин курдук сыһыаннаһаллара.
Баһылай 1976 сыллаахха «Хостонор туһалаах баайдаах сирдэри көрдөөһүҥҥэ уонна устууга инсэниэр-геолог» дьупулуомнаах Дьокуускайга кэлэр. Оччолорго аатыран, байан-тайан олорор Амакинкатааҕы геологическай эспэдьииссийэҕэ үҥүөлэһэн көрөр. Тэрилтэтэ хайы-үйэ кытаанахтык олохсуйбут «үгэстээх» буолан биэрэр: туох-ханнык иннинэ ленинградецтары, онтон москвичтары ылаллар эбит. (Амакинкатааҕы эспэдьииссийэ Ньурбаҕа баазаланан олорбута. Сахалар син ала-тала бааллара эрээри, кинилэр сүнньүнэн Ньурбаттан төрүттээх, Москуба, Ленинград, о.д.а. киин үөрэх кыһаларын бүтэрбит геологтар этилэр. – П.И.).
Баһылай устудьуоннуу сылдьан, Сунтаартан төрүттээх кыыһы кэргэн ылбыта, оҕолоро суох этэ. Эдэр исписэлииһи Уус-Маайа оройуонугар үлэлиир «Дьугдьуурзолото» хайа байытар кэмбинээт Ыныкчааннааҕы геологическай-эрэспиэскэлиир баартыйатыгар хайа маастарынан анаан ыыталлар. Ол күнтэн бу күҥҥэ диэри, Василий Николаевич көмүһү хостуур бырамыысыланнаска 43 сылын үлэлии сылдьар. Ол тухары наар көмүскэ, ону ааһан наар биир сиргэ Уус-Маайа улууһугар.
Баһылайдыын биһиги эдэр эрдэхпититтэн билсэбит, кини миэхэ «Бааска, Баһылай», мин киниэхэ «Боруонньабын». Урут эдэригэр, ол «тайҕатыттан» сыл баһыгар-атаҕар Дьокуускайга охсуллан ааһар буолар этэ. Көмүсчүтү кытта «көрүлүүр-нарылыыр» да түгэннэр аҕыйаҕа суох буолааччылар. Баһылай дьон киһитэ. Сайаҕас майгылаах, кими баҕарар кытта биир тылы булар үтүөкэннээх хаачыстыбалаах, ол үөһэ күлүүнү-оонньууну, тылынан хаадьылаһыыны бэркэ диэн сөбүлүүр киһи киһитэ. Аны кыһын 70 сааһа буолуоҕа. Билигин Уус-Маайа сиригэр-уотугар «Заря+М» ХЭУо көмүһү хостуур артыал кылаабынай инсэниэринэн үлэлии сылдьар. Бу кэпсэтэ олороммун инники туох былааннааҕын, баҕар үлэтиттэн тохтуур быһаарыныылаах буолаарай диэн санааттан, ыйан-хайан ыйыталаһан көрдүм. Киһим, өрүүтүн буоларыныы, күлэн сатаарытан баран: «Эс, хайа үлүгэрий доҕор, оттон дьэ эбии тыыллан-хабыллан иһиэхпит этэ буоллаҕа!» — диэн, сыл-хонук хаарыгар өссө да бэриммэт быһаарыныылааҕын биллэрдэ. Мантан ыла, кэпсээммит салгыытын бэйэтэ ситэрэригэр биэрэбин.
— Онон, көмүс бырамыысыланнаһыгар үлэбин Ыныкчааннааҕы көрдүүр-эрэс­пиэскэлиир баартыйаҕа саҕалаа­бытым, — «Арассыыйа бочуоттаах горняга» бэлиэ хаһаайына Василий Николаевич, ол түөрт уонтан тахса сыллааҕыта аан-маҥнай атаҕын суолун хаалларбыт кэмнэрин чуолкайдык өйдөөн-санаан кэлэр. — Сырпы (шурфа) хаһыытыгар үлэлиир, күннэтэ аалсыһар оробуочайдарым үксүлэрэ бэҕэһээҥҥи хаайыылаахтар, дөкүмүөн диэни төрдүттэн билиммэт «көҥүл дьон» — араас хаамаайылар. Сааскыттан саҕалаан ыкса күһүҥҥэ диэри, быстах кэмҥэ үлэлииллэр. Арыгы суох, онон эрэ тулуктаһан сылдьаллар. Өскөтө итирии-кутуруу баара эбитэ буоллар, туох баҕарар хараҥа дьыала тахсар кыахтаах балаһыанньата. Барыларыгар тэҥник сыһыаннаһабын, туспа туттубаппын. Анекдот кэпсээһинэ, көр-күлүү буоллаҕына кыттыһан иһэбин. Эппиппин, соруйбуппун ирдиибин. Хадьардаспаттар, сэнээбэттэр.
Уопсайынан, үлэлээбитим тухары араас омугу кытта алтыһан кэллим. Ардыгар «ар-бур» дэһиини аахсыбатахха, дириҥ иирсээҥҥэ биирдэ да киирэн ылбатым. Билигин урукку буолбатах, хайа-хостуур үлэҕэ бэрээдэк олох кытаанах. Хостуур бырамыысыланнаска дьон тус сыаллаах, харчы өлөрө кэлэр. Кини сыыһата-халтыта, саахала, сэмэтэ-суҥхата суох үлэлиэн уонна ол онтугар үчүгэй төлөбүрү ылыан наада. Бүттэ!
1978 сыллаахха Звездочка бөһүөлэк бириискэтигэр старшай геологынан анаммытым. Көмүһү сууйар 5 драганы салайан үлэлэппитим. Драга 200 үлэһиттээх буолар, онуоха өссө көмө үлэһиттэр эбиллэн биэрэллэр. Старшай геолог көмүһүн саппааһын ааҕан-суоттаан баран, ханан хаһалларын ыйан биэрэр. Сезоҥҥа, холобур, 120 киилэ көмүһү сууйуохтааххыт диэн сорук туруорабын. Мин үрдүбүнэн кылаабынай инсэниэр уонна дириэктэр бааллар. Көмүс концентратын арааран ылыы кэмигэр, мэлдьитин кэтээн көрө сылдьар харабыл дьон баар буолар.
Аны санаатахха, сэрэҕэ да суохтук үлэлиир буолар эбиппит. Ол саҕана көмүһү сууйан арааран ылыыга уртуут туттуллар. Биһиги буоллаҕына, респираторданар да диэни билбэппит, уртууту кытта сыгынньах илиибитинэн, мааската суох аһаҕастык үлэлиирбит.
«Дьугдьуурзолото» кэмбинээт саамай өҥ сылга 5-6 туонна көмүһү дойду хааһынатыгар биэрэ сылдьыбыта. Кэлин мөлтөөн 1,5-2 туоннаҕа түспүтэ. Оччолорго «Якутзолото» ПХ састаабыгар киирэр Кулаардааҕы, Дьугдьуурдааҕы, Индигиирдээҕи, Алданнааҕы уонна Нежданинскайдааҕы хайа байытар кэмбинээттэр үлэлииллэрэ. Саха сирэ бастыҥ сылларга дойдуга 34 туонна көмүһү биэрэ сылдьыбыта.
Уларыйыылаах 90-с сылларга биир бастакынан көмүс бырамыысыланнаһа сууллубута. Ол соруйан оҥоһуу этэ. Хайа да судаарыстыба үбэ-аһа көмүһүн валютатын саппааһынан сыаналанар уонна кэмнэнэр. Арай сыччах Арассыыйаҕа эрэ көмүс валютатын саппааһын суолтата эмискэ түһэн хаалбыт аатырбыта. Сыана туохха барытыгар иирбиттии үрдүү турар кэмигэр, арай көмүс сыаната оннунан туран хаалбыта. Саха сиригэр үлэлии турбут биэс ХБК утуу-субуу эстэргэ барбыттара.
Сойуус геологията «атаҕын тэҥнээбитэ». Саха сиригэр, өрөспүүбүлүкэ салалтатын өйөбүлүнэн, геология урукку сулууспатын чиэппэрэ ордон хаалбыта. Былдьаһыктаах быһыы-майгы үөскээбитигэр, маннааҕы үнүбэрсиэт хайа дьыалатыгар кэтэхтэн үөрэнэммин, горняк идэтин ылбытым. 90-с сылларга бөдөҥ кэмбинээттэр сабылланнар, улахан уонна дьоҕус артыалларынан үлэлээһин саҕаламмыта. Хас да артыал ыҥырыытынан үлэлэһэ сылдьыбытым эрээри, сорохторуттан бэйэм барбытым, сорохторо эстибиттэрэ. Дьокуускайга бырайыактыыр үнүстүүккэ үлэлээбитим. «Аллараа Өлүөнэтээҕи» алмаас компаниятыгар көһөөрү кэпсэтэн бүтэн сырыттахпына, көмүсчүт доҕорум күүһүнэн кэриэтэ түҥкэлитэн, Уус-Маайабар төттөрү илдьибитэ.
«Заря+М» ХЭУо старательскай артыалга кылаабынай инсэниэрдээбитим 10-тан тахса сыл буолла. Артыалбыт 50 үлэһиттээх. Сезоҥҥа 50 киилэ көмүһү хостуур. Улуус сиригэр-уотугар 5 артыал уонна төгүрүк сылы эргиччи үлэлиир «Дуэт» шахта бааллар. Бары холбоон 1 туонна иһинэн-таһынан көмүһү туттараллар. 1 грамм кыһыл көмүс сыаната 2742 солк. тэҥнэһэр гынан баран, сыана халбаҥныы турар. 1 киилэ көмүс – 2,7 мөл.солк.
Мин наар биир улуус сиригэр-уотугар үлэлээн кэллим. Аны туран, ыһыллаҕас бытархай боруоданы аһаҕас ньыманан хостооһуҥҥа. Билигин ыһыллаҕас бытархай боруода баайдаах сири арыйар сүрдээх уустук дьыала. Ол иһин урукку туһаныллыбыт сирдэргэ хаттаан хостооһун үлэтин ыытыы тэриллэр. Арассыыйаны, кырдьык, өйгүнэн ылынарыҥ уустук дьыала. Хапытаал баһылыыр систиэмэтигэр киирбиппит быданнаата эрээри, хостуур бырамыысыланнаспыт үнүстүрүүксүйэлэрэ, ньымалара сэбиэскэй кэмнээҕилэр. Сир аннын баайыгар «икки күлүүс» бириинсибэ үлэлиир эрдэҕинэ, аукциону өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ ыытара. Билигин 1 киилэ да көмүһү хостуур буоллаххына, Москубаҕа аарыгыраҕын. Күнүҥ-ыйыҥ онно баранар. Билигин ким улахан харчылаах үчүгэйдик куду анньан биэрэр, аукциону талбытынан баһылыыр. Итинник быһыы-майгы кытаанахтык олохсуйан уонна баһылаан, кыра артыаллар улам эстии-быстыы диэки баран иһэллэр.
Биллэн турар, экология проблемата баар. Өр сыллардааҕы кэтээн көрүүбүнэн, айылҕа бэйэтин бэйэтэ оһорунар күүһэ сүрдээх буолар эбит. Кылаабынайа, туһаныллыбыт сирдэри чөллөрүгэр түһэрии, рекультивациялааһын үлэтэ тиһигин быспакка ыытыллыан наада. Олохтоох хонтуруол сэргэхтик үлэлиэхтээх. Оннук дьаһамматаххына, биһиги дьоммут мүччү-хаччы туттарбыттара эрэ баар буолуоҕа. Кытаанах хонтуруолга уонна бэрээдэккэ туттаххына, биһигиттэн ордук истигэн уонна толоругас дьону өссө булуоҥ биллибэт.
Көмүскэ уртууту туттуу ааспыт 80-с сыллартан тохтотуллан турар. Химикаттары биһиги туттубаппыт, ууга сөҥөрдөн ылабыт. Билигин аан дойду бүттүүнэ туттар выщелачивание ньымата (цианид суурадаһыннара, кислоталар-аһыыбалар) туһаныллар.
Уус-Маайа көмүһүгэр олохтоох дьон, саха диэн суох. Исписэлиис чааһыгар биир оннук хартыына. Үлэлиир саастаах дьоммут, ыччаппыт, чуолаан тыа сиригэр үлэ суох аатыран, хаамса сылдьаллар. Инньэ сопхуостар эстиэхтэриттэн итинник түктэри балаһыанньа бүрүүкээбитэ. Биһиэнэ буолан баран, ааһан-араҕан биэрбэтэ дьэ сүрдээх. Бэйэм санаабар, дьон үлэттэн тэйдэ. Оттон ыччат хара үлэ диэки хайыһыан да баҕарбат. Аны үөрэхтэнэн идэ ыллаҕына, тутатына үчүгэй дуоһунаска, үрдүк хамнаска дураһыйар. Бырамыысыланнаска урут да оннук суоҕа, инникитин даҕаны олоҕурбут үгэс уларыйыа суоҕа. Дьон ортотугар сылдьан, көлөһүҥҥүн тоҕон, бэйэҕин көрдөрөн эрэ баран, ситиһиэхтээх сыалгын ситиһиэҥ. Онтон атын буолуо суоҕа.
Олоҕум устата, сир аннын баайын көрдөөһүҥҥэ уонна хостооһуҥҥа кимтэн да, хайа да омук дьонуттан итээбэккэ үлэлии сылдьаммын, төрөөбүт тыам сиригэр, биир дойдулаахтарбар уонна ийэлээх аҕабар махтанар санаам күүһүрэн кэлэр. Төрөөбүт айылҕам, төрөппүттэрим, биир дойдулаах дьонум-сэргэм иитэн, хатаран, төлөһүтэн үлэһит оҥорбуттарын түһэн биэрбэтим диэн киччим санаалаахпын.

Прокопий ИВАНОВ